ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Με αισθήματα ικανοποίησης δημοσιεύεται στη Σειρά «Βιβλιοθήκη Ιστορίας της Ιατρικής» η μεταφρασμένη από τα λατινικά διδακτορική διατριβή για την κυκλοφορία του αίματος, 1664, του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου του εξ απορρήτων (1641-1709). Μέχρι σήμερα δεν ήταν γνωστό το περιεχόμενο του βιβλίου στο ελληνικό κοινό εκτός βέβαια σε μερικούς, οι οποίοι ήταν μέτοχοι της λατινικής γλώσσας. Με την έκδοση αυτή δίνεται πλέον η δυνατότητα στους φιλίστορες ιατρούς καθώς και γενικότερα σε εκείνους οι οποίοι θα ενδιαφερθούν να γνωρίσουν το περιεχόμενο της διατριβής του Μαυροκορδάτου.
Από τα πρώτα χρόνια της ενασχόλησής μας με την Ιστορία της Ιατρικής και ιδιαίτερα της εποχής του 18ου-19ου αιώνα συχνά συναντούσαμε αναφορές στην διδακτορική διατριβή του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου του εξ απορρήτων, η οποία όμως ήταν στα λατινικά γραμμένη χωρίς να έχει γίνει μια μετάφρασή της ώστε να είναι γνωστό το περιεχόμενο της. Επί πλέον λίγα αντίτυπα της διατριβής βρίσκονται στις μεγάλες ελληνικές Βιβλιοθήκες. Τότε σκεφθήκαμε πως, για να καλυφθεί το κενό αυτό και να γίνει γνωστό το περιεχόμενο της, ο μόνος τρόπος θα ήταν να μεταφραστεί στα ελληνικά. Απευθυνθήκαμε στον φιλόλογο Ευστάθιο Παπαπολυχρονίου, ο οποίος πέτυχε πράγματι να μας δώσει μια θαυμάσια μετάφραση στα ελληνικά, την οποία θα απολαύσουν και οι αναγνώστες.
Για την μετάφραση της διατριβής αυτής χρησιμοποιήθηκε η δεύτερη έκδοσή της του 1665, ενώ παράλληλα βοηθητικά αντιπαραβάλαμε το κείμενο της και με την πρώτη έκδοση, η οποία επανεκδόθηκε το 1965 με αντίστοιχη μετάφραση στα Ιταλικά στη Σειρά «Biblioteca della ''Rivista di Storia delle Scienze Mediche e Naturali''», vol. XII.
Η παρούσα έκδοση συνοδεύεται από μια σύντομη εισαγωγή για τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο με τη σχετική Βιβλιογραφία, αρκετές υποσημειώσεις και ένα Ευρετήριο ονομάτων προσώπων, τόπων και πραγμάτων, το οποίο θα είναι σημαντικό βοήθημα στους μελετητές. Με την έκδοσή μας νομίζουμε ότι αναπληρώνεται ένα κενό στη βιβλιογραφία για τη σημαντική αυτή ελληνική φυσιογνωμία του 17ου αιώνα καθώς και για την Ιστορία της Ελληνικής Ιατρικής της Μεταβυζαντινής περιόδου.
Ευχαριστίες εκφράζονται στον ιστορικό της επιστήμης Γιάννη Καρά, ομ. Διευθυντή του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Ερευνών Ε.Ι.Ε. για την επίμονη παρότρυνσή του να μεταφραστεί και να εκδοθεί η διατριβή του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου καθώς επίσης για τις εύστοχες παρατηρήσεις του. Επίσης ευχαριστίες εκφράζονται στον εκδότη κ. Αθανάσιο Σταμούλη που συμπεριέλαβε την έκδοση αυτή στη Σειρά «Βιβλιοθήκη Ιστορίας της Ιατρικής».

