Ο Ρήγας Βελεστινλής (1757-1798) είχε ήδη συλλάβει ένα συγκεκριμένο σχέδιο για την προετοιμασία και την εν συνεχεία έναρξη της επανάστασης των σκλαβωμένων Ελλήνων και των άλλων Βαλκανικών λαών, όταν επισκέπτεται τον Αύγουστο του 1796 για δεύτερη φορά τη Βιέννη. Ωστόσο όμως από το 1790 απασχολούνταν με τα πολιτικοκοινωνικά θέματα, όπως αυτό τεκμηριώνεται από την είδηση που ο ίδιος αναγράφει στο «Φυσικής απάνθισμα», ότι είχε αρχίσει να μεταφράζει το βιβλίο του Μοντεσκιέ «Πνεύμα των νόμων». Είχε συνθέσει τον «Θούριο» και είχε αρχίσει τη μετάφραση του Γαλλικού Συντάγματός του 1793. Επί πλέον ασχολούνταν με τη Χάρτα της Ελλάδος και του χάρτες της Βλαχίας και Μολδαβίας, όπως γνωρίζουμε από το γεγονός ότι ήδη αμέσως με την άφιξή του το 1796 στη Βιέννη τυπώνει την Επιπεδογραφία της Κωνσταντινουπόλεως, που αποτελεί και το πρώτο φύλλο της Χάρτας της Ελλάδος. Ακόμη έχουμε και την πληροφορία από τα έγγραφα ότι ο πρόξενος της Αυστρίας στο Βουκουρέστι πληροφορούσε τους ανωτέρους του στη Βιέννη και τον υπουργό Αστυνομίας για την αναχώρηση του Ρήγα από το Βουκουρέστι για τη Βιέννη «με σκοπό να τυπώσει εκεί ένα ελληνικό χάρτη».

Στη Βιέννη ο Ρήγας συνδέθηκε με τους εκεί Ελληνες και δημιούργησε ένα δικό του κύκλο ανθρώπων, τους «Συντρόφους» του, οι οποίοι μυούνταν στο επαναστατικό του σχέδιο. Ενας από αυτούς ήταν και ο λόγιος φοιτητής της Ιατρικής Γεώργιος Σακελλάριος, (1767-1838), από την Κοζάνη, του οποίου ήδη το 1796 εκδόθηκε στη Βιέννη το έργο του «Αρχαιολογία συνοπτική των Ελλήνων» από το τυπογραφείο του Γεωργίου Βεντότη. Το έργο αυτό όπως σημειώνει ο Λέανδρος Βρανούσης «ανταποκρίνονταν στο αρχαιογνωστικό ενδιαφέρον του αναγεννώμενου Ελληνισμού της εποχής». Επι πλέον ο Σακελλάριος είχε αρχίσει να μεταφράζει το πολύτομο έργο του Jean Jacques Barthelemy, (1715-1795), "Voyage de jeune Anacharsis en Grece", το οποίο εκδόθηκε το 1788 και είχε μεγάλη απήχηση στον ευρωπαϊκό χώρο με αποτέλεσμα σύντομα να μεταφρασθεί σε πολλές γλώσσες.

Ενδιαφέροντα είναι τα όσα σχετικά με την έκδοση ο Σακελλάριος γράφει στον πρόλογο με τίτλο «Τοις φιλέλλησιν αναγνώσταις» του πρώτου τόμου «Περιήγησις του Νέου Αναχάρσιδος εις την Ελλάδα», το οποίο, όπως σημειώνει, είναι «μία ανθολογία της γενικής ιστορίας των Ελλήνων», παραθέτοντας μάλιστα και ένα μέρος από την εισαγωγή της γερμανικής έκδοσης του βιβλίου. Ακόμη ο Σακελλάριος παραθέτει και το εισαγωγικό κείμενο του Γάλλου συγγραφέως, στο οποίο δίνονται πληροφορίες για το περιεχόμενο του βιβλίου και ότι τριάντα χρόνια είχε ασχοληθεί με τη συγγραφή του πολύτομου αυτού βιβλίου. Επί πλέον ο Σακελλάριος γράφει με συγκίνηση ότι όσοι από του ομογενείς διάβαζαν το βιβλίο στις άλλες γλώσσες «εδρόσιζον το βιβλίον με δάκρυα, βλέποντες εν αυτώ ζωηροτάτως εκτεθειμένας τας πράξεις και την εικόνα των λαμπρών προγόνων μας», ενώ όσοι δεν ήξεραν άλλες γλώσσες «επεθυμούσαν με ανέκφραστον πόθον να ιδώσι και εις την ημετέραν διάλεκτον ένα τοιούτον σύγγραμμα». Και προσθέτει ότι «από τον αυτόν ζήλον κατακαιόμενος και εγώ απεφάσισα να το μεταφράσω εις την διάλεκτόν μας». Ωστόσο ενώ είχε μεταφράσει τους τρεις πρώτους τόμους και ήθελε να μεταφράσει τον τέταρτον τόμο έμαθε ότι μεταφράσθηκε από άλλον και ότι ήδη επρόκειτο να τυπωθεί, έπαυσε την περαιτέρω μετάφραση, όταν μάλιστα τότε είχε καιρό για αυτήν την μετάφραση.

Υποθέτω ότι η πληροφορία αυτή που είχε ο Σακελλάριος θα ήταν για τον Γεώργιο Βεντότη, ο οποίος είχε αρχίσει τη μετάφραση του τετάρτου τόμου του Νέου Αναχάρσιδος, αλλά όμως, όπως είναι γνωστό απεβίωσε τον Νοέμβριο του 1795, γεγονός το οποίο συνέβαλε στην παύση της περαιτέρω μετάφρασης του τετάρτου τόμου, και παρέμεινα μεταφραμένα μόνο τα τρία πρώτα κεφάλαια του τετάρτου τόμου. Γι΄ αυτό εξάλλου ο Γεώργιος Σακελλάριος προσθέτει ότι «ανέκφραστος εστάθη η λύπη μου, όταν εβεβαιώθην το επισφαλές της πρώτης ειδήσεως», διότι τότε δεν ήταν δυνατόν να συνεχίσει τη μετάφραση των υπολοίπων τόμων και να εκπληρώσει τον πόθο του, διότι, όπως τονίζει, ασχολούνταν με τα ιατρικά μαθήματά του στην Ιατρική της Βιέννης. Γνωρίζουμε ότι ήδη το 1795 ήταν φοιτητής της Ιατρικής, καθώς επίσης και το 1797, όπως σημειώνεται στα έγγραφα «το πρώτον, δεύτερον και τρίτον μέρος είχεν ήδη επεξεργασθή ο ενταύθα διατρίβων Ελλην φοιτητής της ιατρικής ο καλούμενος Σακελλάριος». Και ο Σακελλάριος συμπληρώνει ότι άλλοι «φιλογενείς των Ελλήνων απόγονοι», χωρίς να μνημονεύσει τον Ρήγα, γνώστες της γαλλικής γλώσσης συνέχισαν την μετάφραση των υπολοίπων έξι τόμων και ότι «ούτως έλαβεν αρχήν η εις τύπον έκδοσις του», με την έκδοση του πρώτου τόμου, που είχε μεταφράσει.

Ο Γεώργιος Βεντότης, (1757-1795), είχε ήδη μεταφράσει τα τρία πρώτα κεφάλαια του τετάρτου τόμου της γαλλικής έκδοσης και ο Ρήγας συνέχισε την μετάφραση των υπολοίπων πέντε κεφαλαίων και ήταν ο διορθωτής και εκδότης του τόμου. Από την πρώτη επίσκεψη του στη Βιέννη το 1790 ο Ρήγας είχε επικοινωνία με τον Βεντότη, ο οποίος του έγραψε στο βιβλίο «Φυσικής απάνθισμα», Βιέννη 1790, σελ. ι΄ ένα «Επίγραμμα εις τον συγγραφέα», τον Ρήγα τον οποίο αποκαλεί «σοφό». Πάντως διερωτάται κανείς αν ο Βεντότης είχε μεταφράσει όλο τον Ανάχαρσι (πού άραγε να βρίσκεται;) ή επιλεκτικά άρχισε τον τέταρτο τόμο και γιατί αυτή η επιλογή του. Ισως να άρχισε τη μετάφραση επειδή σε αυτόν τον τέταρτο τόμο γίνεται αναφορά στους Ολυμπιακούς Αγώνες και ο Βεντότης να ήθελε να τους προβάλει. Αν βέβαια ο Ρήγας έγραφε πρόλογο στο βιβλίο ίσως να έλεγε κάτι διευκρινιστικό για τα θέματα αυτά.

Η σύλληψη όμως του Ρήγα Βελεστινλή και των Συντρόφων του τον Δεκέμβριο του 1797 είχε ως αποτέλεσμα την διακοπή της εκδόσεως του πολύτομου αυτού βιβλίου του «Νέου Αναχάρσιδος», του οποίου μόνο ο πρώτος τόμος, μετάφραση του Γ. Σακελλάριου, εκδόθηκε από το τυπογραφείο των αδελφών Πούλιου και ο τέταρτος τόμος μετάφραση του Γ. Βεντότη και του Ρήγα, που τυπώθηκε στο τυπογραφείο του Pichler. Χαρακτηριστικά σε επιστολή του ο Αδαμάντιος Κοραής παρατηρεί στα 1803 για την διακοπή της έκδοσης του Νέου Αναχάρσιδος: «Η δε μετάφρασις της Περιηγήσεως του Αναχάρσιδος, αρξαμένη και διακοπείσα δ' αίτια, τα οποία προς τιμήν του εν ώ ζώμεν αιώνος πρέπει να παρασιωπήσω, μέλει να εξακολουθήση».

Τα Ανακριτικά έγγραφα για την έκδοση του «Νέου Αναχάρσιδος»

Στα έγγραφα για τη σύλληψη και ανάκριση του Ρήγα Βελεστινλή και των Συντρόφων του, τα οποία έφερε στο φως ο Αιμίλιος Λεγράνδ και μετέφρασε ο Σπ. Λάμπρος το 1891, υπάρχουν αναφορές στο βιβλίο ΄΄Νέος Ανάχαρσις΄΄. Συγκεκριμένα στο έγγραφο με τίτλο «Βραχεία ΄Εκθεσις περί της συλλήψεως Ελλήνων τινών κατηγορουμένων επί στασιαστικαίς σκευωρίαις...» μεταξύ των άλλων χαρακτηριστικά επισημαίνεται: «Όπως δε παρασκευασθεί ο ελληνικός λαός προς τοιαύτας διαθέσεις , υπεκινήθη υπό του Ρήγα μετάφρασις του Νέου Αναχάρσιδος, εχαράχθη ιδία Χάρτα των τουρκικών επαρχιών ελληνιστί εις δώδεκα φύλλα....». Επίσης σε επόμενο έγγραφο αναγράφεται ότι η Αστυνομία της Τεργέστης στα κιβώτια, που ο Ρήγας τα είχε αποστείλει, βρήκε μεταξύ των άλλων πολλά αντίτυπα από το βιβλίο ΄΄Νέος Ανάχαρσις΄΄, «...εν τοις κιβωτίοις τούτοις ευρίσκοντο εκατοντάδες τινές αντιτύπων της ελληνικής μεταφράσεως του τετάρτου τόμου του συγγράμματος ΄΄Νέος Ανάχαρσις΄΄...», και επί πλέον ότι «ο Δημήτριος Νικολίδης...επεμελήθη των τυπογραφικών διορθώσεων της ελληνικής μεταφράσεως του Αναχάρσεως».

Ενδιαφέρον έχουν όσα γράφονται στο έγγραφο «Περίληψις εκ των πρακτικών της διεξαχθείσης ανακρίσεως...», στο οποίο τονίζονται τα ακόλουθα: «Ομολογεί ο Ρήγας ότι...μετέφρασεν εκ του γαλλικού εις το ελληνικόν και τον τέταρτον τόμον του Αναχάρσιδος, επειδή το πρώτον, δεύτερον και τρίτον μέρος είχεν ήδη επεξεργασθή ο ενταύθα διατρίβων Ελλην φοιτητής της ιατρικής ο καλούμενος Σακελλάριος....Παραθέτει προς τούτοις, ότι εξετύπωσε του μεν τετάρτου μέρους του Αναχάρσιδος 1000 αντίτυπα παρά τω τυπογράφω Πίχλερ... Του τετάρτου μέρους του Αναχάρσιδος επώλησεν 25 αντίτυπα εις τον Αργέντην, όστις προκατέβαλεν εις αυτόν 1000 φλορίνια χάριν των δαπανών της εκτυπώσεως, περί δε τα 200 εξαπέστειλε δια του Αργέντη εις Τεργέστην, ίνα παραλάβη ταύτα εκείθεν μεθ' εαυτού εις το ταξείδιόν του (προς την Ανατολήν) και 500 αντίτυπα του αυτού συγγράμματος παρέδωκεν εις τον ΄Ελληνα εν Ιασίω έμπορον τον καλούμενον Γεώργιον Μιχαήλ, όστις τότε δή ευρίσκετο εν Βιέννη».

Επίσης ο σύντροφος και συμμάρτυρας του Ρήγα Ευστράτιος Αργέντης από την Χίο καταγόμενος κατά τις ανακρίσεις κατέθεσε για τον επαναστατικό σκοπό της έκδοσης του βιβλίου «Νέος Ανάχαρσις» και για την προσπάθεια πώλησης αντιτύπων στην Σμύρνη, ότι εκδόθηκε με σκοπό να μάθουν οι εκεί ΄Ελληνες την αρχαία ένδοξη ιστορία της Ελλάδος: «Ο Ρήγας απεκάλυψεν εις αυτόν την επαναστατική πρόθεσιν, ήν είχεν, συντάσσων τους χάρτας και μεταφράζων τον Ανάχαρσιν...Ο Αργέντης ομολογεί περαιτέρω, ότι αυτός ο ίδιος απέστειλε 50 αντίτυπα του πρώτου και τετάρτου μέρους του Αναχάρσιδος εις τους προμνημονευθέντας συνεταίρους του εις Σμύρνην επί τω σκοπώ όπως ταύτα πωληθώσι και όπως διδαχθώσιν οι κάτοικοι την ιστορίαν της αρχαίας αυτών πατρίδος».

Ομοίως και ο σύντροφος του Ρήγα και ιατρός Δημήτριος Νικολίδης από την Ζίτζα Ιωαννίνων κατέθεσε για τον Νέο Ανάχαρση ότι μετέφρασε ένα μέρος από τον έβδομο τόμο της γαλλικής έκδοσης με σκοπό την ενδυνάμωση της επαναστατικής διάθεσης των Ελλήνων: «Ομολογεί ότι ο Ρήγας είχεν ανακοινώσει εις αυτόν την επαναστατικήν πρόθεσιν ήν είχε δημοσιεύων τους χάρτας αυτού, την μετάφρασιν του τετάρτου μέρους του Αναχάρσιδος και τας εικόνας Αλεξάνδρου του Μεγάλου. Ομολογεί δε προς τούτοις, ότι μετέφρασεν ελληνιστί χάριν του Ρήγα εκ του εβδόμου τόμου του Αναχάρσιδος έν κεφάλαιον, ου η μετάφρασις είχε τον αυτόν σκοπόν, άρα ότι κατ’ ουσίαν είνε και αυτός ένοχος». Επίσης και ο έτερος από τη Σιάτιστα καταγόμενος σύντροφος του Ρήγα Θεοχάρης Γεωργίου Τορούντζιας κατά την ανάκριση παραδέχθηκε «...ότι είχε γνώσιν της προθέσεως του Ρήγα, ήν είχεν ούτος παρασκευάζων τους ελληνικούς χάρτας, μεταφράζων το τέταρτον μέρος του Αναχάρσιδος και εκδίδων τας εικόνας Αλεξανδρου του Μεγάλου...».

Στα έγγραφα, τα οποία έφερε στη δημοσιότητα ο Κων. ΄Αμαντος το 1930 σημειώνεται ότι Αυστριακός διοικητής της Τεργέστης Πρίτζιπο στο έγγραφό του έγραφε σχετικά για τον βιβλίο ΄΄Νέος Ανάχαρσις΄΄: «Οταν ηνοίχθησαν τα κιβώτια, ευρέθησαν εντός αυτών εκατοντάδες τινές αντιτύπων του τετάρτου μέρους του βιβλίου Νέος Ανάχαρσις, το οποίον, καθώς δεικνύει το εξώφυλλον, ετυπώθη τούτο το έτος εις την Βιέννην και φαίνεται ότι περιέχει διαφόρους προσθήκας του μνημονευθέντος Ρήγα Βελεστινλή». Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζει και η Εκθεσις προς το Σ. Υπουργείον για το βιβλίο «Νέος Ανάχαρσις»: «Το βιβλίον Ανάχαρσις ήτο προωρισμένον να δείξη εις το ελληνικόν έθνος πόσον μεγάλη ήτο άλλοτε η πατρίς του. Η υπάρχουσα προκήρυξις έμελλε να υποδείξη πώς θα αποτινάξουν τον τουρκικόν ζυγόν δια χρησιμοποιήσεως των λαϊκών δικαιωμάτων και δυνάμεων και πώς θα επανέλθουν εις το άλλοτε μεγαλείον».

Επίσης σημαντικά ήσαν και όσα έγραφε ο υπουργός της Αστυνομίας Pergen προς τον Αυτοκράτορα της Αυστρίας για την ελληνική έκδοση του βιβλίου «Νέος Ανάχαρσις» και για τον αντίκτυπο που θα είχε το βιβλίο αυτό στους Ελληνες. Γι’ αυτό και διέταξε την κατάσχεση των ελληνικών βιβλίων, ενώ ήταν αδιάφορος για την έκδοση του βιβλίου στα γαλλικά και γερμανικά: «Αν και το βιβλίον Ταξείδια του Αναχάρσιδος εις την γαλλικήν γλώσσαν και εις την γερμανικήν μετάφρασιν δεν είναι απηγορευμένον, εν τούτοις άλλως έχει ως προς την ελληνικήν μετάφρασιν, η οποία φαίνεται ότι είναι προωρισμένη μόνον προς τούτο, να εξεγείρη δηλαδή το πνεύμα της ελευθερίας εις τους Ελληνας. Δια τούτο έδωκα εντολήν εις την Αστυνομίαν να κατάσχουν όλα τα ήδη τυπωμένα ή ακόμη τυπούμενα μέρη το βιβλίου τούτου».

