Ο κ. Καραμπερόπουλος από το 1990 ασχολείται με την ιστορία της ιατρικής της εποχής του Νεοελληνικού Διαφωτισμού έχοντας δημοσιεύσει αρκετές πρωτότυπες μελέτες, οι οποίες έλυσαν ορισμένα ιστορικά θέματα σχετικά με τα βιβλία.
Μάλιστα το 1996 ανακηρύχθηκε διδάκτωρ Ιστορίας της Ιατρικής του Πανεπιστημίου Αθηνών με σχετική μελέτη, της οποίας ένα μέρος αποτελεί και το παρουσιαζόμενο βιβλίο, το οποίο εξετάζει την πραγματοποιηθείσα με τα έντυπα ελληνικά βιβλία μεταφορά στον ελληνικό χώρο της ιατρικής ευρωπαϊκής γνώσης κατά την εξεταζόμενη περίοδο. Συστηματικά εξετάζεται για πρώτη φορά το επίπεδο της ιατρικής γνώσης που μεταφέρθηκε με τα βιβλία και τα περιοδικά από το 1745 έως το 1821. Ως αρχή της μελέτης είναι το 1745, διότι από την εποχή αυτή αρχίζει η δημοσίευση ιατρικών βιβλίων.

Το καλαίσθητο τυπογραφικά βιβλίο του κ. Δ. Καραμπερόπουλου είναι γραμμένο με σαφήνεια, σε γλώσσα στρωτή, μεστή, χωρίς πλατειασμούς, με μεθοδολογική διάταξή του υλικού και με εμπεριστατωμένη τεκμηρίωση, όπως αναδεικνύεται από την βιβλιογραφία, που παρατίθεται. Το βιβλίο εμπλουτίζει την ελληνική βιβλιογραφία της εποχής του Νεοελληνικού Διαφωτισμού.

Στην Εισαγωγή, (σελ. 23-27) γίνεται αναφορά στην προσπάθεια των συγγραφέων να μεταφέρουν την ιατρική ευρωπαϊκή γνώση στον ελληνικό χώρο. Στη συνέχεια το Πρώτο Μέρος του βιβλίου, (σελ. 29-216), περιέχει τέσσερα κεφάλαια, στα οποία καταχωρίζονται τα έντυπα της εξεταζόμενης περιόδου με ιατρικές γνώσεις: Τα 28 καθαρώς ιατρικά βιβλία, τα 42 μη ιατρικά βιβλία που περιέχουν ιατρικές γνώσεις, η βιβλιογραφική τεκμηρίωση των ιατρικών θεμάτων τους, και οι ιατρικές γνώσεις που καταχωρίζονται στα προεπαναστατικά περιοδικά και ιδιαίτερα στον Ερμή το Λόγιο (1811-1821), του οποίου όπως διαπιστώνεται από την έρευνα, το 10% των σελίδων είναι αφιερωμένο σε ιατρικά θέματα. Γίνεται μεθοδική ανάλυση του περιεχομένου των βιβλίων και παρατίθενται οι τίτλοι των ιατρικών θεμάτων τους.

Το Δεύτερο Μέρος του βιβλίου, (σελ. 217-334), γίνεται θεματική διαπραγμάτευση της ιατρικής γνώσης, εξετάζοντας παράλληλα το επίπεδο της ιατρικής γνώσης, που περιέχεται στα εξεταζόμενα έντυπα. Αποτελείται από έξι κεφάλαια: Θέματα Ανατομίας-Φυσιολογίας, Παθολογίας, Περί Φαρμάκων, Παιδιατρικά Θέματα, Πειράματα Φυσιολογίας και Ιατρική Ορολογία.

Το παρουσιαζόμενο βιβλίο επί πλέον εμπλουτίζεται με τις έγχρωμες σελίδες τίτλων ενενήντα εννέα βιβλίων και με τριάντα τρεις εικόνες και σχέδια, που περιέχονται στα εξεταζόμενα βιβλία, όπως για παράδειγμα την πρώτη ανατομική εικόνα της κυκλοφορίας του αίματος που στα 1799 ο ΄Ανθιμος Γαζής περιλαμβάνει σε βιβλίο του.

Η εκτεταμένη Βιβλιογραφία εκ τετρακοσίων περίπου λημμάτων, που περιέχει το βιβλίο, δείχνει το εύρος της έρευνας του συγγραφέα. Τη αξία του βιβλίου συμπληρώνει το λεπτομερές Ευρετήριο, το οποίο ο κ. Καραμπερόπουλος έχει συντάξει και που θα είναι χρήσιμος βοηθός στον αναγνώστη για την αναζήτηση ενός θέματος και χρηστικό εργαλείο σε κάθε μελετητή.