Δεκέμβριος 2009
Δημήτριος Καραμπερόπουλος
Διδάκτωρ Ιστορίας της Ιατρικής

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ιατρικές σπουδές των Ελλήνων κατά τη Μεταβυζαντινή εποχή

Μετά την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως και την κυριαρχία των Οθωμανών στον ελληνικό χώρο, που ολοκληρώθηκε και με την κατάληψη της Κρήτης το 1669, η παιδεία αναπτύσσονταν σταδιακά με τη δημιουργία Σχολείων για τις βασικές βαθμίδες μέχρι και τη δημιουργία ανωτέρων σχολών. Οι Ελληνες του Βαλκανικού χώρου για να αποκτήσουν ανώτερες γνώσεις και ιδιαίτερα της Ιατρικής κατέφευγαν στα πανεπιστήμια της Ευρώπης, ιδιαίτερα της Ιταλίας, που βρίσκονταν πλησιέστερα, και αργότερα σε εκείνα της Αυστρίας, Γερμανίας και Γαλλίας. Οι Ιατρικές Σχολές των Πανεπιστημίων αυτών ήδη από τον 14ο αιώνα είχαν αποκτήσει και χρησιμοποιούσαν στη διδασκαλία τους τα μεταφρασμένα στα Λατινικά έργα των αρχαίων και βυζαντινών ιατρών, Ιπποκράτους, Γαληνού, Ορειβασίου, Παύλου Αιγινήτη κ.ά. Τις γνώσεις των αρχαίων Ελλήνων ιατρών στη συνέχεια τις ανέπτυξαν προωθώντας κατ' αυτόν τον τρόπο την πρόοδο των επί μέρους κλάδους της ιατρικής, της ανατομίας, φυσιολογίας και παθολογίας.
Για τους Ελληνες σπουδαστές ορισμένων Πανεπιστημίων, ιδιαίτερα της Πάδοβας, έχουν δημοσιευθεί μελέτες με τα ονόματά τους, που δείχνουν το πλήθος και την γεωγραφική κατανομή των Ελλήνων φοιτητών καθώς και την μέχρι τώρα γνωστή δράση τους κατά τη φοίτηση τους σε αυτά. Επί πλέον πρέπει να επισημανθεί ότι στην Ιταλία είχαν ιδρυθεί σχολεία, το Ελληνικό Κολλέγιο του αγίου Αθανασίου στη Ρώμη από την Παπική Εκκλησία και η Φλαγγίνειος Σχολή στη Βενετία, στα οποία φοιτούσαν νέοι Ελληνες πριν από την εισαγωγή τους στα Πανεπιστήμια.

Ο Αλ. Μαυροκορδάτος την Ιταλία για ιατρικές σπουδές

Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος (1641-1709) γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου έλαβε τη σχετική μόρφωσή του κοντά στον διδάσκαλο της μητέρας του Ρωξάνδρα , τον Ιωάννη Καρυοφύλλη. Η καλλιεργημένη μητέρα του έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον (ο πατέρας του είχε νωρίς αποβιώσει) για την εκπαίδευσή του και για την εν συνεχεία φοίτησή του σε Πανεπιστήμιο της Ιταλίας. Με τις υψηλές γνωριμίες της, όπως απορρέει από τις σχετικές επιστολές , που έχουν δημοσιευθεί, κατόρθωσε ο νεανίας γιος της να εισαχθεί στο Ελληνικό Κολλέγιο της Ρώμης, στο οποίο παρέμεινε από το 1657 μέχρι το 1660. Μάλιστα κατά την παραμονή του ο μαθητής Αλέξανδρος από το 1659 μέχρι την αναχώρησή του, δίδαξε στους νεώτερους μαθητές ελληνική και λατινική φιλολογία, στοιχείο που δείχνει πως είχε αποκτήσει από νωρίς διδακτική πείρα, η οποία θα του ήταν απαραίτητη όταν αργότερα θα αναλάμβανε τη διεύθυνση της Πατριαρχικής Μεγάλης του Γένους Σχολής .
Το 1660 μετέβη για ιατρικές σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας , όπου είχε ως φοιτητής μιλήσει για τον Θωμά τον Ακινάτη και είχε εκλεγεί τον τελευταίο χρόνο των σπουδών του πρώτος σύμβουλος artista. Στη συνέχεια μετέβη στη Μπολόνια, όπου το 1664 παρουσιάζει την διδακτορική του διατριβή ενώπιον του Μεγάλου Δουκός της Τοσκάνης Φερδινάνδου Β΄, στον οποίο αφιέρωσε την δημοσιευθείσα διατριβή του. Υποστηρίχθηκε ότι η διατριβή του μεταφράστηκε «Ελληνιστί και Τουρκιστί εν τη Πόλει» . Στη συνέχεια ανάχωρησε από την Ιταλία για την Κωνσταντινούπολη περνώντας από την Χίο ίσως για να επισκεφθεί τον πρεσβύτερο αδελφό του Ιωάννη. Στην Κωνσταντινούπολη άσκησε την Ιατρική και παράλληλα δίδασκε στην σχολή του Μανωλάκη από το 1665 μέχρι το 1672. Η γνωριμία του με τον Ελληνα διερμηνέα των Τούρκων Παναγιώτη Νικούσιο, ο οποίος το 1671 τον προσέλαβε ως γραμματέα του, ο Μαυροκορδάτος κατευθύνεται στην πολιτική και τη διπλωματία, τις οποίες έκτοτε υπηρέτησε λαμβάνοντας και τον τίτλο του «εξ Απορρήτων». Εκτός της διατριβής του έγραψε και άλλα έργα στα ελληνικά, τα οποία εκδόθηκαν αργότερα ή έμειναν ανέκδοτα .