Και σε μία άλλη έκθεση προς τον αυτοκράτορα της Αυστρία ο υπουργός της Αστυνομίας Pergen στον Αυτοκράτορα έγραφε: «Ο Ρήγας Βελεστινλής ανακοίνωσεν εις τους φίλους του προ έξ ήδη μηνών ότι θέλει ελευθερώση τον Μορέαν δια της βίας από την Τουρκικήν εξουσίαν, προς τούτο δε απεφάσισε να στείλη επαρκή αριθμόν χαρτών εις τον Μορέαν και την Ανατολήν, επίσης να μεταφράση και τον Ανάχαρσιν, δια να γνωρίση εις τους εκεί κατοίκους την θέσιν της χώρας των και τας αρχάς της ελευθερίας». Και σε άλλο έγγραφο τονίζεται ότι «ο Ρήγας Βελεστινλής...μετέφρασεν εις την ελληνικήν και ετύπωσε το τέταρτον μέρος του Αναχάρσιδος με πολιτικάς προσθήκας».

Η «Εφημερίς» για την έκδοση «Νέος Ανάχαρσις»

Δια τον πρώτον τόμο του Νέου Αναχάρσιδος, που μετέφρασε ο Γεώργιος Σακελλάριος, η «Εφημερίς» της Βιέννης των Σιατιστινών αδελφών Πούλιου είχε μερικές αναφορές για την έκδοση, δημοσιεύοντας μάλιστα και τα ονόματα των συνδρομητών. Συγκεκριμένα μία πρώτη αναφορά γίνεται τον Ιούνιο του 1797 με την είδηση ότι σε ένα μήνα ολοκληρώνεται η έκδοση του πρώτου τόμου του Νέου Αναχάρσιδος και με την αναγραφή 32 ονομάτων συνδρομητών του έργου. Παρόμοια κατά τον Ιούλιο γίνεται πάλι αναφορά στην έκδοση με συγκινητικές αναφορές στη σημασία της έκδοσης, στην αξία των πρώτων τεσσάρων τόμων - συμπεριλαμβάνεται και ο τέταρτος τόμος που εξέδιδε ο Ρήγας - καθώς και άλλα 58 ονόματα συνδρομητών. Ενδεικτικά καταχωρίζονται αποσπάσματα από το κείμενο αυτό:

«Είδησις. Το φιλομαθέστατον γένος των Ελλήνων (εννοώ πάντας τους την ελληνικήν και απλήν ειδότας) δεν προσμένει άλλο παρά μίαν λεπτοτάτην αύραν, ένα μικρόν ελατήριον, δια να ετιναχθή πάλιν ει την κορυφήν του Ελικώνος...Αι Μούσαι, εφέστιαι των Ελλήνων θεότητες, ει και απέστησαν της παλαιάς αυτών κατοικίας, ως αυτόχθονες όμως στρέφουσι πάντοτε τα βλέμματά των εκ της αλλοδαπούς, και εφηδύνονται βλέπουσαι τους απογόνους των Ησιόδων ενατενίζοντας προς αυτάς εκ καρδίας. Ω Ελλήνων απόγονοι, Ω Ελλάς, ώ φιλομαθέστατοί μου συμπολίται, μόνον το όνομα της ιστορίας του πολυθρυλήτου ημίν Γένους σας εφλόγισε να συνδράμετε με ένθερμον ζήλον εις την έκδοσιν της> τι θέλει κάμετε άραγε, όταν ιδήτε υπεκκύπτοντα του πιεστηρίου αυτόν τον Ανάχαρσιν; Βέβαια εκείνο οπού εγώ διορθώνοντάς τον> θέλει καταβρέξετε με κατανυκτικά δάκρυα τας περιόδους όπου εμπεριέχονται τα ιερά ονόματα των υφ’ όλην την οικουμένην θαυμαζομένων ηρώων πατέρων μας...».

Σε φύλλο της «Εφημερίδος» του Αυγούστου αναγράφηκαν άλλα 13 ονόματα συνδρομητών ενώ σε φύλλο του Σεπτεμβρίου γίνεται ανακοίνωση ότι εκδόθηκε ο πρώτος τόμος του «Νέου Αναχάρσιδος» δίδοντας πληροφορίες για την παραλαβή του τόμου καθώς και ότι θα επιταχυνθεί ή έκδοση και των άλλων τόμων.

«Είδησις. Οι εκδόται του Νέου Αναχάρσιδος κρίνουσιν αναγκαίον το να ειδοιποιήσωσι τοις ομογενέσι, κατ’ εξοχήν δε τοις συνδρομηταίς της τούτου εκδόσεως, ότι ο πρώτος τόμος ήδη εβγήκεν εις φώς> και οι μεν εδώ ευρισκόμενοι θέλουσι τον λάβει αμέσως, οι δε απόντες άς διορίσωσιν έκαστοι ποίος να τον περιλάβη...Οι εκδόται βεβαιούσι τους ομογενείς, ότι ο ζήλος, οπού τους εκίνησεν ταύτην την επιχείρησιν, διαμένει απαραμείωτος, μάλιστα δε ελπίζουσι να ταχύνωσι κατά δύναμιν την εκτέλεσιν».

Σημειώνουμε ότι στα ήδη υπάρχοντα φύλλα της «Εφημερίδος» δεν έχει γίνει αναφορά στην έκδοση του τετάρτου τόμου του Ρήγα. Ισως στα τρία φύλλα, αρ. 82, 84 και 86, του μηνός Οκτωβρίου 1797, τα οποία δεν έχουν βρεθεί, να γίνεται σχετική μνεία της έκδοσης του τετάρτου τόμου του Ρήγα.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΚΔΟΣΗ «ΝΕΟΣ ΑΝΑΧΑΡΣΙΣ»

Ο Ρήγας δεν χρησιμοποιεί στον τίτλο του βιβλίου εκείνο που ανέγραψαν ο Γεώργιος Σακελλάριος και οι μεταγενέστεροι αποδίδοντας τον γαλλικό τίτλο του βιβλίου “Voyage de jeune Anacharsis en Grece” με τον τίτλο «Περιήγησις του Νέου Αναχάρσιδος εις την Ελλάδα». Απλά και μόνο αναγράφει «Νέος Ανάχαρσις», τίτλος που έχει μεγαλύτερη δυναμική. Επίσης στο κείμενο ο Ρήγας αποδίδει το «voyage» με την λέξη «οδοιπορεία» σε αντίθεση με τους άλλους μεταφραστές που χρησιμοποιούν την λέξη «περιήγησις».

Ένα ακόμη στοιχείο που κάνει εντύπωση είναι το γεγονός ότι στην έκδοση του Νέου Αναχάρσιδος ο Ρήγας δεν καταχωρίζει πρόλογο, όπως συνηθίζει να γράφει στα άλλα του βιβλία. «Σχολείον των ντελικάτων εραστών», «Φυσικής απάνθισμα», «Ο Ηθικός Τρίπους». Ένα μόνο ανώνυμο επίγραμμα καταχωρίζεται στην αρχή, στο οποίο αποκαλείται μάλιστα «Ρήγας Φεραίος» και αμέσως αρχίζει το κείμενο με τη μετάφραση του Γεωργίου Βεντότη. Ισως σκόπιμα να μην έγραψε πρόλογο, έχοντας κατά νουν ότι στον πρώτο τόμο ο Γεώργιος Σακελλάριος, φοιτητής της ιατρικής και συνεργάτης του είχε καταχωρίσει ένα πρόλογο οκτώ σελίδων σχετικά με τη σημασία του έργου, που μεταφράζεται. Ισως και να μην πρόλαβε να γράψει και να το συμπεριλάβει λόγω της εκτύπωσης του βιβλίου σε άλλο τυπογραφείο εκτός από εκείνο των αδελφών Πούλιου, στο οποίο τυπώνονταν ο πρώτος τόμος του Γεωργίου Σακελλάριου. Αν θα είχε γράψει πρόλογο ίσως μαθαίναμε και ορισμένα από τα γεγονότα της μετάφρασης του τετάρτου τόμου.

Επίσης προσέξαμε ότι στο ελληνικό κείμενο ο Ρήγας θέτει μεσότιτλους, προσθέτοντας και δικά του στοιχεία, όπως στην περίπτωση των Φερών όπου γράφει «Βασιλείς των Φερών. Τουτέστι του Βελεστίνου», και «Κοιλάς των Τεμπών». Όμως δεν θέτει τον μεσότιτλο «PANTHEE ET ASRADATE», που περιέχεται στο γαλλικό κείμενο (σ. 336). Ο αναγνώστης ακόμη ενημερώνεται για τα κεφάλαια που μετέφρασε ο Γ. Βεντότης τόσο στον τίτλο του βιβλίου, όσο και στη σ. 98, όπου σημειώνεται ότι «Εδώ τελειώνει η μετάφρασις του Γεωργίου Βεντότη και αρχινά η του Ρήγα».

Μία ενδιαφέρουσα διαπίστωση κατά την σύνταξη του ευρετηρίου είναι ότι βρέθηκαν ελάχιστες ξένες λέξεις, όπως για παράδειγμα «σάλλα», «ονδάς», αποδίδοντας τις λέξεις του γαλλικού κειμένου «chambre» και «salle». Παρατηρούμε ότι ο Ρήγας όσο προχωράει στην ακμή της επαναστατικής του δράσης αποκαθαίρει το λεξιλόγιό του. Ενώ στα δύο πρώτα βιβλία του 1790 «Φυσικής απάνθισμα» και «Σχολείον των ντελικάτων εραστών» έχει καταχωρίσει αρκετές ξένες λέξεις, στα έργα της επαναστατικής του χρονιάς του 1797, οι ξένες λέξεις μειώνονται αισθητά και στα δύο τελευταία του έργα «Τα Ολύμπια» και «Επαναστατική Προκήρυξη» απουσιάζουν τελείως, όπως έχουμε τονίσει και στη μελέτη μας «Ο Ρήγας μεταφραστής των Ολυμπίων του Μεταστάσιο».

Ο Ρήγας κατά τη μετάφραση του γαλλικού κειμένου έθεσε και μερικές υποσημειώσεις, οι οποίες δείχνουν και επί πλέον την έντονη συμμετοχή του Ρήγα στη μεταφραστική διαδικασία. H έκδοση του βιβλίου «Νέος Ανάχαρσις» εντάσσεται στο επαναστατικό σχέδιο του Ρήγα, στο μέρος εκείνο που θα ενίσχυε την ιστορική αυτογνωσία με την υπόμνηση των ιστορικών γεγονότων των ενδόξων προγόνων. Γι' αυτό εξάλλου και αποδίδει τα αρχαία τοπωνύμια και με τα αντίστοιχα της εποχής του και επί πλέον γράφει εναντίον ενός Γερμανού συγγραφέως, ο οποίος πριν από εννιά χρόνια είχε σε βιβλίο γράψει μειωτικά για τους σύγχρονους Έλληνες.

Ο Ρήγας χρησιμοποιεί τον όρο «Επαρχία» για τους αντίστοιχους γαλλικούς όρους του πρωτοτύπου canton (σ. 117), province (σ. 184, 186, 245) και «Τοπαρχία» για τον όρο «district» (σ. 117, 245). Επισημάνουμε ότι στον Νέο Ανάχαρση αναφέρει «Τοπαρχία Ηλείας»(σ. 257), «Επαρχία Θεσσαλίας» (σ. 14) και τις «Τοπαρχίες» Βλάσκα, Τελ Ορμάνι και Ολτος της Επαρχίας Βλαχίας (σ. 332), που σχετίζονται με την πολιτική διαίρεση του κράτους του, όπως αποτυπώνονται στο Σύνταγμα του, άρθρο 3 και στους χάρτες του. Όπως έχουμε τονίσει τόσο η Χάρτα της Ελλάδος, όσο και οι άλλοι δύο χάρτες, Βλαχίας και Μολδαβίας, είναι πολιτικοί χάρτες του κράτους του διαιρεμένοι σε Επαρχίες και Τοπαρχίες εντασσόμενοι στο επαναστατικό του σχέδιο.

Ο Ρήγας με εντονότερα τυπογραφικά στοιχεία τονίζει τη λέξη «ελευθερία» σε διάφορα σημεία του κειμένου. Συγκεκριμένα για τους κατοίκους των Φερών επί τυράννου Αλεξάνδρου σημειώνει «οι στεναγμοί των δεν ετολμούσαν να φανερωθώσι και αι ευχαί οπού έκαμαν κρυφίως δια την ελευθερίαν»(σ. 136). Επίσης σε άλλο μέρος γράφει ότι «οι Ξηρομερίται είναι πιστοί εις τον λόγον και καθ' υπερβολήν ζηλωταί της ελευθερίας των»(σ. 181), και για τους κατοίκους της Αχαϊας σημειώνει ότι «οι πολίται χαίρονται εκεί εν ειρήνη την ισοτιμίαν και την ελευθερίαν οπού μία γνωστική νομοθεσία τους προξενεί» (σ. 246).

Ενδιαφέρον έχει να επισημάνουμε ότι η φράση πως ο γιος του Φιλίππου, ο Μέγας Αλέξανδρος, «ηφάνισε την αυτοκρατορίαν των Περσών» (σ. 132), απαντάται και στην έκδοση από τον Ρήγα της εικόνας του Μ. Αλεξάνδρου, Βιέννη 1797, «ηφάνισε την αυτοκρατορίαν των Περσών». Επίσης για τον όρο του γαλλικού πρωτοτύπου «droit des gens» ο Ρήγας χρησιμοποιεί τους όρους «τα δίκαια των ανθρώπων» (σ. 101), και «τα ανθρώπινα δίκαια» (σ. 104), ενώ στη Νέα Πολιτική Διοίκηση ομιλεί για τα «Τα Δίκαια του Ανθρώπου». Σε υποσημείωση (σ. 125) μνημονεύει τη «Βλαχομπογδανία», όρο που τον χρησιμοποιεί και στα επαναστατικά του κείμενα «Νέα πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης, της Μ. Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας».

Όταν στο κείμενο γίνεται αναφορά στο οίκημα του τυράννου των Φερών Αλεξάνδρου, ο Ρήγας σε υποσημείωση γράφει ότι «Ίσως να ήτον εις τον Σούγλον αυτή η κατοικία», ενας λόφος, ο οποίος θεωρείται από τους αρχαιολόγος ως η ακρόπολη των Φερών (σ. 136). Μάλιστα στην «Επιπεδογραφία της Φεράς λεγομένης νυν Βελεστίνος» γράφει για τα «Ερύπια εις τον Σούγλον». Σε υποσημείωση του Γάλλου συγγραφέα σχετικά με το ύψος του Ολύμπου, ο Ρήγας συνιστά στον αναγνώστη να δει την Νεωτερική Γεωγραφία των Δημητριέων για την αντιστοιχία της οργυιάς: «Για να ιξεύρη ο αναγνώστης πόσον είναι η οργυιά και τα λοιπά μέτρα, άς ιδή την Γεωγ. των Δημητριέων φύλ. 21» (σ. 148).

Για την «Λάρισσα» της Θεσσαλίας ο Ρήγας σε υποσημείωση (σ.145) γράφει ότι «Ο Ομηρος την ονομάζει Αργος Πελασγικόν και ο Στράβων Θετταλικόν», παρατήρηση την οποία αναγράφει και στη «Χάρτα της Ελλάδος» φύλλο 5, «Λάρισσα. Αργος Θετταλικόν». Όταν γίνεται λόγος για ένα σπήλαιο πλησίον της «Αίγειρας» της Αχαϊας ο Ρήγας σημειώνει ότι «Αυτό είναι το Μέγα Σπήλαιον, μοναστήρι τώρα περίφημον» (σ. 242). Προσέξαμε ότι ο Ρήγας αποδίδει λαθεμένα ως «Εύφορος ιστορικός» (σ. 206), του γαλλικού κειμένου «l’hostorien Ephore» (p.184), που πρόκειται για τον ιστορικό Εφορο, (405;-330 πΧ.) εκ Κύμης της Αιολίδος της Μ. Ασίας.

Μνημονεύει το είδος γερακιού «ξεφτέρι», αποδίδοντας το γαλλικό «epervier» (σ. 331), που το αναφέρει στον Θούριο, στοίχος 66, και στον ΄Υμνο Πατριωτικό, στροφή 13. Με τη λαϊκή ονομασία «γουστερίτζα» (σ. 112), αντί για σαύρα αποδίδει το «lezard», όπως επίσης αναγράφει τη λόγια ορολογία «πελαργοί» και την δημώδη «λελέκια» (σ. 126).

Μία άλλη περίπτωση είναι εκείνη της φράσης «les chefs de la dance», την οποία ο Ρήγας την αποδίδει «αρχηγοί του χορού» (σ. 124), αλλά όμως σε παρένθεση συμπληρώνει τη λέξη «χορηγέται», όρο τον οποίο επαναλαμβάνει και στην υποσημείωσή του. Για τα «νεκρώσιμα δένδρα» (σ. 155), που αποδίδει του γαλλικού κειμένου «arbres funebres», σε υποσημείωση επεξηγεί ότι έτσι «λέγονται τα κυπαρίσσια». Για τη λέξη «Nord» του γαλλικού κειμένου χρησιμοποιεί τους όρους «Βορράς» σ. 277 και «Αρκτος» σ. 149, 183, 184, 202, όπως επίσης τη λέξη «flute» την αποδίδει ως «αυλός» σ. 90, 316 και ως «φλοέρα» σ. 145, 314. Παρατηρήσαμε ακόμη ότι ο Ρήγας τον γαλλικό όρο «nation» τον αποδίδει άλλοτε με τον όρο «έθνος» σ. 167, 206, και άλλοτε με τον όρο «γένος» σ. 166 και 211.