Μερικά από τα σημαντικά συμπεράσματα της μελέτης είναι ότι κατά τις δύο προεπαναστατικές δεκαετίες τυπώθηκε το 54% των ιατρικών βιβλίων και το 64% των μη ιατρικών βιβλίων με ιατρικά θέματα, διαπίστωση που δείχνει το αυξημένο ενδιαφέρον για τη γνώση της ιατρικής επιστήμης κατά την προεπαναστατική περίοδο. Επίσης η έρευνα έδειξε ότι τα μεταφρασμένα ιατρικά βιβλία σε 6,6 χρόνια κατά μέσο όρο μεταφράζονταν από τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά, διαπίστωση που φανερώνει το πόσο γρήγορα μεταφέρονταν στον ελληνικό χώρο η ευρωπαϊκή ιατρική γνώση.

Επίσης, τα βιβλία που μεταφράζονται στα ελληνικά είναι διασήμων ιατρών της εποχής με πολλές εκδόσεις στις ευρωπαϊκές γλώσσες. Μάλιστα τρία ιατρικά βιβλία είχαν κατατεθεί ως διδακτορικές διατριβές στα Πανεπιστήμια της Λειψίας, Αλλης και Παρισιού. Επί πλέον με τα έντυπα βιβλία μεταφέρεται η νέα γνώση του εμβολιασμού κατά της ευλογιάς και δημοσιεύεται ο πρώτος ίσως ιατρικός στατιστικός πίνακας σε ελληνικό βιβλίο με τη θνησιμότητα στη Βιέννη, που μετά την εφαρμογή του δαμαλισμού κατά το 1800 παρουσιάζει θεαματική πτώση.

Οι συγγραφείς των ιατρικών θεμάτων μεταφέρουν τις νέες ιατρικές γνώσεις και παράλληλα στην προσπάθειά τους να αποδώσουν στα ελληνικά τα νέα ιατρικά δεδομένα δημιουργούν τη βάση της ελληνικής ιατρικής ορολογίας. Από την έρευνα διαπιστώθηκε ότι όροι που τότε εισήχθησαν διατηρούνται μέχρι σήμερα στην ελληνική ιατρική ορολογία.

Σημειώνουμε ότι το παρουσιαζόμενο βιβλίο αποτελεί την αρχή της Σειράς «Βιβλιοθήκη Ιστορίας της Ιατρικής», της οποίας ο κ. Καραμπερόπουλος είναι και ο υπεύθυνος. Υπό εκτύπωση είναι το δεύτερο βιβλίο της σειράς «Αριστ. Κούζη, Ο καρκίνος παρά τοις αρχαίοις Ελλησιν ιατροίς», (Αθήναι 1902), Αθήνα 2004, φωτομηχανική επανέκδοση με την προσθήκη Ευρετηρίου και προτασσόμενο κείμενο για τον Αρ. Κούζη και την εργογραφία του στην Ιστορία της Ιατρικής. Ακολουθούν άλλα έξι στη σειρά υπό έκδοση.

Επιβράβευση του επιστημονικού επιπέδου του παρουσιαζομένου βιβλίου του κ. Καραμπερόπουλου αποτελεί το γεγονός ότι του απονεμήθηκε το Γερουλάνειο βραβείο Ιστορίας της Ιατρικής 2004, κατά τη λήξη του Ετησίου Πανελληνίου Ιατρικού Συνεδρίου, 1 Μαϊου 2004.

Παρουσίαση του βιβλίου

Δημήτριος Καραμπερόπουλος, Η ιατρική ευρωπαϊκή γνώση στον ελληνικό χώρο, 1745-1821, Βιβλιοθήκη Ιστορίας της Ιατρικής αρ. 1, εκδόσεις Αθ. Σταμούλη, Αθήνα 2003.