Τίτλος της διδακτορικής διατριβής του Μαυροκορδάτου
και επανεκδόσεις

Ο τίτλος της διδακτορικής διατριβής του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου είναι: Pneumaticum instrumentum circulandi sanguinis sive de motu et usu pulmonum, Disseratio Philosophico-Medico, Authore Alexandro Mavrocordato Constantinopolitano, Philosophie et Medicinae Doctore, Bononiae, ex Typographia Ferroniana, 1664.
Δεύτερη έκδοση της διατριβής έγινε με τον ίδιο τίτλο την επόμενη χρονιά στην Φραγκφούρτη, 1665, Sumptibus Thomas Matthias Goetzii, (εδώ προστίθεται ότι ο ίδιος ο συγγραφέας ή ο εκδότης μάλλον θα έθεσε στο κείμενο της έκδοσης αυτής τις βιβλιογραφικές υπομνήσεις σε αγκύλες, οι οποίες δεν υπάρχουν στην πρώτη έκδοση).
Τρίτη έκδοση τυπώθηκε στη Λειψία στο ίδιο 16ο μέγεθος, Lipsiae, apud Tobian Oehrlingium, Typi, Ioannis Philippi Andreae, 1682. Μετά τη σελίδα τίτλου υπάρχουν χωρίς αρίθμηση άλλα 4 φύλλα και στη συνέχεια αριθμημένες σελίδες από 1-181 και ακόμη δύο σελίδες χωρίς αρίθμηση με το «Index capitum» .
Τέταρτη έκδοση είναι του Μαρίνου Π. Βρετού , Λειψία, F.A. Brockhaus, 1870. Την έκδοση αφιέρωσε στον καθηγητή Φωτεινό Πανά : «Τω αρίστω ιατρώ Φωτεινώ Πανά, καυχήματι του ημετέρου έθνους εν τη μεγαλουπόλει των Παρισίων, την έκδοσιν ταύτην της εναισίμου διατριβής του αοιδίμου Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου ανατίθησι ώσπερ φιλίας, υπολήψεως και ευγνωμοσύνης ελάχιστον τεκμήριον, ο εκδότης». Περιέχει πρόλογο στα ελληνικά, σελ. 5-6, και στη συνέχεια το λατινικό κείμενο της διατριβής στις σελ. 7-115, Intex Capitum σελ. 116. Η έκδοση συμπληρώνεται με το Παράρτημα , με κείμενα στα λατινικά: α) «Maurocordatus», (Joannis Jacobi Magneti, Bibliotheca Scriptorum Medicorum, Genevae 1731, σ. 280) σελ. 119-121, και β) «Επιστολή Α. Μαυροκορδάτου προς τον Βεδέλιον περί του maslach, rusma και alcohol». Τέλος «Πίναξ», σελ 122-130.
Πέμπτη έκδοση έχουμε στην Ιταλία από τον Lorenzo Guerrieri, στη Σειρά Biblioteca della ''Rivista di Storia delle Scienze Mediche e Naturali", Vol. XII, Firenze Leo S. Olschki Editore, 1965. Περιέχει Εισαγωγή, σελ. 7-21, και μετά το κείμενο της πρώτης έκδοσης του 1664 με αντίστοιχη μετάφραση στα Ιταλικά, σελ. 22-203.

Περιεχόμενο της διδακτορικής διατριβής

H διδακτορική διατριβή του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου, Pneumaticum instrumentum circulandi sanguinis sive de motu et usu pulmonum, Bononiae 1664, αποτελείται από το Προοίμιο και δέκα επτά κεφάλαια . Στο προοίμιο παρουσιάζει τον σκοπό για τον οποίο έγραψε τη μελέτη με την οποία ήθελε να μάθει «ποία ωφέλεια αποκομίζουν το ανθρώπινο σώμα και τα άλλα ζώα που έχουν αίμα» από τους πνεύμονες. Παράλληλα δίνει και τον τρόπο εξέτασης του θέματος, θα μελετήσει τους συγγραφείς, οι οποίοι έχουν γράψει σχετικά, χωρίς να σταθεί στις αυθεντίες τόσο της αρχαιότητας όσο και των νεώτερων συγγραφέων. Τονίζει ότι «τον ευφραίνει η ελευθερία του πνεύματος» και πως δεν θα ήθελε να είναι «ορκισμένος δούλος κανενός».