Διόρθωση από τον Ρήγα της παραπομπής του Barthelemy

στον ΄Ομηρο

Ο Γάλλος συγγραφέας J.J.Barthelemy κάνει αναφορά στο μαντείον της Δωδώνης της Ηπείρου στην αρχή του Κεφ. ΛΣΤ΄. «Οδοιπορεία της Ηπείρου», (σ. 162) και παραπέμπει στον Ομηρο, «΄Ομηρ. Ιλιάδ. Β΄, στίχ. 750». Η παραπομπή αυτή, όπως παρατηρήσαμε, είναι η ίδια και στο γαλλικό κείμενο, «Homer, Iliad 2, v. 750». Σε εκτενή υποσημείωση του ο Ρήγας διορθώνει τον Γάλλο συγγραφέα με την επισήμανση ότι ο Ομηρος στην παρατεθείσα παραπομπή ομιλεί για την Δωδώνη της Θεσσαλίας, το σημερινό Λιβάδι. Μάλιστα ο Ρήγας παραθέτει και το σχετικό χωρίο από τον Ομηρο με σχετικές παρατηρήσεις, για να έχει ο αναγνώστης σωστή εικόνα για τη διόρθωση που κάνει. Χαρακτηριστικά ο Ρήγας γράφει:

«Η μαρτυρία του Ομήρου, οπού αναφέρει εδώ ο Ανάχαρσις, ας μοι είναι συγχωρημένον να ειπώ, ότι είναι δι' άλλην Δωδώνη:

Γουνεύς δ'' εκ Κύφου ήγε δύο και είκοσι νήας

Τώδ' ' Ενιήνες έποντο μενεπτόλεμοι τε Περαιβοί,

Οι περί Δ ω δ ώ ν η ν δυσχείμερον οικι' έθεντο,

Οι τ' αμφ' ιμερτόν Τιταρήσιον έργ' ενέμοντο.

Αύτη η πλησίον του Τιταρησίου Δωδώνη κείται εις τας εσχατιάς του Ολύμπου εις την Θεσσαλίαν και λέγεται σήμερον Λιβάδι. Και εν ή το μαντείον, εις τας του Τομάρου εις την Ηπειρον, και λέγεται παλαιά Αγια Παρασκευή. Η μεν παράλιος του Θερμαϊκού κόλπου, η δε μακρά απέχουσαν και του Αδριατικού. Καί άλλως, η δυτική Ελλάς δεν συμπεριείχετο εις την κατά Τρωάδος συνωμοσίαν, οπού να ισχύη η μαρτυρία. Φαίνεται ούν, ότι η ομωνυμία εξηπάτησε τον θείον αυτόν συγγραφέα, Πλήν, αμφότεραι ορειναί, δυσχείμεροι, και εις τον αυτόν σχεδόν παράλληλον κείμεναι».

Το γεγονός ότι ο Ρήγας διορθώνει τον Γάλλο συγγραφέα στην παραπομπή του αυτή δείχνει τη δυναμικότητα του πνεύματός του, το ελεύθερον του χαρακτήρα του, ότι μελετούσε το κείμενο που μετέφραζε και ότι θα είχε γνώση των αρχαίων κειμένων. Προσθέτουμε ότι παρόμοια ο Ρήγας διορθώνει τον Βολταίρο στο «Φυσικής απάνθισμα»: «Αναγιγνώσκοντας τα συγγράμματα του περθιφήμου Βολταίρ, είδον εις σαράντα μέρη αποφασιστικ΄ών να λ΄γη, πως εις την Μεσόγειον θάλασαν δεν είναι παλίρροιαι, και απόρησα πως έκανε τοιούτον λάθος ένα τόσον μεγάλον πνεύμα; Πλήν συγχωρητλεος, επιδή πάντοτε επισγαλείς αι επίνοιαι και των πλέον σοφών ανθρώπων».

Χρήση αρχαίων κειμένων από τον Ρήγα

Εκτός από το ανωτέρω παρατιθέμενο χωρίο του Ομήρου, συμπληρώνουμε ότι ο Ρήγας για τη γενέτειρά του, το Βελεστίνο, παραθέτει στην «Επιπεδογραφία της Φεράς λεγομένης νύν Βελεστίνος», τέταρτο φύλλο της Χάρτας της Ελλάδος, σχετικά κείμενα από τον ΄Ομηρο, τον Στράβωνα, τον Σοφοκλή και τον Απολλώνιο τον Ρόδιο. Επίσης αναγράφει τρία αποσπάσματα από τον Απολλώνιο τον Ρόδιο στο πρώτο φύλλο της Χάρτας, την Επιπεδογραφία της Κωνσταντινουπόλεως, και μια χειρόγραφη υποσημείωση στο βιβλίο του Δημητρίου του Δαρβάρεως, Αληθής οδός εις την ευδαιμονίαν, Βιέννη 1796, σελ. 214, ενώ από τον Παλαίφατο παίρνει κείμενο για την Άλκηστη και το παραθέτει στα Ολύμπια. Σημειώνουμε επί πλέον ότι ο Ρήγας ως μαθητής ακόμη στη Σχολή της Ζαγοράς διάβαζε και μετέφραζε λέξεις του βιβλίου αρχαίων γεωγράφων «Αράτου Σολέως, Φαινόμενα...», έκδοση Βασιλείας 1561. Χαρακτηριστική πάντως είναι η φράση στον πρόλογο του βιβλίου του Φυσικής απάνθισμα, όπου τονίζει πως μελετούσε αρχαίους συγγραφείς, «επικεκυφώς εις τα της ελληνικής διαλέκτου βιβλία». Εξ άλλου ο Ρήγας συνιστούσε στα Δίκαια του Ανθρώπου, άρθρο 22, να διδάσκεται στα σχολεία του κράτους του, που είχε σχεδιάσει να δημιουργήσει μετά την επανάστασή του, και η αρχαία ελληνική γλώσσα, η «ελληνική», όπως την αποκαλεί.

Στο κείμενο των Ολυμπίων ο Ρήγα χρησιμοποιεί πολλές φορές λέξεις από διάφορες περιόδους της ελληνικής ιστορίας, από ομηρικές λέξεις μέχρι της απλής δημώδους γλώσσας της εποχής του. Το γεγονός ότι ο Ρήγας χρησιμοποιεί εκτός από το τελευταίο χορικό και σε άλλα σημεία του κειμένου των Ολυμπίων λέξεις από την αρχαία ελληνική γλώσσα, καθώς επίσης και ότι δεν χρησιμοποίησε ξένες λέξεις σε όλο το έργο, μας κάνει να υποστηρίξουμε ότι και οι τελευταίοι στίχοι που πρέσθεσε μετά το τέλος του γαλλικού κειμένου ΄΄στροφή΄΄, ΄΄αντιστροφή΄΄ και ΄΄επωδός΄΄ είναι δικιά του σύνθεση, (σ. 113-116). Εύστοχα ο Λέανδρος Βρανούσης παρατηρεί «...πως δεν ήξεραν περισσότερα γράμματα απ' το Ρήγα όλοι εκείνοι οι πολυάριθμοι λόγιοι της εποχής του, καθώς και άλλων εποχών, που συνέθεταν μ΄ ευκολία αρχαία ηρωοελεγεία, επιγράμματα και πινδαρικές ωδές. Στον ανώτερο κύκλο της τότε παιδείας γινόταν ειδική διδασκαλία και συστηματική εξάσκηση στο είδος αυτό...Από τέτοια σχολεία είχε περάσει και ο Ρήγας. Και, ασφαλώς, δεν υστερούσε απέναντι των συγχρόνων του ΄΄σπουδαίων΄΄, ούτε στη σύνταξη ΄΄επιδεικτικών΄΄ ή πανηγυρικών λόγων, ούτε στη σύνθεση ηρωοελεγείων κ' επιγραμμάτων σε αρχαίους στίχους, γλώσσα και μέτρα».

«Είδησις διδομένη παρά του Ρήγα»

Στην τελευταία σελίδα του βιβλίου με τίτλο «Είδησις διδομένη παρά του Ρήγα» ανακοινώνονται δύο αρχαιότητες της Θεσσαλίας. Για μια ακόμη φορά ο Ρήγας δείχνει το ενδιαφέρον του την αρχαία κληρονομιά, την οποία προσπαθεί να την διατηρήσει, διότι συμβάλει στην ιστορική αυτογνωσία. Είναι τα αντικειμενικά στοιχεία σε αυτήν την διαδικασία της αυτογνωσίας.

Η μία αρχαιότητα είναι ένα μάρμαρο στα Λεχώνια της Μαγνησίας με τρία πρόσωπα και επιγραφή, την οποία αναγράφει. Σημειώνει ότι το μάρμαρο σπάστηκε στα δύο από τους «εκείσε Τούρκους», θέλοντας κατ΄ αυτόν τον τρόπο να δείξει επί πλέον και την καταστρεπτική νοοτροπία τους για την αρχαία ελληνική κληρονομιά. Και ο Ρήγας παρακαλεί όπως κάποιος ζωγράφος τη ζωγραφίσει και να του την στείλει να την τυπώσει.

Η δεύτερη αρχαιότητα έχει σχέση με την πλάκα του τάφου του Ιπποκράτους. Ο Ρήγας είναι ο πρώτος ο οποίος ανακοίνωσε στον επιστημονικό κόσμο τα σχετικά με τον τάφο του Ιπποκράτους στη Λάρισα. Γράφει για την πλάκα του τάφου που βρίσκονταν στο δρόμο προς τον Τύρναβο μετά το γεφύρι του Πηνειού ποταμού. Χαρακτηριστικά στο τέλος σημειώνει: «Παρακαλούνται οι εκείσε σπουδαίοι και ιατροί να αντιγράψουν το επίγραμμά της και να το στείλουν να τυπωθή».

Ο Λέανδρος Βρανούσης σε μία ανάλυση για τα δύο αυτά περιστατικά υποστηρίζει την άποψη ότι μάλλον και τα δύο αυτά στοιχεία για τα μάρμαρα θα του τα γνωστοποίησε ο Ανθιμος Γαζής, ο οποίος γράφει σχετικά στην Ελληνική Βιβλιοθήκη του, την οποία εξέδωσε αργότερα στη Βιέννη. Για το θέμα αυτό έχουμε να παρατηρήσουμε τα παρακάτω:

1). Δεν είναι η πρώτη φορά που ο Ρήγας έβαλε μία ανακοίνωση στο τέλος βιβλίου του, όπως στο «Νέος Ανάχαρσις». Την ίδια τακτική εφήρμοσε και στο βιβλίο του Φυσικής απάνθισμα, Βιέννη 1790, στην τελευταία σελίδα του οποίου έβαλε ένα κείμενο με τον τίτλο «ΕΙΔΗΣΙΣ», ανακοινώνοντας ότι έχει μισομεταφρασμένο το «Πνεύμα των νόμων» του Μοντεσκιέ.

2). Στην Επιπεδογραφία του Βελεστίνου ο Ρήγας παραθέτει πολλά αρχαιολογικά στοιχεία, τα οποία δείχνουν ότι ενδιαφέρεται για τις αρχαιότητες και μία συλλεκτική τακτική. Μάλιστα εκεί αναγράφει και μία επιγραφή σε μάρμαρο, που βρίσκονταν σε ένα γεφύρι του Βελεστίνου, «Φίλιππα. ΄Ελενον τον ίδιον άνδρα μνείας χάριν. Ήρως χρηστέ χαίρε». Η επιγραφή στο μάρμαρο στα Λεχώνια έχει το δεύτερο μέρος το ίδιο περιεχόμενο, ενώ το πρώτο μέρος μόνο δύο λέξεις «Ελπίς Αχιλλέως» και όχι έξι λέξεις όπως εκείνης της επιγραφής του Βελεστίνου, που αναγράφει στην Επιπεδογραφία του Βελεστίνου. Πολύ εύκολα θα την θυμόνταν, αν δεν την είχε καταγράψει σε ένα σημειωματάριο.

3). Ο Ρήγας είδε πολλές φορές στην Πορταριά, όπως γράφει στη σ. 125, να χορεύεται ο χορός «Μάνδρα χαβασί», γεγονός που μάλλον θα συνέβαινε κατά τη μετάβασή του στο Ελληνομουσείο της Ζαγοράς. Ισως παρόμοια να είχε την ευκαιρία να περάσει και από τα Λεχώνια και να είδε το μάρμαρο με την επιγραφή. Πάντως η περιγραφή που κάνει ο Ρήγας, όπως παρατηρεί και ο Βρανούσης, είναι πολύ έντονη, λεπτομερής και με «παραστατικότητα», που σημαίνει ότι είχε προσωπική γνώση του ευρήματος.

4). Στις υποσημειώσεις του Νέου Αναχάρσιδος ο Ρήγας γράφει πολλά στοιχεία για αρκετά μέρη της Θεσσαλίας (Πορταριά, Παγασαί, Βελεστίνο, Γόννοι) καθώς και για τις αρχαιότητες, στοιχείο που δείχνει την τακτική του να τα καταγράφει.

5). Επίσης ο Ρήγας για τα Τέμπη σημειώνει ότι ο ίδιος βρέθηκε εκεί και είδε την ωραιότητα τους. Το γεγονός αυτό μας κάνει να υποθέσουμε ότι κατά τη μετάβασή του στα Τέμπη, έχοντας το ενδιαφέρον του για τις αρχαιότητες, θα είχε περάσει από την περιοχή της Λάρισας, όπου βρίσκονταν η πλάκα του τάφου του Ιπποκράτους.

6). Το γεγονός ότι ο Ανθιμος Γαζής στην Ελληνική Βιβλιοθήκη του, Βιέννη 1807, γράφει ότι «είδον και εγώ» την πλάκα του τάφου του Ιπποκράτους, που σημαίνει ότι το «και» που γράφει πως και κάποιος άλλος πριν από λίγα χρόνια από το 1807 την είχε δει, την είχε ανακοινώσει και την είχε δημοσιεύσει σε βιβλίο, δηλ. ο Ρήγας.

Από τα παραπάνω μπορεί κανείς να καταλήξει συμπερασματικά ότι ο Ρήγας είχε προσωπική γνώση των δύο αρχαιοτήτων, που μνημονεύει στην τελευταία σελίδα.

Προσθήκη Νεοελληνικών τοπωνυμίων

Κατά τη μετάφραση του γαλλικού κειμένου, ο Ρήγας αναγράφει δίπλα στη θέση των αρχαίων ονομάτων, πόλεων και περιοχών του Γάλλου συγγραφέα και τη σύγχρονη ονομασία της εποχής του. Την τακτική αυτή την εφήρμοσε και στην έκδοση της «Χάρτας της Ελλάδος», της οποίας πρότυπο ήταν ο χάρτης της αρχαίας Ελλάδος του Delisle, όπως έχουμε αποδείξει στις μελέτες μας κατά την αυθεντική για πρώτη φορά επανέκδοσή της καθώς επίσης και για την σκοπιμότητα χρησιμοποίησης του χάρτη της αρχαίας Ελλάδος. Ο Ρήγας χρησιμοποιεί τις σύγχρονες ονομασίες δίπλα στις αρχαίες με σκοπό να δηλώσει στους σκλαβωμένους Ελληνες την ιστορική συνέχεια τους στον χώρο που κατοικούν, αν και έχει κατηγορηθεί για αυτούς τους «παραχρονισμούς» του.

Μάλιστα μερικές φορές την αρχαία ονομασία την αντικαθιστά με το όνομα της εποχής του, όπως στις περιπτώσεις που ακολουθούν. Το όνομα «Pheres» του γαλλικού κειμένου το αντικαθιστά με τη σύγχρονη ονομασία της γενέτειράς του το «Βελεστίνο», (σ. 131, 134 και 140), το οποίο και χρησιμοποίησε και ως επώνυμο, «Βελεστινλής» , δηλ. ο καταγόμενος από το Βελεστίνο, κατά τη συνήθεια των λογίων της εποχής του, που είχαν ως επώνυμο τον τόπο της καταγωγής τους. Παρόμοια και την ονομασία «Peloponese» την αντικαθιστά με την ονομασία «Μωρέας», (σ. 103, 184 και 197), ενώ άλλες φορές την διατηρεί ως «Πελοπόννησος», (σ. 203. 221, 233, 253 και 254). Επίσης ας αναφερθούν μερικές ακόμη περιπτώσεις: Σε υποσημείωση, (σ. 95), χρησιμοποιεί το «Εύριππος» για το όνομα «Chalcis» του γαλλικού πρωτοτύπου, όπως επίσης αναγράφει «η επαρχία του Ζητουνίου»(σ.117), ενώ το γαλλικό πρότυπο έχει «le canton des Oeteens». Επίσης για την πόλη «Hypate» του γαλλικού κειμένου αναγράφει την ονομασία της εποχής του «Πατρατζήκι» (σ. 107 και 115, αφού όμως προηγουμένως επεξηγεί ότι η «Υπάτη» ονομάζεται και «Πατραντζήκι», (σ. 106). Ομοίως και στην περίπτωση των Δελφών του γαλλικού κειμένου χρησιμοποιεί το «Καστρί» (σ. 121), ενώ σε υποσημείωση γράφει ότι βρίσκεται το «Καστρί εις την Φωκίδα», (σ. 101).

Στην περιοχή της Θεσσαλίας το όνομα του Πηνεού, που αναγράφει ο Γάλλος συγγραφέας, ο Ρήγας το αντικαθιστά με εκείνο της εποχής του «Σαλαμβρία», (σ. 146 και 153), ενώ αναγράφει «Πηνεός ποταμός» και σε υποσημείωση επεξηγεί «Σαλαμβριάς», (σ. 100). Επίσης το όρος «Ossa» το αποδίδει με την ονομασία «Κίσσαβος», (σ. 154), αφού όμως δώσει την επεξήγηση ότι ή «Οσσα» λέγεται και «Κίσσαβος», (σ. 142).