Βόλος, Λαϊκή Βιβλιοθήκη, 16 Ιουνίου 2004

Δημήτριος Παντελοδήμος

Συνάντησα για πρώτη φορά τον Δημήτρη Καραμπερόπουλο στο υποβλητικό ημίφως του ιστορικού ναού της Αγίας Μαρίνας στον Κισσό του Πηλίου το 1995 όπου παρουσίασε τα πορίσματα των ερευνών του για τη φωτεινή μορφή του Ρήγα Βελεστινλή.
Στη συνέχεια είχα την ευκαιρία να παρακολουθήσω από κοντά την πολύπλευρη δραστηριότητά του για τη μελέτη και προβολή του έργου του πρωτομάρτυρα της ελευθερίας, αλλά και της ιστορίας της κοινής τους πατρίδας, του Βελεστίνου, που τον κατατάσσει στη χορεία των ιατρών εκείνων που ακολούθησαν το παράδειγμα του Αδαμαντίου Κοραή, του Σπυρίδωνα Ασάνη, του Νικολαϊδη-Λεβαδέα, του Γεωργίου Ολύμπιου, του Νικόλαου Κωστή και του Θεόδωρου Αφεντούλη.

Γι΄ αυτό και δεν με εξέπληξε το θέμα της Διδακτορικής Διατριβής, την οποία υπέβαλε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών το 1996 και η οποία αποτελεί το βασικό πυρήνα του παρουσιαζόμενου σήμερα έργου «Η ιατρική Ευρωπαϊκή γνώση στον Ελληνικό χώρο, 1745-1821».
Πρόκειται για σύγγραμμα, το πρώτο της σειράς «Βιβλιοθήκη Ιστορίας της Ιατρικής» των εκδόσεων Σταμούλη, που συμβάλλει στη μελέτη τυ Νεοελληνικού Διαφωτισμού.

Είναι κοινός τόπος η διαπίστωση ότι η ανάπτυξη των θετικών επιστημών αποτελεί βασική συνιστώσα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, ο οποίος απέβλεπε, σε τελική ανάλυση, στη βελτίωση των συνθηκών ζωής και στην ευτυχία του ανθρώπου. Ο ρόλος των επιστημών στην προσπάθεια αυτή υπήρξε καθοριστικός. Οι επιστήμες συμβάλλουν στην επικράτηση του ορθού λόγου, απαλλάσουν τον άνθρωπο από τις προλήψεις, ελευθερώνουν τη σκέψη του, συντελούν στη ηθική του ανύψωση και στην επίτευξη της ευδαιμονίας του.

Τη σημασία των επιστημονικών συγγραμμάτων στη διόρθωση των ηθών του ελληνικού έθνους επισημαίνει ο Κοραής στο γνωστό «Υπόμνημα περί της παρούσης καταστάσεως του πολιτισμού εις την Ελλάδα», που ανέγνωσε το 1803 σε συνεδρίαση της παρισινής Εταιρείας των Ανθρωποτηρητών. Θεωρεί μάλιστα ως απόδειξη της προόδου του πολιτισμού στην υπόδουλη πατρίδα του τη μετάφραση στη νεοελληνική γλώσσα έργων του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού.

Έχουν γραφεί πολλά για την εκπληκτική όντως ανάπτυξη των επιστημών στο 18ο αιώνα. Ποία ήταν η θέση της Ιατρικής στο αναγεννητικό αυτό κλίμα του Διαφωτισμού της επιστήμης που συνέβαλε εξίσου, αν όχι περισσότερο, στη βελτίωση της ζωής του ανθρώπου.

Παλαιότερα ο κουρέας μοιραζόταν με τον γιατρό τις νοσηλευτικές θεραπείες και με τον χειρουργό τις στοιχειώδεις χειρουργικές επεμβάσεις. Μεσούντος τυ 18ου αι. όμως ο ιατρός, εκτός από τις πανεπιστημιακές σπουδές, έχει στη διάθεσή του και τα επιτεύγματα των θετικών επιστημών και, επί πλέον, ενεργεί απελευθερωμένος από προκαταλήψεις και προλήψεις από τους φιλοσόφους της εποχής.

Έτσι ο περίφημος γιατρός της Γενεύης Tronchin, φίλος του Βολταίρου, καταδίκαζε βάρβαρες πρακτικές, όπως η αφαίμαξη και η χρήση καθαρτικών και εμετικών. Πολλοί άλλωστε φιλόσοφοι είχαν ιατρική βασική κατάρτιση, όπως ο υλιστής La Mettrie, ο εισηγητής της φυσιοκρατίας Quesnay και ο Bordeu, ήρωας του έργου «Tο όνειρο του Ντ' Αλαμπέρ» του Diderot.