Στο πρώτο Κεφ. καταχωρίζει τις απόψεις για τη χρησιμότητα των πνευμόνων και αρχίζει με την παρατήρηση ότι ο καθένας αντιλαμβάνεται ότι οι πνεύμονες κατασκευάστηκαν για την αναπνοή, όμως ο σκοπός της αναπνοής παραμένει άγνωστος. Παραθέτει τη γνώμη του Αριστοτέλη και των Περιπατητικών πως με την εισπνοή «εξανεμίζουν τη θερμότητα της καρδιάς» και με την «εκπνοή αποβάλλουν την αιθάλη». Στη συνέχεια γράφει ότι «η πρώτη απορία που κέντησε και τάραξε την ψυχή» του ήταν πως οι πνεύμονες έχουν άλλο έργο εκτός από την ψύξη και την αποβολή της αιθάλης με την παρατήρηση ότι αν σταματήσει η αναπνοή το ζώο πεθαίνει, γεγονός που δεν δικαιολογείται από την έλλειψη εξαερισμού, την αύξηση της θερμότητας και της αιθάλης.
Στο δεύτερο Κεφ. υπέθεσε ότι οι πνεύμονες ήταν «΄΄ληνός΄΄ πατητήρι αφιερωμένο στην κυκλοφορία του αίματος» κάτι που το επιβεβαίωσε με τη λογική και με πειράματα. Στα επόμενα Κεφ. τρίτο, τέταρτο και πέμπτο περιγράφει τη δομή των πνευμόνων, των βαλβίδων της καρδιάς και των φλεβών και τη χρησιμότητα των βαλβίδων. Ιδιαίτερα στο πέμπτο κεφάλαιο σημειώνει ότι τη γνώση για την κίνηση του αίματος, που ήταν «θαμμένη στις στάχτες της αρχαιότητας, την έβγαλε στο φως ο Harvey και κέρδισε μεγάλο έπαινο». Ωστόσο όμως συμπληρώνει πως μερικά στοιχεία γνώριζαν και οι αρχαίοι και πως για την κυκλοφορία του αίματος μίλησαν πριν από τον Harvey ο Ανδρέα Cesalpino, Fallopius και άλλοι. Θέτει παράλληλα το βασικό ερώτημα «ποία είναι η αιτία της περιφοράς του αίματος».
Στο έκτο και έβδομο Κεφ. διαπραγματεύεται την «κίνηση των πνευμόνων όπως φαίνεται από την ανατομή ζωντανών ζώων» καθώς και τη λειτουργία και χρησιμότητα τους, στοιχείο που δείχνει ότι ο Μαυροκορδάτος με πειράματα, τα οποία διενήργησε σε ζωντανά ζώα στήριξε τις δέκα παρατηρήσεις του, που παραθέτει. ΄Εκανε ανατομή σε ένα τμήμα του παρεγχύματος του πνεύμονος, στην πνευμονική αρτηρία, πνευμονική φλέβα και την τραχεία αρτηρία Υποστηρίζει ότι οι πνεύμονες «κατά την εισπνοή πιέζουν το αίμα και το εκβάλλουν στην αριστερή κοιλία, ενώ κατά την εκπνοή το επαναφέρουν από τη δεξιά κοιλία», τονίζοντας ότι «αυτός είναι ο λόγος που το ζώο πεθαίνει αν του αφαιρέσουμε την αναπνοή. Σταματά δηλαδή η κυκλοφορία του αίματος, η οποία είναι απαραίτητη για τη ζωή του τέλειου ζωντανού οργανισμού». Βέβαια διερωτάται αν το ζώο πεθαίνει επειδή διακόπτεται η αναπνοή ή σταματά η αναπνοή επειδή πεθαίνει το ζώο. Επί πλέον σημειώνει ότι έχει την πεποίθηση πως το ζώο πεθαίνει επειδή κατά την απόφραξη της αναπνοής εμποδίζεται η κυκλοφορία του αίματος. Καταλήγει στο έβδομο κεφάλαιο με τη φράση πως θα προσπαθήσει στα επόμενα κεφάλαια να δείξει «με άφθονα επιχειρήματα πως ο ισχυρισμός του που διετύπωσε για τη χρησιμότητα των πνευμόνων στηρίζεται στη δική του δύναμη».