Στη συνέχεια αναγράφει «κόλπος της Αρτας», (σ. 164 και 176) για το «golfe d’ Ambracie» του γαλλικού κειμένου, όπως επίσης αποδίδει με το όνομα «Αρτα», (σ. 175), το «Ambracie», αφού προηγουμένως αναγράψει και τις δύο ονομασίες «Αμβρακία» και «Αρτα», (σ. 163). Χρησιμοποιεί τον όρο «Αρτηνός» για το «citoyen d' Ambracie» και «Ambraciote», (σ. 178). Παρόμοια αντικαθιστά με το όνομα «Αγία Μαύρα» το «Leukode», (σ.178), ενώ σε άλλη περίπτωση διατηρεί το όνομα Λευκάδα, (σ. 179). Επίσης αντικαθιστά το «Acarnaniens» και αναγράφει την ονομασία της εποχής «Ξηρομερίται», (σ.181), όπως παρόμοια στην ίδια σελίδα αντικαθιστά το «Αχελώος ποταμός» με το «Ασπροπόταμος», έχοντας όμως σε υποσημείωση επεξηγήσει την παλαιά και τη σύγχρονη ονομασία, και τέλος με το «Μαύρη Θάλασσα» αποδίδει του γαλλικού κειμένου το «Pont-Euxin», (σ. 188). Για τη «Μαγνησία» σημειώνει ότι είναι «του Δημητριάδος η επαρχία», δηλ. του Μητροπολίτου Δημητριάδος η επαρχία (σ. 99).

Ο Ρήγας δεν σταματάει μόνο στα τοπωνύμια, αλλά και για τους κατοίκους των αρχαίων περιοχών προσδίδει τα σύγχρονα ονόματά τους, κάνοντας κατά αυτόν τον τρόπο μία αντιστοιχία και προσφέροντας στους αναγνώστες μία ιστορική συνέχεια. Επεξηγεί (σ. 116) ότι οι «Θετταλοί» είναι «οι των Τρικκάλων τον κάμπον οικούντες», οι «Οιταίοι» είναι «Οι κατοικούντες τα Βάνινα, Πατρατζίκι, Ζητούνι», δηλαδή της περιοχής του όρους Οίτη, της Υπάτης και της Λαμίας. Οι «Φθιώται» είναι οι κατοικούντες στην Φθιώτιδα της Θεσσαλίας και είναι «οι Φαρσαλινοί έως τον Πλάτανον», οι «Μάλιοι» είναι «οι Θαυμακινοί έως τον Αχινόν», οι «Μάγνητες» είναι οι κατοικούντες «του Βόλου και της Αγιυάς τα χωρία», και οι «Περραιβοί» είναι «οι Ολυμπιώται, Αλασονίται, έως την Λάρισσαν» και επί πλέον επεξηγεί ότι «Μάγνης» είναι ο «Βολιώτης»,(σ. 145). Ακόμη τις αρχαίες φυλές της Θεσσαλίας τις αντιστοιχεί με εκείνες της εποχής του και σημειώνει ότι οι «Κέντραυροι» αντιστοιχούν με τους «Γκαραγγούνηδες» και οι «Λαπίθαι» με τους «Χασιώται», προσθέτοντας ότι είναι «Έθνη Θεσσαλίας» (σ. 263), αντιστοιχία που αναγράφεται και στη Θεσσαλία της Χάρτας της Ελλάδος, φύλλο 5.

Αξίζει να παρατεθούν οι ονομασίες που επεξηγούνται από τον Ρήγα με τα ονόματα της εποχής, πολλά εκ των οποίων αναγράφονται και στη Χάρτα της Ελλάδος. Η ενασχόληση του Ρήγα με την έκδοση της Χάρτας της Ελλάδος και την παράθεση των συγχρόνων ονομάτων δίπλα σε εκείνα της αρχαιότητος, του έδωσε την ευκαιρία κατά τη μετάφραση να προσθέσει τα σύγχρονα ονόματα σε όσα ονόματα αναγράφονται στο γαλλικό κείμενο του Νέου Αναχάρσιδος. Εντοπίσαμε άλλα 45 αρχαία τοπωνύμια, για τα οποία ο Ρήγας παραθέτει στον Νέο Ανάχαρσι και τα νεοελληνικά ονόματα, όπως ακριβώς απαντώνται και στη Χάρτα της Ελλάδος και μπορεί κανείς εύκολα να δει την αντιστοιχία τους στο συνταχθέν ευρετήριό της. Συγκεκριμένα σημειώνονται:

«Θερμοπύλαι.Θερμονέρια», σ. 99

«Πίνδος-΄Αγραφα», σ. 99

«Οίτη-Βάνινα.Οξιαίς», σ. 99

«Ανθέλη-Μόλος», σ. 100

«Φθιωτικαί Θήβαι-Πλάτανος», σ. 120

«Παγασαί-Βόλος», σ. 140

«Συκούριον- Κεσερλί», σ. 140

«Τέμπη-Παμπάς», σ. 146

«Φάλανα-Διριλί»,σ. 147

«Γυρτώνη- Μπαλαμούτι», σ. 147

«Ελατίαι-Καστρί»,σ. 147

«Μόψιον-Μακρυχώριον», σ. 147

«΄Ομολις-Κάστρον της Ωραίας», σ. 147

«Τιταρίσιος ποταμός-ποταμός Σαραντοπόρου», σ. 147

«Θερμαϊκός κόλπος-κόλπος της Θεσσαλονίκης», σ. 156

«Χερσόνησης της Παλλήνης-Κασσάνδρας», σ. 156

«Γόμφοι-Σταγοί-Καλαμπάκα», σ. 162

«Αχέρων ποταμός-Καλαμάς»,σ. 164

«Κοκυτός ποταμός-ποταμός της Πάργας», σ. 164

«τόπος των Χαωνίων-Οι πέριξ της Χιμάρας», σ. 165

«Δωδώνη-παλαιά αγία Παρασκευή», σ. 168

«Τόμαρος όρος-Δρύσκου όρος», σ. 170

«χερσόνησος της Λευκάδος-αγίας Μαύρας», σ. 176

«Βουθρωτός-Βούτριντο», σ. 179

«Μάχης της Σαλαμίνος-Κούλουρης», σ. 179

«Ακαρνανία-Ξηρόμερο», σ. 180

«πόλις Θερμός-Θερμόπολις», σ. 182

«ποταμός Νέστος-Νέστρο κοντά στο Σαμοκόβι», σ. 183

«Ελευσίς-Λέψινα», σ. 185

«Νυσσαία-Καμάκι», σ. 185

«Κρόμμυον-Κούντουρα», σ. 197

«Κόρκυρα- Κορφοί», σ. 218

«Σικυών-Βασιλικά», σ. 223

«Κίρρα-Χρισό», σ. 226

«Ολυμπία-Σταυρός», σ. 226

«ακρωτήριον Αράξο-Μαυρομήτης», σ. 238

«Πελλήνη-Βλοκαβάς», σ. 240

«Αίγειρα-Ξυλόκαστρον», σ. 241

«Ελίκη-Τρυπιά», σ. 242

«Αίγιον-Βοστίτζα», σ. 242

«Βούρα-Διακοφτό», σ. 242

«Δύμη-Πάπας», σ. 251

«΄Ηλις-Καλοσκόπι», σ. 252

«Πηνεός ποταμός-Ποτάμι Γαστούνης», σ. 252

«Αλφειός ποταμός-Ρουφιάς», σ. 252

Παραπομπές στη Χάρτα της Ελλάδος

Παρατηρήσαμε ότι ο Ρήγας παραπέμπει τον αναγνώστη εννέα φορές στη «Χάρτα της Ελλάδος». Συγκεκριμένα στο κεφ. «Οδοιπορία εις Βοιωτίαν» καταχωρίζει την υποσημείωση «΄Ιδε εις την χάρταν του Ρήγα, Βοιωτία» (σ. 45), ενώ για τη μάχη των Πλαταιών παραπέμπει στο φύλλο 7 της Χάρτας του, «Ορα την Χάρταν του Ρήγα, νούμερον 7» (σ. 51). Επίσης με τα αναγραφόμενα του συγγραφέα για τις διεξόδους από την λίμνη Κωπαϊδα προς τη θάλασσα στο Πτώον όρος γράφει «Όλα αυτά φαίνονται εις την χάρταν του Ρήγα» (σ. 95), που πράγματι τα έχει παραστήσει με ιδιαίτερη σημειολογία και αναγράφοντας στο φύλλο 5 «υπόγεια ρεύματα». Όταν γίνεται μνεία στο κείμενο για την Καρία, ο Ρήγας σημειώνει «Ορα την Χάρταν Ν. 6ο» (σ. 179), όπως επίσης όταν μνημονεύεται η «Ελαία» της Αιολίδος της Μ. Ασίας γράφει «Λέγεται ο Τζιανταρλής εις την Μικράν Ασίαν, όρα την χάρταν» (σ. 190). Παρόμοια και για τη «Μίλητο» σημειώνει «Είναι εις το παραθαλάσσιον της ανατολής εις την Ιωνίαν, όρα την χάρταν». Παρόμοια για τον Πακτωλό ποταμό σε υποσημείωση γράφει «Ποταμός της Λυδίας περνά από την Σάρδιν, όρα την χάρταν Ν.6» (σ. 345). Για την «Οδοιπορεία εις την Ηλείαν» υποσημειώνει «όρα την Χάρταν» (σ. 252) και παρόμοια παραπέμπει στην επιπεδογραφία της Ολυμπίας αναγράφοντας «Ιδέ την χάρταν της Ολυμπίας» (σ. 261).

Νέες λέξεις του Ρήγα

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο εντοπισμός κατά τη σύνταξη του Ευρετηρίου λέξεων, οι οποίες δεν απαντώνται στα λεξικά και είναι πλασμένες από τον Ρήγα με πρώτο συνθετικό την πρόθεση «σύν», που όπως έχουμε παρατηρήσει αποτελεί ίσως ένα χαρακτηριστικό και δηλωτικό της νοοτροπίας του Ρήγα, ο οποίος εργάσθηκε για του συμπατριώτες και τους συνανθρώπους του. Παρατίθενται οι τριάντα τρεις λέξεις οι «πεποιημένες» από τον Ρήγα με τον αριθμό της σελίδας, στην οποία απαντάται.

συμβοήθεια, σ. 219

συμπεριγράφει, σ. 223

συμπεριπλέκονται, σ. 306

συμπλησιάζουσι, σ. 306

συναθλήσωσιν, σ. 300

συναμιλώντο, σ. 296

συναναμίγνυνται, σ. 295

συνανθυποστηρίζωνται, σ. 153

συνανταγαπώντο, σ. 250

συνανταγωνισθώσιν, σ. 262

συναντεβλέποντο, σ. 250

συναντεκζητούντο, σ. 250

συναντεπέδιδον, σ. 294

συναντερίζονται, σ. 259, 289, 315

συναντερισθώσιν, σ. 259

συναντεριστάς, σ. 229, 230

συναντιβλέπωνται, σ. 309

συναντιθλασθώσιν, σ. 154

συναντικρουόμενα, σ. 293

συναντίπαλοι, σ. 311

συναντισφετεριζόμενοι, σ. 247

συναντωθούνται, σ. 194, 306

συνεδρεύσωσιν, σ. 278

συνεδριαστής, σ. 254

συνεκτυπούντο, σ.154

συνεμίχθησαν, σ. 348

συνεπροσβάλλοντο, σ. 309

συνεσφιγμένοι, σ. 308

συνεχάχησαν, σ. 125

συνθλασμός, σ. 234

συνυπεθλάσθη, σ. 274

συνυψώνοντο, σ.154

συσχηματισθώσι, σ. 236

Προσθέτουμε ότι τέτοιες «πεποιημένες» λέξεις με την πρόθεση «σύν» απαντώνται και στο άρθρο 1 των Δικαίων του Ανθρώπου, «συναντιτρώγονται», στα Προλεγόμενα και στο κείμενο των Ολυμπίων «συναντικτυπούνται, συναντιξεμυστηρεύονται», «συνεπαρρησιάσθην, συνεκκομίζων, συνεναγκαλίζονται». Σημειώνουμε ακόμη ότι ο Ρήγας στο βιβλίο «Νέος Ανάχαρσις» σχηματίζει λέξεις με δύο ή τρεις άλλες προθέσεις εκτός του «συν», όπως για παράδειγμα «ανθυπέλεγον», (σ. 301), «επανεστρέψαμεν», (σ. 283), «ενεπεριετρέξαμεν, (σ. 269), «καθυπεσυντρίφθη»,(σ. 302), «εναφιέρωσις», (σ. 270). Παρόμοια και στο άρθρο 5 του Συντάγματός του ο Ρήγας αναγράφει τη λέξη «ανεπιδεξιότης».

Με την ευκαιρία παρατίθεται η κρίση του Αδαμαντίου Κοραή για τη μεταφραστική πρακτική του Ρήγα, που έγραψε σε επιστολή του στον Αλέξανδρο Βασιλείου στα 1805, ο οποίος του είχε προμηθεύσει τα βιβλία «Νέος Ανάχασρις, τόμος τέταρτος» και «Ο Ηθικός Τρίπους»: «Του Αναχάρσιδος ο τέταρτος μόνος τόμος δίδει υπόνοιαν, ότι οι προ αυτού εδημοσιεύθησαν και οι μετ' αυτόν δεν είχον ακόμη μεταφρασθή εις τον καιρόν της δημεύσεως. Ούτως έχει το πράγμα; Η μετάφρασις έχει γαλλακτισμούς σακκία πλήρη> είναι ανέκφραστος η αηδία των. Ταλαίπωρος γλώσσα! Που θέλεις καταντήσει;».

Προσωπικές εμπειρίες του Ρήγα στον «Νέο Ανάχαρσι»

Ο Ρήγας στις υποσημειώσεις καταχωρίζει και τις προσωπικές του εμπειρίες, οι οποίες δείχνουν τη δημιουργική συμμετοχή στη μεταφραστική διαδικασία.

Σκλαβιά κατοίκων Κάπουρνας. Όταν στο κείμενο γίνεται λόγος για τους σκλάβους στην αρχαία πόλη Αρνη, που βρίσκεται «όχι μακρά από τα Τρίκκαλα», και οι κάτοικοί της «μην ημπορούντες να παραιτήσωσι τας κατοικίας των, εσυμβιβάσθησαν με τους νικητάς των, κατένευσαν να γίνουν σκλάβοι», ο Ρήγας παραθέτει ένα παρόμοιο γεγονός, που συνέβη στο πλησίον του Βελεστίνου χωριό Κάπουρνα, (σ. 121). Το στοιχείο δείχνει την παρατηρητικότητα του Ρήγα από την εποχή της διαμονής του στη γενέτειρά του και το ενδιαφέρον του για τα πολιτικοκοινωνικά ζητήματα. Συγκεκριμένα σημειώνει: «Εν έτει 1769 οι κάτοικοι της Κάπουρνας (χώρα της Μαγνησίας) εβιάσθησαν να πωλήσωσι κατά τον αυτόν τρόπον την ελευθερίαν των εις έναν αρβανίτην ονόματι Μουσλή. Μην ημπορούντες να πληρώσωσι το υπερβολικόν διάφορον των άσπρων του τα δέκα δεκαοχτώ τον χρόνον. Επί συμφωνία του να τους αφήση να καοικούν τον πετρώδη και άκαρπον τόπον των, και να πέρνη αυτός τα κέρδη του κόπου των. Οστις κτίζωντας εκεί έναν πύργον δια μέσου των, τους βαστά εις την πλέον κατησχυμένην σκλαβίαν».

Για το περιστατικό αυτό της Κάπουρνας ο Αργύρης Φιλιππίδης γράφει το 1815 στη Μερική Γεωγραφία του: «Αυτό το χωρίον είναι τώρα υπέρ τα σαράντα χρόνια, οπού εξ αγνωσία των οι τότε πρωτεύοντες το επούλησαν εις ένα Αλβανίτην, και έγιναν κολλίγοι αυτού. Μετά ταύτα το εμετανόησαν, μα τι το όφελος>ο οοίος αυτός αγάς των έκτισεν εκεί ένα πύργον τόσον μεγάλον, οπού φαίνεται από όλην την Μαγνησίαν, και κάθεται εδώ χρονικώς». Το γεγονός ότι οι κάτοικοι της Κάπουρνας χάσανε την ελευθερία τους, γίνανε σκλάβοι τοκογλύφου, πιθανόν να έπαιξε ρόλο στην επαναστατική σκέψη του Ρήγα Βελεστινλή, όταν συνέτασσε το 1797 τη Νέα Πολιτική Διοίκηση. Ως γνωστόν ο Ρήγας στα «Δίκαια του Ανθρώπου», άρθρο 35, προσέθεσε κατά τη μετάφραση του γαλλικού κειμένου σχετική παράγραφο για να προστατέψει τον πολίτη της Δημοκρατίας του από την τοκογλυφία. Σημειώνει ιδιαίτερα ότι: «Τα χρέη των πόλεων, πολιτειών, χωρών , και των κατά μέρος πολιτών, οπού εχρεωστούντο παρθέντα πρό πέντε χρόνων και εις αυτό το διάστημα επληρώνετο διάφορον εις τους δανειστάς, η παρούσα Διοίκησις τα αναιρεί και οι δανεισταί δεν έχουν να ζητούν εις το εξής μήτε κεφάλαιον, μήτε διάφορον από τους χρεώστας, ωσάν οπού επήραν τα δάνειά των, διότι διπλώνουν τα κεφάλαια εις πέντε χρόνους».

Η άδικη κρίση του Γάλλου συγγραφέα για τους Θεσσαλούς. Ο Ρήγας παραθέτει σε υποσημείωση ένα κείμενο, για να υπερασπίσει τους Θεσσαλούς από την άδικο κρίση του Γάλλου συγγραφέως, ο οποίος παρατηρεί ότι «Ο Λουκιανός διηγείται ένα επίγραμμα οπού έγινε δι' έναν Θετταλόν, περιεχόμενο εις αυτάς τας λέξεις: Ο Δήμος ανήγειρεν αυτόν τον ανδριάντα εις τον Ιλαρίωνα, επειδή-και εχόρευε καλά εις τον πόλεμον». Και ο Ρήγας γράφει στην υποσημείωσή του: «Το επίγραμμα του Λουκιανού δεν είναι πρός καταφρόνησιν των Θετταλών, καθώς συμπεραίνει ο Ανάχαρσις...». Παραθέτει τα είδη των χορών, εκ των οποίων ένας ήταν ο «συγκαθιστός» που χορεύεται στη Θεσσαλία, «Συγκαθιστός. υπό δύο, εις την Θεσσαλίαν» και αποδεικνύει ότι ήταν άδικη η κρίση του συγγραφέως, αποκαλώντας, μάλιστα, «συμπατριώτη» του τον Θεσσαλό Ιλαρίωνα: «...Συμπεραίνεται λοιπόν εκ των ανωτέρω, ότι ο συμπατριώτης μου Ιλαρίων, μόνος, εν τη παρεμβολή του πολέμου μεταξύ ενόπλων συντρόφων, απέναντι του αντιπαρατεταγμένου εχθρού, επί της ημαγμένης πεδιάδος του στρατοπέδου, δεν ήτον καιρός να χορεύη την σύκινον ή τον κόρδακα, αλλά τον πυρρίχιον, διεγερτικόν εφόδου, και δικαίως τω ενήγειρεν ο δήμος τον ανδριάντα».