Η «Εγκυκλοπαιδεία», το πολυτιμότερο έργο του Διαφωτισμού, περιέχει πολυάριθμα έργα για ιατρικά θέματα, όπως η χειρουργική, η παθολογία, η γυναικολογία και ο εμβολιασμός, ενώ παράλληλα τονίζει την ανάγκη κοινής πορείας της χειρουργικής και της ιατρικής, αφού, όπως επισημαίνει «η γενική θεωρία της χειρουργικής δεν είναι άλλο από τη θεωρία ή την επιστήμη αυτής της Ιατρικής». ΄Ετσι ο επιστήμων χειρουργός δεν πρέπει να είναι μόνον ικανός να διενεργεί επεμβάσεις, αλλά και να θεραπεύει φλεγμονές, θρομβώσεις, γάγγραινες και άλλα νοσήματα, που προέρχονται συχνά από διαστρέμματα, κατάγματα και τραυματισμούς.

Ο εμβολιασμός εναντίον της ευλογιάς, αν και σε πειραματικό στάδιο επί μακρόν, αποτελεί τη μεγάλη καινοτομία της εποχής. Ο Τζέννερ, ο Tissot, ο Tronchin και ο Le Trosne είναι περιζήτητοι. Εστεμμένοι, πατρίκιοι και πληβείοι συνθέτουν την αυξανόμενη πελατεία τους. Οι φιλόσοφοι επαινούν και προβάλλουν τις μεθόδους τους. Ετσι εδραιώνεται και η προληπτική ιατρική που στάθηκε για πολύ αντιμέτωπη με κοινωνικές και θρησκευτικές προλήψεις.

Αποτέλεσμα της προόδου αυτής υπήρξε η ίδρυση Ιατρικών Ακαδημιών, η έκδοση πολυάριθμων αυτοτελών ιατρικών πραγματειών και η εξοικείωση του περιοδικού τύπου με ιατρικά θέματα και γενικότερα με τις θετικές επιστήμες, κυρίως τη Φυσική και τη Χημεία, οι οποίες προχωρούν, κατά την έκφραση του Ανθίμου Γαζή «με γιγαντιαία πηδήματα».

Πολλοί Ελληνες λόγιοι τονίζουν την ανάγκη μετάφρασης στην ελληνική δυτικών επιστημονικών συγγραμμάτων. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η παραίνεση του Γρηγορίου Ζαλίκογλου, πρώτου μεταφραστή του «κοινωνικού Συμβολαίου» του Ρουσώ. Στον πρόλογο του Γαλλο-Ελληνικού Λεξικού του 1809, εκφράζει την απορία του «πώς τοσούτοι νέοι σπουδάζοντες εν τη ξενιτεία και μάλιστα την ιατρικήν, δεν προβλέπουσιν ότι το να εκδώση έκαστος εις φως βιβλίον ανήκον είς τι ών έμαθεν, είνε το ισχυρόταστον συστατικόν και μαρτυρικόν ότι δεν έφθειρεν ματαίως ούτε την ηλικίαν των, ούτε τα χρήματα της πατρίδος μακράν αυτής, αλλ' ότι των όντι επεμελήθησαν εις απόλαυσιν τινος επιστήμης, τινός καλού».

Στο ερώτημα κατά πόσον οι Ελληνες σπουδαστές της ιατρικής υιοθέτησαν την παρότρυνση του Ζαλίκογλου, δίνει απάντηση το σύγγραμμα του Δημ. Καραμπερόπουλου, το οποίο μας παρέχει πλήρη εικόνα, ποσοτική και ποιοτική, της διάδοσης των ευρωπαϊκών ιατρικών γνώσεων στον ελληνικό χώρο από το 1745 έως το 1821. Το έργο του, τεκμηριωμένο επιστημονικά με σχολαστικότητα, αποτελεί μεγάλη συμβολή στην Ιστορία της Ιατρικής, αλλά και στη μελέτη του Νεοελληνικού Διαφωτισμού γενικότερα.

Το πρώτο μέρος απαρτίζεται από τρία κεφάλαια: Στο πρώτο περιγράφονται αναλυτικά 14 πρωτότυπα και άλλα τόσα μεταφρασμένα στη νεοελληνική ιατρικά συγγράμματα, αξιολογείται το περιεχόμενό τους, το οποίο καλύπτει θεματικά όλες τις ιατρικές γνώσεις της εποχής, καταγράφονται μεθοδικά οι βιβλιογραφικές ενδείξεις, παρέχονται βιογραφικά στοιχεία για τους Ελληνες συγγραφείς και καταχωρίζονται στατιστικοί πίνακες, σχετικά με το χρόνο έκδοσης, την ιδιότητα των συγγραφέων, τον τόπο έκδοσης, τη γλώσσα από την οποία μεταφράζονται στην ελληνική και τον κλάδο της ιατρικής, στον οποίο αναφέρεται το περιεχόμενό του.