Στο όγδοο Κεφ. τονίζει ότι «η αυθεντία του Γαληνού ενισχύει την προταθείσα λειτουργία των πνευμόνων» παραθέτοντας αρκετά κείμενα του από το έργο του «Περί χρείας των εν ανθρώπου σώματι μορίων». Μάλιστα στο κεφάλαιο αυτό καταλήγει με τη διατύπωση πως η γνώμη του Γαληνού συναινεί με την άποψή του, ωστόσο απορεί πως «έξοχοι άνδρες», οι οποίοι «θαυμάζουν άλλες ρήσεις του Γαληνού, στην πραγματικότητα είναι τελείως τυφλοί» για την λειτουργία των πνευμόνων. Και στο ένατο Κεφ. παρουσιάζει τα «γενεσιουργά αίτια της κυκλοφορίας του αίματος, που έχουν διδάξει άλλοι», τα οποία ανασκευάζει με σχετική επιχειρηματολογία.
Στο δέκατο Κεφ. με τίτλο «Η λογική και η εμπειρία αποδεικνύουν τη λειτουργία των πνευμόνων» παραθέτει είκοσι συλλογισμούς για τη διέλευση όλου του αίματος από τους πνεύμονες. Μάλιστα για επικύρωση παρουσιάζει το ιστορικό θανάτου και νεκροτομής ενός καθηγητού του στο Ελληνικό Κολέγιο της Ρώμης, που συνέβη τότε που φοιτούσε σ' αυτό, πριν πάει στην Ιατρική Σχολή της Πάδοβας, στοιχείο που δείχνει την παρατηρητικότητα του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου. Στο κεφάλαιο αυτό υποστηρίζει ότι «αρίστη είναι εκείνη η υπόθεση χάρη στην οποία επιλύονται όλα τα προβλήματα πιο εύκολα και με τον καταλληλότερο τρόπο», συμπληρώνοντας πως η δική του υπόθεση ότι «η αναπνοή των πνευμόνων αποτελεί το γενεσιουργό αίτιο της κυκλοφορίας» επαρκεί για όλα τα ζητήματα. Τελειώνοντας το δέκατο κεφάλαιο σημειώνει ότι «απομένει να επιλύσουμε κάποια προβλήματα», τα οπαία διαπραγματεύεται στα επόμενα τρία κεφάλαια.
Στο ενδέκατο Κεφ. γράφει «Για πιο λόγο κυκλοφορεί το αίμα στο έμβρυο στο οποίο οι πνεύμονες αργούν», καταλήγοντας μετά την παράθεση πολλών στοιχείων ότι οι πνεύμονες της μητέρας αναπληρώνουν την λειτουργία των πνευμόνων του εμβρύου, οι οποίοι αδρανούν λόγω της παρουσίας του αμνιακού υγρού που το περιβάλλει. Παρόμοια και στο δωδέκατο Κεφ. διαπραγματεύεται την κίνηση του αίματος στα ψάρια, η οποία πραγματοποιείται χάρη στα βράγχια, ενώ στο δέκατο τρίτο Κεφ. γράφει για την κίνηση του χυλού στις γαλακτώδεις φλέβες, στα χυλοφόρα αγγεία και τη γενεσιουργό αιτία της κεντρομόλου κινήσεως του χυλού. Μάλιστα ο Μαυροκορδάτος αναφέρει ότι έκανε ανατομές και σε άλογο.
Στο δέκατο τέταρτο κεφάλαιο ασχολείται με την κίνηση των πνευμόνων, της καρδιάς και του διαφράγματος. Με λογικά επιχειρήματα υποστηρίζει πως αφού «η καρδιά αναπαύεται κατά τη διαστολή, δεν μπορεί να κινηθεί αυτομάτως», άρα από κάποια άλλη εξωτερική αιτία θα πρέπει να αποδοθεί η αιτία της κινήσεώς της. Μάλιστα εμφαντικά τονίζει πως «αυτήν επιθυμώ διακαώς να μάθω». Διερωτάται ωστόσο αν η «καρδιά επιτελεί την κίνηση του πνεύμονα ή ο πνεύμονας προκαλεί την κίνηση της καρδιάς». Διαπιστώνεται η προσπάθεια του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου να λύσει ένα από τα προβλήματα της λειτουργία της καρδιάς, ποία είναι η αιτία της συστολής της. Ο Μαυροκορδάτος ασχολήθηκε με το πρόβλημα αυτό και προσπάθησε με λογικούς συλλογισμούς και πειράματα να αποδείξει ότι αιτία της συστολής της καρδιάς προέρχεται από εξωτερική αιτία και δεν βρίσκεται εσωτερικά στην ίδια.