Στους πολεμικούς χορούς σημειώνει ότι περιλαμβάνεται ο «πυρρίχιος» χορός με τρία είδη, των οποίων τα ελληνικά ονόματα χάθηκαν και ο Ρήγας αναγράφει τα τούρκικα ονόματά τους, «Μεϊδάν ογιουνού» «Μάνδρα χαβασί» «Ντζέγγι χαρμπή», με την με συναισθηματικό φορτίο σχετική παρατήρηση, που δείχνει το βάθος της πολιτικοκοινωνικής ανάλυσης του Ρήγα, ότι αφού χάθηκε η ελευθερία, μαζί της χάθηκαν και τα ονόματα των χορών. Η αλλοτρίωση επέρχεται με τη σκλαβιά: «Αφ' ού εχάσαμεν το πάν, συνεχάθησαν και τα ονόματα των χορών».

Στην ίδια αυτή υποσημείωση ο Ρήγας αναφέρει πως ο ίδιος είδε πολλές φορές στη Πορταριά της Μαγνησίας να χορεύεται ένα από τα είδη των χορών που απαριθμεί. Η παρατήρηση αυτή δείχνει ότι πολλές φορές θα είχε επισκεφθεί την Πορταριά και το πιο πιθανό θα είναι πως αυτό θα γινότανε κατά τον καιρό των σπουδών του, που θα μετέβαινε στο Ελληνομουσείο της Ζαγοράς. Χαρακτηριστικά σημειώνει: «...Μάνδρα-χαβασί. Υφ' ενός, σπαθί κρατούντος και διαφόρους κύκλους εις τον αέρα διαγράφοντος με αυτό. Τον είδον πολλάκις εις την χώραν της Μαγνησίας Πορταρίαν, χορευόμενον από Τούρκους». Και προσθέτει ότι ακόμη είδε να χορεύεται ο χορός αυτός και «εις τα Θεραπεία της Κωνσταντινουπόλεως το Πάσχα». Για τον τρίτο πυρρίχιο χορό «Ντζέγγι χαρμπή» σημειώνει επί πλέον την προσωπική του μαρτυρία: «τον είδον εις Βουκουρέστι επί του τελευταίου πολέμου των τριών αυτοκρατόρων, χορευόμενον από τούρκους υποποιουμένους μάχης».

Βελεστίνο. Κατά την περιγραφή των Φερών ο Ρήγας βρίσκει την ευκαιρία και γράφει μία υποσημείωση για την τραγική κατάσταση των κατοίκων του Βελεστίνου κατά την εποχή της σκλαβιάς, (σ. 133). Σημειώνει χαρακτηριστικά: «Ηθελεν ιδεί τα ίδια, άν επήγαινε και τώρα κανένας νέος Ανάχαρσις. Την μίαν (ήτις ονομάζεται ΄Αγιος Γεώργιος) εννέα στάδια της άλλης απέχουσαν, να μή σώζη άλλην αρχαιότητα, παρά τεμάχια μισοκρημνισμένων θόλων, πλήθος μαρμαρίνων ερειπίων καιμία τρίκρουνον αρχαιοτάτην βρύσιν. Της δε καθαυτό καθέδρας του Βελεστίνου εξεδόθη η ιχνογραφία. Αξιος περιεργείας όμως είναι ο δια κυβικών μαρμάρων βωμός εφ’ ού ο ιερός Πρίνος εις τον ΄Αγιον Αθανάσιον». Και συνεχίζει να γράφει για την θλιβερή κατάσταση των χριστιανών κατοίκων της γενέτειράς του:«Οι συχνοί άδικοι φόνοι κατά των χριστιανών, οπού γίνονται την σήμερον εδώ ήθελον ερημώσει εξ ολοκλήρου αυτήν την πόλιν, άν αι φυσικαί χάριτες της δεν ήθελον τους αναγκάζει να υπομένουν όλα, δια ν' αφήσωσι κάν τα κόκκαλά των εκεί οπού ετάφησαν κι οι προπάτορές των. Ο Ανάχαρσις δεν εστέκετο μήτε μίαν στιγμήν, αλλ' έφευγε να κρυφθή το γληγορότερον εις τα ενδότερα της Σκυθίας του».

Η μαρτυρία του Ρήγα για την σκληρή συμπεριφορά των Οθωμανών της γενέτειράς του, του Βελεστίνου, επιβεβαιώνεται και από τους περιηγητές, οι οποίοι τόνιζαν την αγριότητά τους και τις μεταξύ τους φιλονικίες, οι οποίες είχαν ως αποτέλεσμα το Βελεστίνο να πέσει σε μαρασμό. Επίσης, αυτή τη σκληρή συμπεριφορά των Οθωμανών του Βελεστίνου φαίνεται ότι συχνά ο Ρήγας θα την ανέφερε στις συζητήσεις του, όπως συμπεραίνεται από τον σύντροφό του Χριστόφορο Περραιβό, ο οποίος σημειώνει χαρακτηριστικά: «Οσάκις συνέπιπτε λόγος περί τυραννίας των εν Θεσσαλία Οθωμανών, ο Ρήγας απέδιδε τα πρωτεία της βαρβαρότητος και αγριότητος εις τους κατοίκους της πατρίδος του Βελεστίνου, προσέλεγε δε αστεϊζόμενος ΄΄τα γουρούνια του Βελεστίνου έχουν σουρλάν (προβοσκίδα) χονδρότερον, και δόντια σουβλερώτερα΄΄».

Αργοναύτες. Όταν στο κείμενο γίνεται αναφορά στους Αγροναύτες, ο Ρήγας βρίσκει ευκαιρία και γράφει για τον Αδμητο και το Βελεστίνο αντικαθιστώντας μάλιστα, όπως παρατηρήσαμε, το «Φερές» του γαλλικού κειμένουμε το «Βελεστίνο»: «Αδμητος είς των πενήντα πέντε αργοναυτών, ήτον από το Βελεστίνο», (σ. 116). Προσθέτουμε ότι παρόμοια ο Ρήγας αναγράφει «Ο Αδμητος ήτον ένας εκ των Αργοναυτών Βασιλεύς του Βελεστίνου. Το λέγει Απολλώνιος ο Ρόδιος εις τα Αργοναυτικά» και στο βιβλίο, το οποίο ο εκ Κλεισούρας της Μακεδονίας Δημήτριος Δάρβαρις, (1757-1823), του το δώρισε.

Παγασαί. Για το επίνειο των αρχαίων Φερών, τις Παγασές και την γύρω περιοχή, ο Ρήγας παραθέτει μια εκτενή υποσημείωση στοιχείο που δείχνει την προσωπική του γνώση για τα μέρη της Μαγνησίας, (σ. 141-142). Συγκεκριμένα παρατηρεί: «Εις αυτόν τον λιμένα, κατά την βάσιν του ακρωτηρίου Πύρρας και Δευκαλίωνος, λεγόμενον σήμερα Αγκίστρι, κείνται τα ερείπια της Δημητριάδος, λεγομένης άχρι του νυν Παλάτια. Εχει τα προτερήματα οπού διαλαμβάνει η Γεωγραφία των Δημητριέων, φύλ. 213. Ευρίσκεται εκεί πλήθος μαρμάρων μεγίστων και τα τείχη της πόλεως σώα σχεδόν. Ημπορεί να τα περιέλθη τινάς εις μιάς ώρας διάστημα. Των υδραγωγείων και άλλων αρχαιοτήτων, τεμάχια σώζονται.

Εμβαίνοντας εις τον μυχόν του λιμένος, ονομαζόμενο Μπρουμπλύθρα τουτέστι βορβορολύθρα, επειδή καί είναι λασπώδης εξ αιτίας των καταφερομένων χειμάρρων εν καιρώ βροχής), ήτον η πόλις Αμφαναί, και λέγεται την σήμερον Κεραμίδι. Μάρμαρα και αρχαιότητες είναι εκεί πολλαί, και προπάντων δύο σπήλαια θεωρίας άξια εις περιέργων οφθαλμούς. Εκεί είναι το Δίμηνον, Διμήνι κοινώς, δια το τας δύο μήνας του λιμένος θεωρούν, και ένα οίκημα καλούμενον λαμνόσπιτον, όλος δε ο πέριξ τόπος ονομάζεται Λάμια. ΄Αραγε πόθεν; ΄Ισως καμμία γυνή από την πόλιν της Φθιώτιδος Λάμιαν, εξορισθείσα εκείσε δια την μαγικήν τέχνην της, μετέδωσε την ονομασίαν της, επειδή οι χυδαίοι και τώρα θεωρούσι τα πέριξ εκείνα ως μαγικά, ΄Η καμμία αποικία της ρηθείσης πόλεως έδωσε τό όνομά της.

Αντίκρυ του νησίου, όπου είναι ο ΄Αγ. Νικόλαος, επάνω εις το Αγκίστρι, είναι ένα οίκημα μεγάλον πελεκημένον με σφυρί εις μίαν μόνην πέτραν, και λέγεται Δασκαλιό κατά παραφθορά των Δευκαλίων. ΄Ολος ο τόπος αυτός εξουσιάζεται από τους κατοίκους της Μακρινίτζας, οίτινες με τούτο αποδεικνύουσι πως ήσαν οι καθαυτό πολίται της Δημητριάδος, και μετά την εκπόρθησιν της μετοίκησαν εκεί οπού είναι τώρα, ή μέρος των διεσπάρη εις 14 βακούφια χωρία, και ως συμπολίται είναι ενωμένοι εις τα δοσίματά των. ΄Ορ. Γεωγρ. των Δημητριέων, φύλ. 214».

Πορταριά. Για την Πορταριά και τον Κένταυρο Χείρωνα καταχωρίζει μία ενδιαφέρουσα υποσημείωση, (σ.143): «΄Ανωθεν της χαριεστάτης χώρας Πορταρίας (ήτις έχει δίκαιον να μεγαλαυχή ως η τερπνοτέρα απασών των εκείσε δια τε την τοποθεσίαν και τας ψυχροτάτας και διειδεστάτας δύο πηγάς του ποταμού, καλουμένου την σήμερον Μάννα), κείται η υψηλοτέρα κορφή του Πηλίου, λεγομένη Πληασίδι, τουτέστι Πηλέας είδεν ή Πηλέως ίδιον. Εκεί είναι εν σπήλαιον ευρυχωρότατον, με χωρίσματα διάφορα μέσα. Και επειδή σώζεται αυτό το ίχνος της φερωνύμου ονομασίας του Πηλέως μέχρι του νύν, άν μοι ήτον συγχωρημένον, εγώ ήθελεν ειπώ ότι εκεί ίσως έγιναν οι γάμοι του ήρωος αυτού και της Θέτιδος, και τούτου υποτιθεμένου, έπειται και ο Κένταυρος Χείρων εκεί να ανέθρεψε τον Αχιλλέα, ως εις εγνωσμένον εις τους γονείς του τερπνόν, υγιεινόν και περάμερον τόπον».

Γόννοι. Για το χωριό Γόννοι της Θεσσαλίας παραθέτει μία υποσημείωση: «Κατά την περιγραφήν οπού κάμνει ο συγγραφεύς, φαίνεται πώς να ήτον οι Γόνοι κάτω από τον προφήτην Ηλίαν, εις τα αριστερά της Σαλαμβριάς, εκεί οπού ονομάζεται τώρα Μετόχι, επειδή εκεί συσφίγγεται ο ποταμός. Ο τόπος αυτός εξουσιάζεται από την Ράψανην», (σ. 147). Φαίνεται ότι είχε προσωπική γνώση της περιοχής, που βρίσκεται στα Τέμπη.

Τέμπη. Ενδιαφέρον παρουσιάζει για το επίπεδο των γνώσεων του Ρήγα καθώς και ότι μελετούσε τα σχετικά με την Ελλάδα βιβλία της εποχής του, η σημαντική υποσημείωσή του, που αναφέρεται στα Τέμπη και την οποία έγραψε για να απαντήσει στις κατηγορίες του φιλοσόφου Corneille de Pauw. Σημειώνει ότι ο ίδιος είχε ιδίαν αντίληψη για την ωραιότητα του τοπίου των Τεμπών, «ίδον αυτοψεί την απερίγρατον ωραιότητα εκείνου του τόπου» και μάλιστα τονίζει ότι ήπιε νερό από την πηγή που εξέρχεται από τον ναό της Αφροδίτης, που τώρα είναι αφιερωμένος στην Αγία Παρασκευή.

Απάντηση στις κατηγορίες του Pauw

Ο Ρήγας γράφει τα σχετικά με την ωραιότητα των Τεμπών για να απαντήσει στις αήθεις κατηγορίες του Γερμανού Καθολικού φιλοσόφου Corneille de Pauw (1739-1799), ο οποίος στην «Ιστορία της Ελλάδος» έγραψε εναντίον των Ελλήνων της εποχής του και εναντιώνεται στην ωραιότητα των Τεμπών, χωρίς να έχει επισκεφθεί την Ελλάδα. Συγκεκριμένα ο Ρήγας παρατηρεί:

«Ο κύρ. Πάβ εις την Ιστορίαν του της Ελλάδος, τόμ. α΄, σελ. 32, λέγει περί των Τεμπών ταύτα: ΄΄Οι αρχαίοι μας άφησαν τέσσαρας περιγραφάς των Τεμπών. Αι του Πλινίου και του Αιλιανού είναι καθαρώς μυθώδεις, αι του Τίτου Λιβίου και του Οβιδίου είναι ακριβώς σύμφωνοι με την αλήθειαν. Οι νεώτεροι περιηγηταί και οι καταγράψαντες τα υπομνήματά των, ως ο μπαρών Τότ, ήσαν τόσον αμαθείς εις την αρχαίαν γεωγραφία, οπού συντυχαίνουσιν αδιακόπως δια τα Τέμπη ωσάν δια μίαν τερπνήν πεδιάδα. Εν καιρώ οπού ο Αιλιανός, όστις με όλον οπού τα επερεξεθείασε τόσον, προσδιορίζει το πλάτος των μονον ένα πλέθρον, ή περίπου δεκαπέντε οργυιών. Λοιπόν, δεν είναι μεγίστη ματαιοφροσύνη, εις την οποίαν έπεσαν διδόντες το όνομα τερπνής πεδιάδος εις ένα κατάστενον δεκαπέντε οργυιών πλάτους;΄΄.

Πίπτει όμως εις παραλογισμόν, λαμβάνοντας το μέρος αντί του όλου. Αληθινά, εις την αρχήν είναι στενή η κοιλάς, πλήν, ακολουθώντας το τρέξιμον του Πηνεού, πλατύνεται και εκτείνεται αμφοτέρωθε, περισσότερον δέ εις την αριστεράν όχθην, οπού είναι και πεδιάδες, των οποίων η χλόη θερίζεται. Είδον αυτοψεί την απερίγραπτον ωραιότητα εκείνου του τόπου, έπιον και νερόν από το υπόγειον του ναού της Αφροδίτης, νύν δέ Αγία Παρασκευής. Δεν έχε κόσμον τέχνης, αλλά τίς κοσμιωτέρα της φύσεως;

Ο κύ Πάβ πρέπει να έβγη από το βόρειον φροντιστήριόν του, να γίνη αυτόπτης της τοποθεσίας εκείνης, και τότε, πειθόμενος, ανυπερθέτως θέλει ομολογήσει, ως ο Τότ, την υπεροχήν των από κάθε άλλην. Ειδέ και απιστή εις τους αυτόπτας και λογομαχή ισχυρογνωμονών, είναι άδικος».

Στη συνέχεια ο Ρήγας αναφέρεται στις άδικες κατηγορίες εναντίον των Ελλήνων που γράφει ο Corneille de Pauw , και για το συμπέρασμα στο οποίο κατέληξε από την απάντηση κάποιου Ελληνα πως τάχα αν αποκτήσουν την πρότερη τους δόξα οι Ελληνες θα σφάξουν τους μή ορθοδόξους. Και ο Ρήγας επιστημονικότατα τονίζει πως δεν είναι δυνατόν από το μέρος να κατακρίνει κανείς το όλον, φέρνοντας ωστόσο και ο ίδιος ένα αντίστοιχο εύστοχο παράδειγμα με τους Γερμανούς του Βουκουρεστίου, για να δείξει το παράλογο του επιχειρήματος του Γερμανού φιλοσόφου.

«Λέγει έτι πως ηρώτησεν έναν ΄Ελληνα (οστις ίσως να ήτον κρεοπώλης): ΄΄Τί ήθελε κάμει το έθνος του, άν ήθελε λάβει την πρώτην του λαμπρότητα;΄΄. Εκείνος τάχα να απεκρίθη ότι ΄΄πρώτον κίνημά του ήθελεν είσται να σφάξη τους μή ορθοδόξους΄΄. Και δράττεται λαβής προς γενικήν των Ελλήνων κατηγορία. Ομοιάζει τούτο ωσάν να ερωτήση τινάς τους εν Βουκουρεστίω αρματοποιούς Γερμανούς, ποία ψηφίσματα έχουσι να εκδοθώσιν εις το μέλλον από το βουλευτήριον της πατρίδος των; και ν’ ακούση, ότι πρώτον θέλει είναι το να κοπώσιν οι πόδες όλων εκείνων οπού δεν αρματηλατούσι! Και εδώ από του μέρους το όλον κατακρίνει».