Ενδιαφέρουσα είναι και η επισήμανση για τη χρονική διαφορά της έκδοσης των μεταφρασμένων έργων από τα ξένα πρότυπά τους. Αποδεικνύεται έτσι ότι οι Ελληνες Ιατροί και λόγιοι παρακολουθούν ανελλιπώς τα επιτεύγματα της ιατρικής επιστήμης και επιχειρούν, με εκπληκτική συχνά ταχύτητα, να διαδώσουν τις γνώσεις αυτές στον Ελληνικό χώρο. Πρέπει εδώ να λεχθεί ότι το ίδιο φαινόμενο παρατηρείται και κατά την επόμενη περίοδο, κυρίως μετά το 1835, όταν πολλά ξένα έργα μεταφράζονται και κυκλοφορούν στην Ελλάδα το ίδιο έτος της κυκλοφορίας τους στην Ευρώπη.

Το δεύτερο κεφάλαιο αναφέρεται σε μη ιατρικά βιβλία, τα οποία περιέχουν ιατρικές γνώσεις, όπως πραγματείες φυσικές και χημείας, σχολικά εγχειρίδια, φυσικές ιστορίες. Κοσμογραφίες και θεολογικά έργα. Αποτυπώνονται τα σχετικά με την ιατρικά εδάφια σε 42 έργα, από τα οποία 23 είναι πρωτότυπα και 19 μεταφράσεις ξένων βιβλίων.

Η ανίχνευση των ιατρικών γνώσεων σε ολόκληρη, σχεδόν, την εκδοτική δραστηριότητα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού είναι πολύμοχθη ερευνητική προσπάθεια που προσγράφεται στο ενεργητικό του Δημ. Καραμπερόπουλο. Ενδεικτικά αναφέρω ότι για τη συγκέντρωση του υλικού του ο συγγραφέας έπρεπε να ανατρέξει σε βιβλία, όπως η «Ηθική φιλοσοφία» του Μοισιόδακα, τα «Απανθίσματα» του Στεφάνου Δημητριάδη, τη «Γραμματική των φιλοσοφικών επιστημών» του Ανθίμου Γαζή, το «Σύνταγμα φιλοσοφίας» του Κούμα και τα «Στοιχεία της μεταφυσικής « του Βενιαμίν Λεσβίου.

Το τρίτο κεφάλαιο εξετάζει τη βιβλιογραφική τεκμηρίωση στα εξεταζόμενα έντυπα βιβλία και περιλαμβάνει στην πρώτη ενότητα τους ανατομικούς πίνακες και τα ιχνογραφήματα, που πλαισιώνουν τα έργα αυτά για την πληρέστερη κατανόηση των θεμάτων, ενώ στη δεύτερη καταγράφονται με λεπτομέρεια οι παραπομπές των Ελλήνων συγγραφέων σε ιατρικά βιβλία της εποχής. Αποκαλύπτεται έτσι η συστηματική ενημέρωση των Ελλήνων ιατρών και η καθημερινή του επαφή με την πηγή της ιατρικής γνώσης, προκειμένου να προσδώσουν εγκυρότητα στα δικά τους συγγράμματα.

Το τελευταίο κεφάλαιο, καρπός και αυτό ερευνητικού μόχθου, καθορίζει το ρόλο των ελληνικών προεπαναστατικών περιοδικών στη διάδοση της επιστημονικής γνώσης στον ευρύτερο ελληνικό κόσμο. Το μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο «Ερμής ο Λόγιος», του οποίου τα σχετικά λήμματα αξιολογούνται μεθοδικά και κατατάσσονται τόσο κατά χρονολογική σειρά, όσο και κατά το περιεχόμενό τους. Πρόκειται για υποδειγματική εργασία που ανοίγει το δρόμο για παρόμοια μελέτη του ελληνικού ημερήσιου και περιοδικού τύπου του 19ου αιώνα.