Περιγράφει την διαδοχική κίνηση της καρδιάς, συστολής-διαστολής και την παράλληλη, όπως υποστηρίζει, κίνηση των πνευμόνων, εισπνοής-εκπνοής. Συγκεκριμένα γράφει ότι κατά τη συστολή της καρδιάς ανυψώνεται το διάφραγμα, οι δακτύλιοι της τραχείας ενώνονται και διεξάγεται η εκπνοή, ενώ παράλληλα τα πνευμονικά αγγεία διευρύνονται και εκμυζούν αίμα. Μετά τη συστολή της η καρδιά επιστρέφει στην προηγούμενη κατάσταση της ηρεμίας (της διαστολής) με το διάφραγμα να κατεβαίνει και με τους δεσμούς του έλκει τους πνεύμονες προς τα κάτω, οι δακτύλιοι της τραχείας διαχωρίζονται και έτσι διευρύνεται και γεμίζει αέρα (η εισπνοή), ενώ παράλληλα τα πνευμονικά αγγεία συσφίγγονται και ωθούν το αίμα στην αριστερή κοιλία, η οποία συστέλλεται και κατ' αυτόν τον τρόπο επαναλαμβάνεται η ανύψωση του διαφράγματος κ.ο.κ. Τονίζει ότι μοναδική κίνηση της καρδιάς είναι η σύσφιξη και δεν μπορεί από μόνη της να διευρυνθεί, αλλά επιτυγχάνεται με την κίνηση των πνευμόνων, διότι τότε εισέρχεται το αίμα στην καρδιά, που οφείλεται στη σύσφιξη των πνευμονικών αγγείων.
Στο κεφάλαιο αυτό καταχωρίζεται και ο πυρήνας της εργασίας του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου, που τον οδήγησαν στα δικά του συμπεράσματα πως ο πνεύμονας είναι αναπνευστικό όργανο της κυκλοφορίας του αίματος. Παρατίθεται ολόκληρη η παράγραφος: «Αν αυτά ήταν έτσι όπως τα λες, θα προέκυπτε ότι, όσες φορές εκινείτο η καρδιά, τόσες θα όφειλε να κινείται και ο πνεύμονας και ότι μπορούμε να μετρήσουμε τόσες εκπνοές όσες είναι και οι συστολές που γίνονται και τόσες εισπνοές, όσες οι διαστολές και τανάπαλιν, κάτι όμως που δεν ανταποκρίνεται καθόλου σε όσα παρατηρούμε. Γιατί αν κρατήσουμε την αναπνοή μας και πλησιάσουμε το χέρι στη καρδιά, αντιλαμβανόμαστε περισσότερους παλμούς, ενώ στο μεταξύ δεν γίνεται καθόλου ούτε εισπνοή ούτε εκπνοή».
Και αυτήν την απορία και διαπίστωση ότι η συστολή και διαστολή της καρδιάς συνεχίζεται και όταν κρατήσουμε την αναπνοή, ο Μαυροκορδάτος προσπάθησε να την ερμηνεύσει χωρίς δυστυχώς πειραματικά δεδομένα απλώς και μόνο καταφεύγοντας σε λογικές και μόνο ερμηνείες. Υποστήριξε πως υπάρχει η αισθητή αναπνοή και μη αισθητή αναπνοή, στην οποία «αρκεί ο αέρας που βρίσκεται μέσα στο στόμα και τον λάρυγγα». Και «αν κλείσουμε το στόμα παρεμποδίζεται η αισθητή αναπνοή όχι όμως η μη αισθητή» και ότι «διεξάγονται μη αισθητές αναπνοές, όσες είναι οι κινήσεις της καρδιάς».
Στο δέκατο πέμπτο Κεφ. ασχολείται με το γενεσιουργό αίτιο της κίνησης των σφυγμών στις αρτηρίες. Παραθέσει πρώτα τις απόψεις του Αριστοτέλη και Γαληνού, τις οποίες αφού αναιρεί, μετά καταλήγει ότι «η κίνηση των αρτηριών είναι η κίνηση της καρδιάς». Μάλιστα τα «αίτια της κίνησης των αρτηριών» αναγάγει στην «κίνηση των πνευμόνων, στο μέτρο που η καρδιά ούτε θα διευρύνονταν ούτε θα συνεσφίγγετο, αν δεν κινούνταν οι πνεύμονες».