Βλαχία. Σχετικά με τις προσωπικές παρατηρήσεις του Ρήγα επισημαίνουμε ότι δεν καταγράφει μόνο τις εμπειρίες του, που είχε στην Ελλάδα, αλλά καταγράφει και παρατηρήσεις από τη διαβίωσή του στη Βλαχία, όπως εκείνη που είδε στο Γγίργγιοβο. Συγκεκριμένα όταν το γαλλικό κείμενο γράφει για την ρίψη κλαδιού στα νερά του Αλφειού ποταμού συνοδευόμενα με κρυφές ευχές, ο Ρήγας βρίσκει την ευκαιρία και μνημονεύει μία παρόμοια παραδοσιακή πρακτική, μάλιστα νεαρών τούρκων με κείμενα από το Κοράνιο. Συγκεκριμένα σημειώνει: «Τω 1788 έτει ώντας εις το Γγίργγιοβον είδον (τη παραμονή του αγίου Γεωργίου) να γράφωσιν εις μικρά χαρτία παντός χρώματος μίαν τετράστιχον ευχήν εκ του Κορανίου. Τη αυγή, έρχονται εις την γέφυραν οπού ενώνει τα δύο κάστρα όλοι οι νέοι και νέαι τούρκοι και ρίπτουσιν έκαστος την ευχήν εις τον Δούναβιν. ΄Αν πέση με τα γράμματα προς τον ουρανόν, υπανδρείαν και παντοειδή ευτυχίαν δηλοί. Αν προς το νερόν, δυστυχίαν.ειδέ και καταποντισθή, θάνατον. Συναναμίγνυνται αι χαροποιαί κραυγαί τούτων με τα δάκρυα και την κατήφειαν εκείνων και άμα και άμα ανίσχοντος του ηλίου διασκορπίζεται η συνάθροισις», (σ. 295).

Επίσης ο Ρήγας προσθέτει τη σχετική εμπειρία του από τη Βλαχία στο σημείο που ο Γάλλος συγγραφέας γράφει για τα μικρά πτηνά τα οποία κυνηγημένα από τα γεράκια αναγκάζονται και καταβαίνουν στη γή και οι άνθρωποι τα σκοτώνουν με ξύλα και τα πιάνουν με βρόχια, παρατηρώντας ότι δεν είναι πρώτη φορά «οπού άνσπονδοι εχθροί ηνώθησαν, δια να μην αφίσωσιν καμμίαν σωτηρίαν εις την αδυναμίαν. Συγκεκριμένα παρατηρεί: «Τούτο γίνεται και την σήμερον εν τη Βλαχία εις τας τοπαρχίας Βλάσκαν, Τελ Ορμάνι και ¨Ολτον. Οι χωριάται εξέρχονται εις την πεδιάδα, ρίπτουν ταις σκούφιαις τους εις τον αέρα υψισταμένων των ξεφτερίων, ή των ανεμοστάτων, κτυπούσι με ξύλα τα μικρά πτηνά, δεν δίδουσιν όμως κανένα τοις συντρόφοις των, λέγοντες πως φεύγουσιν αφ' ού έχουσι τι να φάγωσιν. Οι κυνηγοί αυτοί λέγονται Χεριάσηδες εις την αυτόχθονα διάλεκτον εκ του ονόματος των πτηνών ή της κραυγής χερ. χερ. δι' ης τα εκπλήττουσι», (σ. 332).

Μεταγενέστερες εκδόσεις του «Νέου Αναχάρσιδος»

Το πολύτομο έργο του Γάλλου συγγραφέως Barthelemy εκδόθηκε το 1819 σε επτά τόμους στο 8ο σχήμα, ενώ μία επιτομή του έργου εκδόθηκε το 1838. Οι τίτλοι έχουν ως κατωτέρω:

1). «Περιήγησις του Νέου Αναχάρσιδος εις την Ελλάδα παρά του Αββά Βαρθολομαίου μετενεχθείσα δ' εκ της Γαλλικής εις την καθ' ημάς διάλεκτον και τύποις εκδοθείσα με τους ανήκοντας αυτή πίνακας παρά του ρωσσικού επων. Συμβούλου Χρυσοβέργη Κουροπαλάτου του εξ Αγχιάλου. Τόμος Πρώτος. Εν Βιέννη της Αουστρίας κατά την τυπογραφίαν του Κ. Ιωάννου Σνειρέρου, 1819».

Σημειώνουμε ότι στη σ. ιδ' της εισαγωγής μνημονεύονται οι δύο προγενέστεροι τόμοι που εκδόθηκαν το 1797 από τον Γεώργιο Σακελλάριο και τον Ρήγα Βελεστινλή. Επί πλέον παρατηρήσαμε ότι ενώ στο κείμενο δεν αναγράφει τα νεοελληνικά τοπωνύμια δίπλα στα αρχαία, όπως έκανε ο Ρήγας, όμως τα αναγράφει στον Πίνακα που παραθτίθεται. Προσθέτουμε ότι παρουσίαση της έκδοσης αυτής έγινε στον Ερμή το Λόγιο του 1820.

2). «Επιτομή της Περιηγήσεως του Νέου Αναχάρσιδος του Αββά Βαρθελμή. Μεταφρασθείσα υπό Σ. Σκούφου, και εκδοθείσα δαπάνη του Β. Βιβλιοπωλείου. Εν Αθήναις, εκ της τυπογραφίας, 1838».

Επισημαίνουμε ότι στην εισαγωγή δεν μνημονεύονται οι προγενέστερες εκδόσεις του Γεωργίου Σακελλάριου, του Ρήγα Βελεστινλή και του Χρυσοβέργη Κουροπαλάτου και δεν αναγράφονται οι σχετικές υποσημειώσεις του γαλλικού κειμένου.

Επανέκδοση του «Νέου Αναχάρσιδος» του Ρήγα

Ο τέταρτος τόμος «Νέος Αναχάρσις», Βιέννη 1797, του Ρήγα Βελεστινλή επανεκδόθηκε μέχρι τώρα άλλες δύο φορές, ενώ η τρίτη είναι η παρούσα της Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα και για πρώτη φορά φωτομηχανική επανέκδοση.

1). Ο Λέανδρος Βρανούσης εξέδωσε τον τέταρτο τόμο «Νέος Ανάχαρσις» στη Σειρά ΄Απαντα Νεοελλήνων Κλασσικών, Ρήγας Βελεστινλής-Φεραίος, τόμ. 2, σ. 435-567.

Σημειώνουμε ότι στην έκδοση αυτή περιλήφθησαν από τη μετάφραση του Γεωργίου Βεντότη μόνο περί τις 24 σελίδες από τις 98 και επί πλέον δεν περιέχεται Ευρετήριο ονομάτων προσώπων τόπων και πραγμάτων.

2). Στη Σειρά της Βουλής των Ελλήνων, «Ρήγα Βελεστινλή, ΄Απαντα τα Σωζόμενα», Τέταρτος τόμος, Αθήνα 2000, με Εισαγωγή-Επιμέλεια-Σχόλια της Αννας Ταμπάκη εκδόθηκε ο τέταρτος τόμος «Νέος Ανάχαρσις» του Ρήγα Βελεστινλή, όπου περιέχεται επί πλέον γλωσσάριο, ευρετήριο ονομάτων προσώπων και τόπων και ένα επίμετρο.

Επεξήγηση μερικών λέξεων

αδιαυθέντευτον 309: ανυπεράσπιστο, αδιαφέντευτο «ο αντίπαλος του ήθελεν αφήση

κανένα μέρος του σώματός του αδιαυθέντευτον»

αμοιβαδόν. 294: αμοιβαίως

αναλώ 111: λιώνω

ανεπίβατος 128: απροσπέλαστος, απρόσιτος

ανευχαριστία105: για τη λέξη του γαλλικού κειμένου

«repugnance», που σημαίνει απέχθεια, αποστροφή

ανίσχοντος του ηλίου 295: ανατέλλοντος του ηλίου

αντεριστής 228, 287, 230: αντίπαλος

αντηχολογώ195: «καταπνιγμένοι από τας οξείας φωνάς αφ΄ ών

αντηχολογεί η σάλλα»

αξιοπιστότης 216: μεταφράζεται το «credit»

αξιότης 216: αποδίδει το «merite» του γαλλικού κειμένου

απαιωρώ 257, 307: κρεμνώ, αναστέλλω, αναβάλλω, διακόπτω

απεσχοινισμένοι αιώνες 222: απομακρυσμένοι αιώνες, Αποδίδει του γαλλικού

κειμένου «siecles eloignes» p. 197

απηωρημένα 153: κρεμασμένα, προσηλωμένα από το ρήμα απαιωρώ

«τα βλέμματά μου, με όλον οπού ήτον απηωρημένα εις ένα πλήθος ηδονικών θεαμάτων»,

αποτερματιζόμενος. 248: «Συμά εις αυτούς του λίθους είναι ένας Ερμής

αποτερματιζόμενος ως θήκη και τειλιγμένος με μεγάλην γενεάδα»

Αρκτος 149, 183, 184, 202: Βορράς

άσπρα» 320: χρήματα

αυτεξουσιότης» 117: ο Ρήγας αποδίδει το «independance»

αυτοκράτωρ 167, 225, 257: αποδίδει τον όρο «souverain»

αυτοκρατορία 188: αποδίδει τον όρο «empire», ενώ στη σ. 167 και 345 το

μεταφράζει ως «βασίλειον» και στην ίδια σελίδα ως «βασίλειον» αποδίδει το «etat»

διάρκησις 166, 293: διάρκεια

δικαιώνησις 51: διαιώνιση. Πρέπει να αφαιρεθεί το γράμμα κ

διαφενδεύω 222: υπερασπίζω

διπλώνω 292, 346 και επιδιπλώνω. 290, 292: διπλασιάζω

δόσιμον» 203: φόρος

δυσωπώ 218: ικετεύω

εγκαλεσμένοι 258: κατηγορούμενοι

εγκεχυμένος 206: «τόσον εγκεχυμένος εις την γνώσιν των αρχαίων χρήσεων»,

μετοχή παρακειμένου του εγχέομαι

εκκάλυψις. 207: εφεύρεση

εκονεύσαμεν 146: κωνεύω= σταυθμεύω προς ανάπαυση ή ύπνο, καταλύω

εκπεπληγμέναι 236: μετοχή παρακειμένου του εκπλήττομαι

ελευθεριότης 324: γεναιότης, μεταφράζοντας το «generosite».

εμβριμός 346: λύπη και αποδίδει το «emotion»

εμπεφωλευμένος 152: εμφωλεύω = ενυπάρχω κάπου κρυμμένος, κρύπτομαι

εντός τινός

ενεβλήθημεν ως διαβάται εις το πλοίον 176: εμβάλλομαι= εισέρχομαι,

επιβαίνω πλοίου

ενθέσπισις 213: ενθεσπίζω, εισάγω θεσμό

επέκβασις 136: έκβαση

επιδαψιλεύω 218: παρέχω, χορηγώ πλουσιοπαρόχως, μεταφράζει το

«prodiguer»

εφελκύω 155, 291, 300, 305, 320: προσελκύω

εφελκύσει τον θαυμασμόν 300, 305, 320

εφελκύσθημεν από μελωδικούς φθόγγους 155

εφετώτερον 204: πιο επιθυμητό, από το εφίεμαι

εφηδύνθησαν 178: εφηδύνω, επί+ηδύνω

εχέτλη 273: λαβή του αρότρου

ηδονή 202: ευχαρίστηση, μεταφράζει τη λέξη «plaisir» p. 180

θαμιζόμενον 242: θαμίζω=συχνάζω

θεμωνιάζει 113: θημωνιάζει, συγκεντρώνει

θεμωνιασμένους 155: σωριασμένους.

ιξευτής 227 : ο συλλαμβάνων πτηνά δι' ιξού

καθημερουσίως 205: αποδίδει το «journellemens», p. 183

καθωραϊζω 209: ωραϊζω, καλλωπίζω

κατασταίνω 123, 145, 157, 203: κάνω

καταστήματα 169: θεσμός, θέσπιση μεταφράζοντας το «etablissement»

κατεκερδέσθη 200: κατακερδαίνω=ωφελούμαι , κερδίζω

κρισολογήματα 258: κρίσεις, αποδίδει το «jugements

κρισολογία102, 253: κρίση, απόφαση

κριτήρια 253: δικαστήρια.

κλόνισμα 166: κλονισμός

κινημός 161: αναχώρηση, ξεκίνημα

κώχη 108: γωνιά, αποδίδει το «reduit»

λίσγος 227: σκαπάνη

μεταιωρηθώσιν απ' αυτήν την θέαν 282: μεταιωρούμαι=μετακινούμαι

μισεύω 112: φεύγω

μυκίσματα των κυμάτων 196: από το ρήμα μυκώμαι =μουγκρίζω. Αποδίδεται το «mugissements des flots», p. 175. Παρόμοια και η φράση «τα κύματα

έπιπτον μυκώμενα» σ. 154.

νομοδότης» 221: νομοθέτης, μεταφράζει το «legislateur», p. 197, ενώ στην

επόμενη σελίδα χρησιμοποιεί τον όρο «νομοθέτης», όπως και στην Επαναστατική Προκήρυξη.

ξενισμένοι 224: φιλοξενούμενοι, αποδίδοντας το «nous etions loges» p. 200.

πολιτάρχες 247: αποδίδει το «magistrats»

σπεύσις 280: σπουδή, βιάση

συγκοινωνία 203: επικοινωνία.

συλλύπησις» 97: έκφραση λύπης

συνάζεται 167: συγκεντρώνεται

τάγματα των πολιτών 221: τάξεις, αποδίδει το «classes de citoyens», p. 197

ταττόμεθα 249: τάττομαι=τάσσομαι

ύβριτα 6, 20, 43: ύβρις

υβρισμός 138: ύβρις

υλακτίσματα λαγωνικών 327: γαυγίσματα

υπεγέρθησαν 238: ξεσηκώθηκαν

υπεκλάμπει 173: αναβλύζει, «υπεκλάμπει εκ της ρίζης αυτού του δένδρου»,

αποδίδει το γαλλικό «qui jaillit du pied de cet arbe»

«υπεκλάμπουσι πηγαί» 150

υποκλινέστεροι εις τα μαθήματα του ρήτορος 124: ...........................

υποποιούμαι 126: προσποιούμαι

υποστηριγμός 343: υποστήριγμα

υπουργώ 110, 174: υπηρετώ

φιλεύω 122: φιλοξενώ

χροάδια των ήχων.173: χροιά των ήχων

χώρα 248: κωμόπολη

«να βάλωσιν εις το ποδάρι», σ. 118, να συγκεντρώσουν

«τους έβαλαν εις τα σίδερα», σ. 120, τους σκλάβωσαν

«ήσαν εις τα σίδερα», σ. 284, φυλακισμένοι

«να τους σηκώσωσι την ζωή», σ. 122, να τους αφαιρέσουν τη ζωή

--------------------------------------------------------------------------------

«Είδησις. Αν κανένας φιλογενής αγαπά να κοπιάση μεταφράζωντας προς όφελος του γένους κανένα βιβλίο, ας μην επιχειρισθή το Esprit des loix par monsieur Montesquieu επειδή και είναι μισομταφρασμένον υπ' εμού, και τελειώνωντας έχει να τυπωθή», Ρήγα Βελεστινλή, Φυσικής απάνθισμα, Βιέννη 1790, επανέκδοση με την προσθήκη ευρετηρίου και επιμ. Δημ. Καραμπερόπουλος, Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, Αθήνα 1991, σ. 176.

Ντούσαν Πάντελιτς, Η εκτέλεση του Ρήγα, μετάφραση από τα σερβοκροατικά, έκδ. Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών-Βελεστίνο-Ρήγας, Αθήνα 2000, Παράρτημα, «Η άφιξη του Ρήγα στη Βιέννη (1796)», σ. 105.

Βλ. Γ. Λαδά και Α. Χατζηδήμου, Ελληνική Βιβλιογραφία των ετών 1796-1799, Αθήνα 1973, αρ. 4, σ. 6-10.

Βλ. Λέανδρος Βρανούσης, Εφημερίς, η αρχαιότερη ελληνική εφημερίδα που έχει διασωθή, Βιέννη 1791-1797. Ανασυγκρότηση της σειράς σε φωτοτυπική επανέκδοση, Προλεγόμενα, Ακαδημία Αθηνών, Κέντρον Ερεύνης Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, τόμ. 5, Αθήνα 1995, σ. 312 κ. εξ. και 645 κ. εξ. όπου διεξοδικά αναλύονται τα σχετικά με τον Γεώργιο Σακελλάριο, τη δημιουργική του συγγραφή και την ανεύρεση του προτύπου βιβλίου της «Αρχαιολογίας συνοπτικής» το οποίο μετέφρασε από τα γερμανικά.

Για τον Jean Jacques Barthelemy και το έργο του "Voyage de jeune Anacharsis en Grece" βλ. την Εισαγωγή της Αννας Ταμπάκη στον τέταρτο τόμο Ρήγα Βελεστινλή, Απαντα τα σωζόμενα, Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα 2000, σ. 22 κ. εξ.

Η μετάφραση όπως διαπιστώσαμε έγινε από την εννεάτομη έκδοση του 1791, η οποία είναι σε μικρό σχήμα και υπάρχει περίπου μία αντιστοιχία των σελίδων με την ελληνική έκδοση.

Βλ. Λ. Βρανούσης, Εφημερίς..., ό. π., σ. 652, όπου παρατίθεται η βιβλιογραφική πηγή από τα πανεπιστημιακά αρχεία της Βιέννης.

Αιμ. Λεγράνδ-Σπ. Λάμπρος, Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα Βελεστινλή, εν Αθήναις 1891, επανέκδοση από την Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, με την προσθήκη Ευρετηρίου, Αθήνα 1996 (2000), σ. 61.

Η Αννα Ταμπάκη διερωτάται «μήπως αναζήτησε ο Βεντότης τους ηθικούς κανόνες, το πρότυπο της ΄΄καλοκαγαθίας΄΄, μέσα από το παραδειγματικό οπλοστάσιο των αρχαίων, ξεκινώντας την μετάφραση του τετάρτου τόμου του Ανάχαρσι», Ρήγα Βελεστινλή, Νέος Ανάχαρσις, Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα 2000, Εισαγωγή, σ. 75.