Το δεύτερο μέρος του βιβλίου αναφέρεται στην ιατρική ύλη και περιλαμβάνει τέσσερα κεφάλαια με τη θεματική κατάταξη της ευρωπαϊκής ιατρικής γνώσης: Ανατομία και Φυσιολογία, Παθολογία, Φαρμακολογία και Παιδιατρική. Το πέμπτο κεφάλαιο εξετάζει τα πειράματα φυσιολογίας, ενώ το τελευταίο καταγράφει και σχολιάζει την ιατρική ορολογία των εντύπων βιβλίων. Και το μέρος αυτό του βιβλίου παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον, γιατί μας παρέχει ανάγλυφη την εικόνα της προσπάθειας των Ελλήνων συγγραφέων να μεταφέρουν στην Ελλάδα τα νέα ιατρικά δεδομένα, συμβάλλοντες κατ΄ αυτόν τον τρόπο στην αναγεννητική προσπάθεια του υπόδουλου Γένους στη διάρκεια του Νεοελληνικού Διαφωτισμού.

Ως μη ιατρός, δεν θα ήθελα να επιμείνω περισσότερο στα κεφάλαια αυτά του βιβλίου. Δεν μπορώ όμως να αντισταθώ στον πειρασμό, ως και λεξικογράφος, να θίξω το θέμα της ορολογίας, η οποία απασχολεί έντονα ακόμη και σήμερα του ειδικούς.

Η μεταφραστική διαδικασία κατά την περίοδο που μας απασχολεί έχει να αντιμετωπίσει δύο σοβαρά προβλήματα: πρώτον την κατάσταση της νεοελληνικής γλώσσας και δεύτερον την έλλειψη κατάλληλων χρηστικών λεξικών. Για το πρόβλημα αυτό ο Κοραής επισημαίνει σε επιστολή του προς τον Κων/νο Βαρδαλάχο, ότι η νεοελληνική γλώσσα»δεν είναι ακόμη εις κατάστασιν να βοηθήση τον μεταφραστήν, ως βοηθούσι τα καλά εργαλεία του παντός είδους τεχνίτας». Σχολιάζοντας αρνητικά ορισμένες μεταφράσεις, θα δικαιολογήσει τις αδυναμίες τους, τονίζοντας ότι «το σφάλμα είναι της γλώσσης, η οποία ακόμη άκαμπτος εις την θέλησιν του γράφοντος».

Ως προς την ορολογία ο Κοραής, στον οποίο οφείλουμε πολλούς νέους όρους, επεχείρησες να συγκεντρώσει «Υλη Γαλλο-Γραικικού Λεξικού», το οποίο, όπως ο ίδιος αναφέρει, «δεν θέλει φανήν ολότελ' άχρηστον εις τας παρούσας περιστάσεις, οπότε οι νέοι μας καταγίνονται εις μεταφράσεις γαλλικών συγγραμμάτων». Στην «Υλη» αυτή περιέχονται επιτυχείς αποδόσεις στην ελληνική, όπως π.χ. Dentition=Οδοντοφυϊα, goiter=βρογχοκήλη, Moyen-Age=Μεσαίων, civilization=πολιτισμός, αλά και ανεπιτυχείς ή και εσφαλμένες, όπως cadastre=απογραφή αντί κτηματολόγιο, entresol=παραπάτιον αντί ημιόροφος, amploule=άμουλα ή λήκυθος αντί φυαλίδιο ή φύσιγγα ή αμπούλα. Ετυμολογεί για πρώτη φορά τη λέξη «boutique» από την ελληνική «αποθήκη» πράγμα που δέχονται σήμερα όλοι οι Γάλλοι λεξικογράφοι.

Αυτά τα παραδείγματα αποδεικνύουν τη δυσκολία του εγχειρήματος των Ελλήνων συγγραφέων να αποδώσουν στην ελληνική ιατρικούς όρους, πολλοί από τους οποίους-120 καταγράφονται αλφαβητικά- είναι εν χρήσει και σήμερα.

Το βιβλίο, τέλος, πλαισιώνεται με πλούσια βιβλιογραφία και ευρετήριο κυρίων ονομάτων και βασικών ιατρικών εννοιών.

Θα ήθελα, τελειώνοντας, να συγχαρώ τον αγαπητό φίλο Δημ. Καραμπερόπουλο για την έρευνα που μας παρουσιάζει σήμερα σε ολοκληρωμένη μορφή και να του ευχηθώ δύναμη να συνεχίσει τις ιατρικές, ιστορικές και φιλολογικές του αναζητήσεις, ώστε να δίνει και σε μας τη χαρά για ευτυχείς συναντήσεις κατά τη διατύπωση του Βολταίρου σε ολάνθιστους πνευματικούς κήπους.