Στο δέκατο έκτο Κεφ. δίνει μερικές απαντήσεις σε ορισμένα προβλήματα ερμηνεύοντάς τα σύμφωνα με τον ρόλο των πνευμόνων. Και τέλος στο δέκατο έβδομο Κεφ. με τίτλο «Συμπέρασμα σχετικά με τη χρησιμότητα των πνευμόνων» τονίζει ότι με συλλογισμούς και με «πειράματα αυτοψίας» απέδειξε τη χρησιμότητα των πνευμόνων, οι οποίοι είναι «αναπνευστικό όργανο της κυκλοφορίας του αίματος». Επί πλέον τονίζει ότι οι πνεύμονες «υπηρετούν την θέρμανση του αίματος». Στο κεφάλαιο αυτό παραθέτει και απόσπασμα από το κλασικό έργο του William Harvey, Exercitatio anatomica de motu cordis et sanguinis in animalibus, Frankfurt 1628, κεφ. 8.

Αρχαίοι και νεώτεροι συγγραφείς στη διατριβή

Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος στη διατριβή του παραθέτει πολλά κείμενα στα αρχαία ελληνικά, τα οποία μεταφράζει στα λατινικά, από τους αρχαίους Ελλήνες συγγραφείς, Ιπποκράτη, Αριστοτέλη και Γαληνό στοιχείο που δείχνει ότι τους μελετούσε και είχε καλό επίπεδο γνώσης της αρχαίας ελληνικής και λατινικής γλώσσας. Από τα έργα του Ιπποκράτους μνημονεύει: ΅Περί ιερής νούσου΅΄, ΅Περί καρδίης΅, ¨Αφορισμοί΅, ΅Περί φυσών΅, ΅Επιδημιών το Εκτον΅, Επιδημιών το Δεύτερον¨, ΅Περί διαίτης΅, ΅Πεί νούσων το τέταρτον΅. Επίσης κείμενα παραθέτει από τα έργα του Αριστοτέλους: ΅Περί αναπνοής΅, ΅Φυσικής ακροάσεως΅, ΅Περί ζώων μορίων΅, ΅Περί ζώων ιστορίαι΅, ¨Περί πνεύματος΅.
Πολλά αποσπάσματα, δεκαέξι τον αριθμό, καταχωρίζει από το έργο του Γαληνού ΅Περί χρείας των εν ανθρώπου σώματι μορίων΅, καθώς και από τα έργα ¨Περί συνθέσεως φαρμάκων΅, ''Περί θεραπευτικής μεθόδου΅, ΅Περί των πεπονθότων τόπων΅, ΅Περί φυσικών δυνάμεων΅, ΅Περί κράσεων΅, ΅Ει κατά φύσιν εν αρτηρίαις αίμα περιέχεται΅, ΅Περί των καθ΄ Ιπποκράτην και Πλάτωνα δογμάτων΅.
Παράλληλα ο Μαυροκορδάτος στη διατριβή του καταχωρίζει κείμενα και παραπέμπει σε πολλούς διάσημους συγγραφείς της εποχής του, περί τους τριάντα τον αριθμό. Ενδεικτικά μνημονεύονται ορισμένοι συγγραφείς εκ των οποίων αρκετοί ήταν και καθηγητές στην Ιατρική Σχολή της Πάδοβας.: William Harvey, Andrea Caesalpinus, Georg Wirsung, Thomas Bartholinus, Gaspar Asellius, Julius Arantius, Leonsrdus Botallus, Jiannes Pecquetus, Ludovicus Mercatus, Andreas Vesalius, Johann Veslinuius, Jacobus Sylvius, Gaspar Hoffmann κ.ά. Η αναφορά σε τόσους συγγραφείς του 16ου και 17ου αιώνος δείχνει την ενημέρωσή του Μαυροκορδάτου και το εύρος της μελέτης του για το θέμα της κυκλοφορίας του αίματος που τον απασχολούσε.

Πειράματα του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου

Η διδακτορική διατριβή του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου δεν είναι ένα θεωρητικό πόνημα, αλλά μια θετική πειραματική συμβολή στα ζητήματα που διαπραγματεύεται περί του αιτίου της κυκλοφορίας του αίματος. Κατά την εκπόνησή της εκτός από τη μελέτη και παράθεση των σχετικών κειμένων των αρχαίων Ελλήνων και συγχρόνων του συγγραφέων, διενήργησε και ορισμένα πειράματα, για τα οποία κάνει σαφή αναφορά σε ορισμένα κεφάλαια της μελέτης του. Η χρησιμοποίηση του πρώτου προσώπου στο κείμενο της διατριβής «εξέτασα» «εισήγαγα» «παρατήρησα» «ανακάλυψα» «έσχισα» «έκανα ανατομή» «διαπίστωσα» δίνει μία σαφή εικόνα γι' αυτά τα πειράματα που καταγράφει σ' αυτήν. Στη συνέχεια γίνεται λόγος για τα πειράματα που ο Μαυροκορδάτος μνημονεύει στη διατριβή του.