Αδαμάντιος Κοραής, Υπόμνημα περί της παρούσης καταστάσεως του πολιτισμού εν Ελλάδι, Εν Αθήναις 1853, μετάφραση από το γαλλικό κείμενο, Memoire sur l'etat actuel de la civilization dans la Grece, 1803, φωτοανατύπωση από το Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών/Ε.Ι.Ε., Αθήνα 1983, σ. 55.

Αιμ. Λεγράνδ-Σπ. Λάμπρος, Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα Βελεστινλή, εν Αθήναις 1891, επανέκδοση από την Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, με την προσθήκη Ευρετηρίου, Αθήνα 1996 (2000), σ. 11.

Ο.π. σ. 13

Ο.π., σ. 17.

Αιμ. Λεγράνδ...,ό.π., σ. 61-63

Αιμ. Λεγράνδ...,ό.π., σ. 75

Αιμ. Λεγράνδ...,ό.π., 81-83.

Αιμ. Λεγράνδ...,ό.π., 101.

Κων. Αμάντου, Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα Βελεστινλή, Αθήνα 1931, επανέκδοση φωτοαναστατική με την προσθήκη ευρετηρίου (επιμ. Δημ. Καραμπερόπουλος) από την Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, Αθήνα 1997, σ. 3.

Κων. Αμάντου..., ό. π., σ. 29.

Κων. Αμάντου..., ό. π., σ. 35.

Κων. Αμάντου..., ό. π., σ. 85.

Κων. Αμάντου..., ό. π., σ. 155.

Εφημερίς, αρ. 50, 23 Ιουνίου 1797, σ. 585-586.

Εφημερίς, αρ. 58, 21 Ιουλίου 1797, σ. 671-674.

Εφημερίς, αρ. 65, 14 Αυγούστου 1797, σ. 738 και αρ. 74, 15 Σεπτεμβρίου 1797, σ. 810.

Ο Γεώργιος Βεντότης στο Τρίγλωσσο Λεξικό του, Βιέννη 1790, αναγράφει «οδοιπορία = voyage, «voyage = ταξίδι, οδοιπορία».

Ο Ρήγας Βελεστινλής ποτέ δεν χρησιμοποίησε ως επώνυμο το «Φεραίος», το οποίο του το πρόσθεσαν ο Κων. Κούμας και ο Χριστόφορος Περραιβός και έκτοτε τους ακολούθησαν και άλλοι συγγραφείς. Βλ. Δημ. Καραμπερόπουλος, Ονομα και καταγωγή του Ρήγα Βελεστινλή, έκδ. Επιστημονικής Εταιρείας μελέτςη Φερώβν-Βελεστίνου-Ρήγα, Β' έκδοση, Αθήνα 2000.

Εμμανουήλ Κριαράς, Λεξικό της Μεσσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας, 1100-1668, τόμ. ΙΒ΄, Θεσσαλονίκη 1993, σ. 343)

Βλ. Δημ. Καραμπερόπουλος, Ο Ρήγας μεταφραστής των Ολυμπίων του Μεταστάσιο, έκδ. Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, Αθήνα 2001, σελ. 30 και του ιδίου στην Εισαγωγή της επανέκδοσης του Ηθικού Τρίποδος, Αθήνα 2001, σελ. λα΄.

«Αρθρον 3. Διαμοιράζεται, δια την ευκολίαν της διοικήσεως και δια να γίνεται η δικαιοσύνη ομοιοτρόπως, εις επαρχίας, τοπαρχίας και προεστάτα. Ηγουν επαρχία λέγεται η Θεσσαλία, τοπαρχία η Μαγνησία (ήγουν του Βόλου τα χωρία) και προεστάτον η πολιταρχία της Μακρυνίτζας επάνω σεις δώδεκα χωρία», Ρήγα Βελεστινλή, Τα Επαναστατικά. Επαναστατική Προκήρυξη, Τα Δίκαια του Ανθρώπου, Το Σύνταγμα, ο Θούριος, Υμνος Πατριωτικός, Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, Πέμπτη έκδοση, Αθήνα 2005, σελ. 35-36.

Δημ. Καραμπερόπουλος, «Η δημοκρατική ενοποίηση του Βαλκανικού χώρου στο επαναστατικό έργο του Ρήγα Βελεστινλή», Ιστορία των Ελλήνων, τόμ. 10, έκδοση ΔΟΜΗ, Αθήνα 2006, σελ. 556.

Βλ. Ο Μέγας Αλέξανδρος του Ρήγα Βελεστινλή, Βιέννη 1797. ΄Εκδοση Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, Επιμέλεια-Σχόλια Δρ. Δημ. Καραμπερόπουλου, Αθήνα 2006.

Τον όρο «Ανθρώπινα δικαιώματα» αναγράφει η Εφημερίς, Βιέννη 1797, σ. 47.

Το όρο «Βλαχομπογδανία» συναντούμε και στην Εφημερίδα, Βιέννη 1791, σ. 4 και 320 για παράδειγμα, των αδελφών Πούλιου.

Ευαγ. Κακαβογιάννης, «Η ΄΄Επιπεδογραφία της Φεράς΄΄του Ρήγα Βελεστινλή από άποψη αρχαιολογική», Υπέρεια, τόμ. 1, Πρακτικά Α΄ Διεθούς Συνεδρίου «Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας», (Βελεστλίνο 1986), Αθήνα 1990, σελ. 423-448.

Δανιήλ Φιλιππίδης-Γρηγόριος Κωνσταντάς, Γεωγραφία νεωτερική Περί της Ελλάδος, Βιέννη 1791, επιμέλεια Αικ. Κουμαριανού, Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, Εκδ. Ερμής, Αθήνα 1970.

Βλ. Ομήρου, Ιλιάδα Β 681.

Ο Ρήγας στη Χάρτα της Ελλάδος, φύλλο 5, σημειώνει το «Μέγα Σπήλαιον». Προσθέτουμε ότι αναγράφεται «Μέγα Σπήλαιον, μοναστήρι ονομαστό εις όλη την Ελλάδα» στην Γεωγραφία Νεωτερική, ό. π., σ. 63.

Για το «ξεφτέρι» βλ. Εμμανουήλ Κριαράς, Λεξικό της Μεσσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας, 1100-1668, τόμ. ΙΒ΄, Θεσσαλονίκη 1993, σ. 101.

Στη Χάρτα της Ελλάδος, φύλλο 5, στη Θεσσαλία δίπλα στον Τιταρίσιο ποταμό ο Ρήγας γράφει «Δωδώνη.Λιβάδι».

Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ο Ρήγας χαρακτηρίζει ως «συνωμοσίαν» την εκστρατεία κατά της Τροίας.

Νέος Ανάχαρσις, 1797, σελ. 162-163. Προσθέτουμε ότι, όπως παρατηρήσαμε, ο Χρυσοβέργης Κουροπαλάτης, ο οποίος μετέφρασε και εξέδωσε το 1819 την Περιήγηση του Νέου Αναχάρσιδος, Βιέννη 1819, τόμ. τρίτος, σ. 272, παραθέτει την παραπομπή στον ΄Ομηρο του Γάλλου συγγραφέα χωρίς καμία διόρθωση ή μνεία της παρατήρησης του Ρήγα, στοιχείο που δείχνει ότι δεν πρόσεξε το λάθος και δεν θα διάβασε την έκδοση του Ρήγα με τη σχετική διόρθωση.

Ρήγα Βελεστινλή, Φυσικής Απάνθισμα, Βιέννη 1790, σ. 64.

Βλ. Γ. Λαδά-Α. Χατζηδήμου, Ελληνική Βιβλιογραφία των ετών 1796-1799, Αθήνα 1973, αρ. 2, σελ. 1-4.

Βλ. Ρήγα Βελεστινλή, Ο Ηθικός Τρίπους, Βιέννη 1797, έκδ. Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, Επιμέλεια-Εισαγωγή-Ευρετήριο Δημ. Καραμπερόπουλος, Αθήνα 2001, σελ. 104.

Λ. Βρανούση, «Αγνωστα νεανικά χειρόγταφα του Ρήγα», Υπέρεια, τόμ. 2, Πρακτικά Β΄ Συνεδρίου ΄΄Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγα΄΄, (Βελεστίνο 1992), Αθήνα 1994, σελ. 563-576.

Στο άρθρος 22 των Διακαίων του Ανθρώπου ο Ρήγας γράφει: «Ολοι, χωρίς εξαίρεσιν, έχουν χρέος να ηξεύρουν γράμματα. Η πατρίς έχει να καταστήση σχολεία εις όλα τα χωρία δια τα αρσενικά και θηλυκά παιδία. Εκ των γραμμάτων γεννάται η προκοπή, με την οποίαν λάμπουν τα ελεύθερα έθνη. Να εξηγούνται οι παλαιοί ιστορικοί συγγραφείς. Εις δε τας μεγάλας πόλεις να παραδίδεται η γαλλική και η ιταλική γλώσσα. Η δε ελληνική (=αρχαία) να είναι απαραίτητος». Βλ. Ρήγα Βελεστινλή, Τα Επαναστατικά..., ό. π., σελ. 27.

Λ. Βρανούσης, Ρήγας, Αθήνα , σελ. 297.

Βλ. Λέανδρος Βρανούσης, Εφημερίς..., σ. 831 κ. εξ.

Ανθιμος Γαζής, Βιβλιοθήκης Ελληνικής βιβλία δύο, περιέχοντα κατά χρονικήν πρόοδον τας περί Ελλήνων Συγγραφέων βεβαιωτέρας ειδήσεις, Τομ,. Α+Β΄, Βενετία 1807, τόμ. Α΄, σ. 200.

Σχετικά σημειώνεται ότι «τα νεοελληνικά τοπωνύμια, τα οποία ανέγραψε πλησίον των αρχαίων, θα απήτησαν πολύν χρόνον και σημαντικήν προσπάθειαν», Απ. Δασκαλάκης, Ο Ρήγας Βελεστινλής ως δάσκαλος του Γένους, Αθήνα 1977, σ. 43.

Βλ. Δημ. Καραμπερόπουλος, Η ΄΄Χάρτα της Ελλάδος΄΄ του Ρήγα. Τα πρότυπά της και νέα στοιχεία, Αθήνα 1998. Δημ. Καραμπερόπουλος, «Γιατί ο Ρήγας χρησιμοποίησε χάρτη της αρχαίας Ελλάδος ως πρότυπο της χάρτας της Ελλάδος;», Υπέρεια, τόμ. 4, Πρακτικά Δ΄ Συνεδρίου «Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας», (Βελεστίνο 2003), Αθήνα 2006, σ. 591-604.

Σχετική κριτική δημοσίευσε ο Christian Reichard στα 1808 στο περιοδικό της Βαϊμάρης Allgemeine Geographische Ephemeriden και μετάφρασή της δίδεται από τον Γεώργιο Λάϊο, «Οι Χάρτες του Ρήγα», Δ.Ι.Ε.Ε.Ε., τόμ. 14, 1960, Παράρτημα, σελ. 306-312.

Ενδεικτικά μνημονεύονται: Αθανάσιος Πάριος, Βενιαμίν Λέσβιος, Δαλιήλ Μοσχοπολίτης, Διονύσιος Καλλιπολίτης, Ιώσηπος Μοισιόδαξ, Προκόπιος Πελοποννήσιος, Πολυχρόνιος ο Θράξ, Λάχαρος Τραπεζούντιος, Πανταζής Τυρναβίτης, Χριστόφορος Περραιβός, Γεωργάκης Ολύμπιος (από το Λιβάδι Ολύμπου), Ιωάννης Ολύμπιος (ο καθηγητής χειρουργικής του νεοϊδρυθέντος Πανεπιστημίου Αθηνών από το Λιτόχωρο Ολύμπου).

Στη Χάρτα της Ελλάδος, φύλλο 5, αναγράφει και τα δύο ονόματα «Χαλκίς. Εύριπος».

Στη Χάρτα της Ελλάδος , φύλλο 5, αναγράφει και τα δύο ονόματα «Υπάτη. Πατραντζήκι».

Στη Χάρτα της Ελλάδος, φύλλο 5, και οι δύο ονομασίες «Δελφοί. Καστρί».

Στη Χάρτα της Ελλάδος, φύλλο 5, και οι δύο ονομασίες «Πηνεός. Σαλαμβριά ποταμός».

«Οσσα.Κίσσαβος» σημειώνει στη Χάρτα της Ελλάδος, φύλλο 5.

Στη Χάρτα της Ελλάδος, φύλλο 5, αναγράφει και τα δύο ονόματα»Αμβράκιος. Αρτας κόλπος»

Στη Χάρτα της Ελλάδος, φύλλο 5, σημειώνει «Αχελώος. ΄Ασπρος ποταμός».

Σημειώνουμε ότι ο Ρήγας στη Χάρτα της Ελλάδος, φύλλο 9 και 12, αναγράφει και τα δύο ονόματα «Εύξεινος Πόντος. Μαύρη Θάλασσα».

Βλ. Δημ. Καραμπερόπουλος, Ρήγα Βελεστινλή Χάρτα της Ελλάδος, Βιέννη 1797. Ευρετήριο ονομάτων προσώπων, τόπων και πραγμάτων, έκδ. Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, Αθήνα 1998, β΄ έκδ. 2005.

Σημειώνουμε ότι ο Ρ΄ήγας στη Χάρτα της Ελλάδος δεν αναγράφει δίπλα στο «Ακαρνανία» το «Ξηρόμερον».

Σημειώνουμε όμως ότι στη Χάρτα της Ελλάδος φύλλο 6 αναγράφει «Ελαία.Τζιανταρλί».

Βλ. Δημ. Καραμπερόπουλος, Ο Ρήγας μεταφραστής των Ολυμπίων του Μεταστάσιο, έκδ. Επιστημομνικής Εταιρείας Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, Αθήνα 2001, σελ. 37.

«Πεποιημένη η λέξις» γράφει ο Ρήγας σε υποσημείωση για τη λέξη «παπλάκισμα» στον «Πρώτο ναύτη» του Αντωνίου Κορωνιού, που περιέχεται στο βιβλίο Ο Ηθικός Τρίπους, Βιέννη 1797, σελ. 221.

Βλ. τις σχετικές λέξεις στο έργο του Ρήγα Βελεστινλή, Τα Ολύμπια, Βιέννη 1797, στην αναστατική επανέκδοση του Ηθικού Τρίποδος από την Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνο-Ρήγας, (επιμ. Δημ. Καραμπερόπουλος) Αθήνα 2001, Προλεγόμενα, σελ. 3 και 5, και στο κείμενο σελ. 28, 97 και 101 αντίστοιχα.

Αδαμάντιος Κοραής, Αλληλογραφία, τόμος δεύτερος 1799-1809, Ομιλος Μελέτης Ελληνικού Διαφωτισμού, Αθήνα, 1966, σ. 241.

Βλ. Θεοδόση Κ. Σπεράντσα, Τα περισωθέντα έργα του Αργύρη Φιλιππίδη, Μερική Γεωγραφία-Βιβλίον Ηθικόν, επιμέλεια Αρχιμ. Φιλαρέτου Βιτάλη, Αθήναι 1978, σ. 131.

Ας σημειωθεί ότι στην περιοχή του Πηλίου είχαν δραστηριοποιηθεί Αλβανοί τοκιστές. Μάλιστα ο Αργύρης Φιλιππίδης στην Μερική Γεωγραφία (1815) σημειώνει για την περιοχή της λίμνης Κάρλας και για το χωριό Κανάλια, που κοντά του είναι και η Κάπουρνα, «...όταν τύχη και πάρη τον μουκατάν αυτόν οθωμανός περνούν καλά οι εγκάτοικοι. Όταν δε τον πάρη τινάς από τους Ιλλυρείς (=Αλβανοί) τραβούν ταζμέτι επειδή και έχουν ταμάχι πολύ». Βλ. Θεοδόση Σπεράντζα, Τα περισωθέντα έργα του Αργύρη Φιλιππιδη. Μερική Γεωργας=φία-Βιβλίον ηθικόν, επιμέλεια αρχ. Φιλαρέτου Βιτάλη, Αι'ήναι 1978, σ. 134. Βλ. και Δημ. Δημητρόπουλος, «Ο Αργύρης Φιλιππίδης και Μερική Γεωγραφία του. Ένα σχόλιο», Ο Ερανιστής, τόμ, 25, 2005, σ. 201-244 (211), « Ενδιαφέρον παρουσιάζει η οργισμέν απόρριψη από τον Αργύρη Φιλιππίδη της κατηγορλίας ότι συνεργάζεται ή ενεργεί γι λογαριασμό των «Αλβανιτών, δηλαδή Αλβανών τοκιστών που δραστηροποιούνται και στην περιοχή του Πηλίου».

Πρβλ. Σάββα Σπέντζα, «Προσέγγιση στην οικονομική, κοινωνική και δημοσιονομική σκέψη του Εθνομάρτυρα Ρήγα Βελεστινλή», Υπέρεια τόμ. 2, Πρακτικά Β΄ Διεθνούς Συνεδρίου ΄΄Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας΄΄, (Βελεστίνο 1992) Αθήνα 1994, σελ. 691-707, εδώ στη σελ. 699.

Βλ. Νέος Ανάχαρσις, τόμος τέταρτος, Βιέννη 1797, σελ. 124-126

Στο γαλλικό κείμενο το όνομα είναι «Ilation», σχετικά βλ. το σχόλιο του Λέανδρου Βρανούση, Ρήγας, Βασική Βιβλιοθήκη, αρ. 10, Αθήνα, , σελ. 340, υποσημ. αρ. 12. ΄Ομως μπορούμε να σημειώσουμε ότι μάλλον μέσα στη βιάση της επαναστατικής χρονιάς του 1797, που τότε ο Ρήγας τύπωνε τα βιβλία του, την εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, και την Χάρτα της Ελλάδος, το πιό πιθανό θα είναι να μην διάβασε το κείμενο της παραπομπής του Λουκιανού, που γράφει το όνομα «Ειλατίων». Ισως να ήταν και κακοτυπωμένο το συγκεκριμένο γράμμα στο βιβλίο που θα είχε μπροστά του, και θα πέρασε το λατινικό t για r , και έτσι να μετατράπηκε το « Ilation» σε «Ιλαρίων», μια και το όνομα «Ειλατίων» δεν ήταν από τα γνωστά.

Από την εποχή της φοιτήσεως του Ρήγα στη σχολή της Ζαγοράς έχουμε το βιβλίο των αρχαίων γεωγράφων, έκδοση Βασιλείας του 1561 με αυτόγραφα του μαθητού Ρήγα καθώς και την υπογραφή του δηλωτικό ότι το βιβλίο είναι του «Ρήγα Κυρίτζη Βελεστίνου», δηλ. του Ρήγα του Κυρίτζη του εκ του Βελεστίνου καταγομένου. Βλ. Λέανδρου Βρανούση, «΄Αγνωστα νεανικά χειρόγραφα του Ρήγα», Υπέρεια τόμ. 2, Πρακτικά Β΄ Διεθνούς Συνεδρίου «Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας» (Βελεστίνο 1992), Αθήνα 1994, σελ. 563-576.

Για την αναγραφή του ξενικού ονόματος του χορού, ο Ρήγας με θλίψη παρατηρεί στην ίδια σελίδα: «Αφού εχάσαμεν το πάν, συνεχάθησαν και τα ονόματα των χορών», θέλοντας έτσι να τονίσει την σημασία της σκλαβιάς στην αλλοτρίωση και της γλώσσας.

Στο Φυσικής απάνθισμα, Βιέννη 1790, αφιέρωση στον Χριστόδουλο Κιρλιάνο, κάνει αναφορά στον «ενεστώτα πόλεμον των τριών ιμπερίων», δηλ. τον πόλεμο 1787-1792 μεταξύ της Αυστρίας, Ρωσίας και Οθωμανικής Πύλης.

Ο Ρήγας εννοεί την επιπεδογραφία του Βελεστίνου, που είναι στο τέταρτο φύλλο της Χάρτας της Ελλάδος, δίπλα από τον τίτλο και πάνω από την επιπεδογραφία των Αθηνών.

Ο ναός του Αγίου Αθανασίου βρίσκονταν στη θέση όπου σήμερα είναι ο ναός αφιερωμένος στην Παναγία από το 1865. Βλ. Ευάγγελος Χ. Κακαβογιάννης, «Η ΄΄Επιπεδογραφία της Φεράς΄΄ του Ρήγα Βελεστινλή από άποψη αρχαιολογική», Υπέρεια, τόμ. 1, Πρακτικά Α΄ Διεθνούς Συνεδρίου «Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας», Αθήνα 1990, σ. 423-448. Δημ. Καραμπερόπουλος, «Ο ναός ΄΄Αγιος Αθανάσιος΄΄ Βελεστίνου στην εποχή του Ρήγα και σήμερα», εφημ. Η Θεσσαλία, Βόλος, 25 Σεπτεμβρίου 2004.

Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ο Ρήγας χαρακτηρίζει τη γενέτειρά του, που τότε ήταν ένα χωριό, ως ΄΄πόλιν΄΄. Πάντως έρχεται σε αρμονία με τον ύμνο που πλέκει στη γενέτειρά του με το τοπογραφικό διάγραμμά της, το οποίο θέτει δίπλα στον τίτλο της Χάρτας του και πάνω από την επιπεδογραφία των Αθηνών.

Θα υπονοεί την Υπέρεια Κρήνη ή Κεφαλόβρυσον.

Είναι συγκινητική αυτή η παρατήρηση του Ρήγα για την αφοσίωση των ανθρώπων στους νεκρούς γονείς τους, που τους δίνει τη δύναμη να υπομένουν και την σκλαβιά.

Ενδεικτικά βλ. W. M. Leake, Travels in North Greece 1801, 1805 and 1806,, Λονδίνο 1835, τόμ. IV, σελ. 437-438.

Βλ. Χριστ. Περαιβού, Σύντομος βιογραφία του αοιδήμου Ρήγα Φεραίου του Θετταλού, Εν Αθήναις 1860, επανέκδ. 1973, σελ. 7 υποσημ.

Δημήτριος Δάρβαρις, Αληθής οδός ευδαιμονίας, Βιέννη 1796, σ. 214, Ευρετήριο, δίπλα στο όνομα «Αδμητος» ο Ρήγας ανέγραψε το σχετικό κείμενο.

Το τοπωνύμιο «Αγκίστρι» το μνημονεύουν ο W. M. Leake, Travels in Northern Greece 1801, 1805 and 1806, τόμ. 4, Λονδίνο 1835, σελ. 367 και ο Ανθιμος Γαζής στα 1807 στην υποσημείωσή του στην υπό την επιμέλειά του επανέκδοση της Γεωγραφίας του Μελετίου, Βενετία 1807, τόμ. 2, σελ. 451, και διατηρείται μέχρι σήμερα.

Επίσης, το τοπωνύμιο «Παλάτια» διατηρείται μέχρι σήμερα.

Η περιοχή και σήμερα ονομάζεται Μπουρμπουλίθρα.

Το τοπωνύμιο «Λάμια» το μνημονεύει δέκα χρόνια αργότερα, το 1807, ο Ανθιμος Γαζής, ό. π., σ. 455. Σημειώνεται ότι το τοπωνύμιο «Λάμια» σώζεται μέχρι σήμερα σύμφωνα με την κλασσική φιλόλογο κα Μαίρη Καροκανίδου. Ενδιαφέρον έχει το γεγονός ότι ο Ρήγας προσπαθεί να εξηγήσει το τοπωνύμιο «Λάμια».

Ο Ρήγας στη Χάρτα της Ελλάδος, φύλλο 5, επισημαίνει την παρουσία εκκλησίας στη βραχονησίδα, με το σχετικό συμβολισμό του σταυρού, όπως επεξηγεί στο τρίτο φύλλο «Εξήγησις των εν των Χάρτη σημείων». Κατά τη διερεύνησή μας στις 23 Ιουλίου 2000 με συγκίνηση διαπιστώσαμε ότι το εξωκκλήσι του Αγίου Νικολάου, που ο Ρήγας αναφέρει, βρίσκεται μέχρι και σήμερα φροντισμένο από τους ψαράδες της περιοχής. Μάλιστα, το εξωκκλήσι είναι φροντισμένο, ασπρισμένο, με περιποιημένη κεραμοσκεπή. Υπάρχει και ένα αναρτημένο ιδιόχειρο ιστορικό σημείωμα μιας σελίδας όπου αναγράφεται πως το εξωκκλήσι χτίστηκε γύρω στα 1900. Με την πληροφορία όμως του Ρήγα ότι το εξωκκλήσι υπήρχε ήδη το 1797 θα πρέπει να διορθωθεί το ιστορικό αυτό σημείωμα.

Ο Ανθιμος Γαζής σημειώνει ότι στην περιοχή «Λάμια» είναι «οι αγροί των Μακρυνιτσιωτών». Βλ. Μελετίου, Γεωγραφία, ό. π., σελ. 451.

Θα εννοεί την κατάκτηση της Δημητριάδος από τους Τούρκους, που συνέβη μαζί με την υπόλοιπο Θεσσαλία στα 1423, και οι οποίοι μετέφεραν την έδρα τους στο κάστρο του Βόλου. Βλ. Βαγγέλης Σκουβαράς- Κίτσος Μακρής, Αρχαιολογικός και ιστορικός οδηγός Θεσσαλίας, Βόλος 1958, Β΄ έκδοση, Βόλος 1999, σελ. 23.

Οι πηγές αναφέρονται σήμερα με την ονομασία «Μάννα».

Ο Ρήγας στη Χάρτα της Ελλάδος σημειώνει το σπήλαιο στο Πήλιο και το ονομάζει «΄Αντρον του Χείρωνος». Ως «σπήλαιον του Αχιλλέως» το μνημονεύει και ο W. M. Leake, Travels in Northern Greece, τόμ. 4, Λονδίνο 1835, σελ. 385.

Ως «Ράψιανη» μνημονεύεται από τους Δανιήλ Φιλιππίδη και Γρηγόρι Κωνσταντά, Γεωγραφία νεωτερική, 1791, επανέκδοση με επιμέλεια Αικ. Κουμαριανού, Αθήνα 1970, σ. 124. Σημειώνουμε ότι ως «Ράψανη» αποκαλούνταν μέχρι πρόσφατα από τους κατοίκους των Γόννων και υπάρχει το τοπωνύμιο «Μετόχι», ενώ βρίσκονταν και ο «Προφήτης Ηλίας», (πληροφορία κ. Αναστασίας Τσιαπλέ, εκ Γόννων καταγομένη).

Το βιβλίο φέρει τον τίτλο Corneille de Pauw, Recherches philosophiques sur les Grecs, Berlin, Chez George Jacques Decker & Fils, 1788, τόμ. 1, σελ. 32. Σημειώνουμε ότι τον ίδιο χρόνο κυκλοφόρησαν από τον ίδιο εκδοτικό οίκο άλλες δύο εκδόσεις, στοιχείο που δείχνει την μεγάλη διάδοση των απόψεων του συγγραφέως, μία στο Βερολίνο και μία στο Παρίσι, εκδόσεις που βρίσκονται στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη και τις οποίες διερευνήσαμε. Από τον αριθμό της σελίδος 32 που ο Ρήγας αναφέρει συμπεραίνουμε ότι θα χρησιμοποίησε την ανωτέρω έκδοση, διότι στις άλλες δύο εκδόσεις βρίσκεται σε διαφορετικό αριθμό σελίδας λόγω διαφορετικού μεγέθους των τυπογραφικών στοιχείων και βιβλίου. Ακόμη επισημαίνουμε ότι ο Ρήγας είναι ο πρώτος που καταφέρεται εναντίον των κατηγοριών του Pauw.

Francois baron de Tott, 1733-1793. Μάλλον ο Ρήγας θα είχε υπ' όψιν του τη σχετική αναφορά, που εντοπίσαμε σε μία υποσημείωση στο «Memoires Du Baron De Tott Sur les Turcs et les Tertares», Amsterdam 1785, τόμ. ΙΙ, σ. 215, «On voit deux autres Monts Olympes, l'un dans l’Asie minneure... l'autre en Europe dans le golphe de l' ancienne Thessalonique. Ce dernier aupres duquel est un petit vallon qu’ on nomme encore la vallee de Tempe, arriere des droits mieux constates, mais l'aspect de ces differentes montagnes ne merite aucune preference».

Νέος Ανάχαρσις, 1797, σελ. 149-151.

Ο Ρήγας δεν μνημονεύει για το κείμενο αυτό τη σχετική σελίδα του γαλλικού βιβλίου, δίνοντας την εντύπωση ότι είναι συνέχεια του προηγουμένου κειμένου, που γράφει για τα Τέμπη. Η διερεύνηση όμως του βιβλίου του Pauw, Recherches philosophiques sur les Grecs, 1788, μας έδειξε ότι το άντλησε από τον πρώτο τόμο και τις σελ. 102-103, στοιχείο που δείχνει ότι ο Ρήγας μελέτησε το βιβλίο. Σχετικά βλ. Εμμ. Ν. Φραγκίσκος, «Δύο ΄΄κατήγοροι του Γένους΄΄: C. De Pauw (1788) και J.S. Bartholdy (1805)», περιοδ. Εποχές, τεύχ. 41, Σεπτέμβριος 1966, σ. 281-296. Πασχ. Κιτρομηλίδης, «Κριτική και Πολιτική: Η ιδεολογική σημασία της επίκρισης του Ελληνισμού από τον J.S. Bartholdy», Δ.Ι.Ε.Ε.Ε., τόμ. 24, 1981, σ. 377-409, εδώ στη σ. 383.

Σημειώνεται ότι ο Ρήγας άλλη μία φορά κάνει αναφορά στους «ορθοδόξους» και συγκεκριμένα στον «Υμνο πατριωτικό», στροφή 13, αναφωνεί:

«΄Οποιος λοιπόν είναι καλός,

κι ορθόδοξος χριστιανός,

με τ΄ άρματα στό χέρι,

ας δράμη σαν ξεφτέρι,

το Γένος του να σώση

με χαρά, μπρέ παιδιά!».

Μέχρι τώρα η χρονολογία 1788 είναι η πρώτη γνωστή καταγεγραμμένη ημερομηνία για την διαμονή του Ρήγα στη Βλαχία.

Δημήτριος ο Χαρίδημος, «Εκθεσις συνοπτική της Περιηγήσεως του Νέου Αναχάρσιδος και της μεταφράσεως αυτής εις την κοινήν Ελληνικήν διάλεκτον», Ερμής ο Λόγιος, Βιέννη 1820, σ. 595-599.

Η Σειρά «Ρήγα Βελεστινλή, Απαντα τα Σωζόμενα» της Βουλής των Ελλήνων δίνει την εντύπωση ότι περιλαμβάνονται όλα τα έργα του Ρήγα, ενώ είναι ελλιπής, διότι δεν περιέχονται η «Χάρτα της Ελλάδος», η «Νέα Χάρτα της Βλαχίας», η «Γενική Χάρτα της Μολδοβίας» και η εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Ομοίως ο Στέφ. Κουμανούδης, ό.π., σελ. 96, την αναγράφει ως νέα λέξη του Ρήγα.

Η λέξη «αξιοπιστότης» ίσως είναι φτιαγμένη από τον Ρήγα. Στο Λεξικό του Ανθίμου Γαζή απαντάται η λέξη «αξιοπιστοσύνη».

Ο Γ. Βεντότης, Τρίγλωσσον λεξικόν, 1790, σημειώνει «argent=τα χρήματα, κοινώς τα άσπρα».

Τον όρο «αυτεξουσιότης» αναγράφει και η Εφημερίς, Βιέννη 1797, σ. 925. Με την ευκαιρία τονίζεται ότι θα πρέπει να γίνει μία συστηματική μελέτη των κειμένων του Ρήγα και των κειμένων της «Εφημερίδος», που εξέδιδαν στη Βιέννη οι αδελφοί Πούλιου, για να δεί κανείς τις λέξεις και όρους που παράλληλα χρησιμοποιούνται.

Ομοίως θα είναι μάλλον λέξη πλασμένη από τον Ρήγα.

Τη λέξη «διπλώνω» ο Ρήγας αναγράφει και στα Δίκαια του Ανθρώπου, άρθρο 35. Επίσης η Εφημερίς, Βιέννη 1797, σ. 509.

Ο όρος «δόσιμον» χρησιμοποιείται και στο Σύνταγμα, άρθρα 20, 53 και 101.

Ο Ρήγας στα άρθρα 55 και 96 του Συντάγματος του χρησιμοποιεί τον όρο «εγκάλεσις».

Σημειώνουμε ότι ο Γ. Βεντότης, ό. π., το «genorisite» το μεταφράζει ως «γενναιότης, ελευθεριότης».

Το ουσιαστικό «εμβριμός» ίσως είναι πλασμένο από τον Ρήγα, ενώ απαντώνται «ενβρίμησις», δυσφορία, δυσανασχέτηση, όπως και «εμβρίμημα».

Μάλλον η λέξη είναι πλασμένη από τον Ρήγα.

Βλ. Εμμανουήλ Κριαρά, Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας, 1100-1669, τόμ. Ζ΄, Θεσσαλονίκη, 1980, σελ.123, «Συνδυό, συντρείς, συντέσσερεις χαμαί θεμωνιασμένοι», Θρ. Κυπρ. Μ.266.

Ο όρος «κρισολογήματα» μνημονεύεται και στο Σύνταγμα, άρθρο 89.

Ο Ρήγας χρησιμοποιεί τον όρο «κρισολογία» και στο Σύνταγμά του άρθρο 6.

Ο Ρήγας χρησιμοποιεί τον όρο «κριτήρια» και στο Σύνταγμα του, άρθρα 10 και 86.

Βλ. Εμμ. Κριαρά, ό. π., τόμ. Η΄, Θεσσαλονίκη 1982, σελ. 201.

Τη λέξη «κινημός» ο Ρήγας την χρησιμοποιεί και στα Ολύμπια, σ. 55.

Η λέξη «μύκισμα» θα είναι μάλλον πλασμένη από τον Ρήγα και δεν έχει καταγραφεί στα λεξικά, ενώ υπάρχουν οι λέξεις μυκηθμός, μύκημα, μηκύμων, μύκησις, μυκητής, μυκητίας.

Τον ίδιο όρο «νομοδότης» αναγράφει και η Εφημερίς, Βιέννη 1797, σ. 871.

Ο Ρήγας μεταφράζει το γαλλικό όρο «communication», p. 181. Τον όρο αυτό χρησιμοποιεί στα Δίκαια του Ανθρώπου, άρθρο 17, 23, 24 και στο Παράρτημα του Συντάγματός του.

Ο Στ. Κουμανούδης, Συναγωγή νέων λέξεων, 1900, (1980), σ. 944, αποδίδει τη λέξη «συλλύπησις» στον Αδαμάντιο Κοραή, χωρίς όμως να αναγράφει τη χρονολογία.

Εντύπωση προκαλεί που ο Γ. Βεντότης χρησιμοποιεί τη λέξη «ύβριτα», που μάλλον είναι πλασμένη από τον ίδιο και ο Ρήγα τη λέξη «υβρισμός».

Να δούμε στο Λεξικό του Κριαρά αν μνημονεύεται η λέξη «υλακτίσματα». Στα λεξικά Λιντεδ σκοτ και Δημητράκου δεν αναγράφεται η λέξη.

Σημειώνουμε ότι ο Στεφ. Κουμανούδης, Συναγωγή νέων λέξεων, 1900, (1980), σ.1034, καταχωρίζει τη φράση «υπεκλάμπουσι πηγαί» με την παρατήρηση ότι είναι του Ρήγα, που είναι όπως δείχνουμε από το Νέον Αναχάρσι,1797, σ. 150, χωρίς όμως ερμηνεύεται. Και η λέξη «υπεκλάμπω» μάλλον θα είναι φτιαγμένη από τον Ρήγα.

Η λέξη «υποστηριγμός» αποδίδεται μεταγενέστερα στα 1839 από τον Στ. Κουμανούδη, ό. π., σελ. 1056, ενώ αναγράφεται στα 1797 από τον Ρήγα.

Η λέξη «χροάδια» μνημονεύεται από τον Στέφ. Κουμανούδη, ό.π., σελ. 1120, χωρίς μνεία του Ρήγα.

Στο Λεξικό του Βεντότη η γαλλική λέξη «bourg» αποδίδεται ως «κωμόπολις».