Στην αρχή του Κεφ. 2 χαρακτηριστικά σημειώνει: «εξέτασα επίσης τη διέλευση της συνολικής μάζας αίματος και τη μεταβίβαση της από τους κλάδους της πνευμονικής αρτηρίας στους κλάδους της πνευμονικής φλέβας, την οποίαν απέδειξαν με πειράματα και λαμπρές παρατηρήσεις ο William Harvey, ο Marguart Schlegel και άλλοι λογιώτατοι άνδρες, και εξίσου με αυτήν την περιοχή εξέτασα και άλλες (δηλαδή το ήπαρ), όπου γίνεται μία παρόμοια μετάδοση». Επίσης στο ίδιο κεφάλαιο γράφει ότι άρχισε να εξετάζει τη δομή των πνευμόνων και να κάνει ανατομές σε ζωντανά ζώα με σκοπό να παρακολουθεί, όπως γράφει, «σε ποία χρονική στιγμή μεταβιβάζεται το αίμα» και να εξετάζει «πως γίνεται να βρίσκεται το αίμα σε συνεχή κίνηση».
Στο Κεφ. 5 με τίτλο «Η χρησιμότητα των βαλβίδων» πειραματίζεται για να δείξει ότι οι βαλβίδες των φλεβών «εμποδίζουν τελείως την ανάστροφη ροή του αίματος». Γράφει ότι εισήγαγε πειραματικά «μία βελόνα από τη ρίζα των φλεβών και οι βαλβίδες αντιστέκονταν» με αποτέλεσμα να μην είναι δυνατόν να την προωθήσει στους κλάδους των φλεβών.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το Κεφ. 6 στην αρχή του οποίου σημειώνει ότι έκανε «ανατομή στο στήθος ζωντανών ζώων» και παρατήρησε τον τρόπο με τον οποίο κινούνται οι πνεύμονες. Πιο αναλυτικά καταχωρίζει δέκα παρατηρήσεις γράφοντας στο πρώτο πρόσωπο: «Παρατήρησα ότι τη στιγμή που η καρδιά συσπειρώνεται, τεντώνεται, κάνει συσπάσεις στα τοιχώματά της και συστέλλεται.οι πνεύμονες επιτελούν την εκπνοή και το παρέγχυμά τους γίνεται αραιό και μαλακό». Με το χέρι του έπιασε τους φουσκωμένους πνεύμονες και διαπίστωσε πως είναι χαλαροί και μαλακοί Στην τέταρτη παρατήρηση σημειώνει ότι με το μαχαίρι έκανε ανατομή σε ένα τμήμα του παρεγχύματος του πνεύμονος. Στη συνέχεια γράφει ότι όπως ήταν ανοιχτός ο θώρακας του ζώου έκανε ανατομή στην κοίλη φλέβα, στην πνευμονική αρτηρία και στην πνευμονική φλέβα και παρατήρησε την κατάσταση της καρδιάς, ενώ στη συνέχεια έκανε περίδεση της τραχείας αρτηρίας. Μάλιστα στο τέλος του κεφαλαίου τονίζει ότι επανέλαβε αυτά τα πειράματά του «με κάθε ζήλο».
Στο Κεφ. 9, στο οποίο γίνεται συζήτηση για την κίνηση του αίματος, τονίζει ότι κατά την ανατομή της καρδιάς που διενήργησε δεν παρατήρησε «παφλασμό της καρδιάς». Επίσης γράφει ότι κατά την ανατομή ζωντανών ζώων «με πειράματα αυτοψίας», όπως σημειώνει, διαπιστώνει κατά την ανατομή στην κορυφή της καρδιάς ότι το αίμα εκτινάσσεται κατά τη συστολή της, ενώ παύει κατά τη διαστολή. Μια άλλη παρατήρησή του είναι πως «όταν ανατέμνουμε ζωντανά ζώα, το αίμα και ο χυλός κινούνται χωρίς καμιά αισθητή κίνηση του ήπατος, του στομάχου και των εντέρων». Μάλιστα αναφέρει ότι έκανε ανατομή σε άλογο στο οποίο είχε δοθεί να φάει ένα πλούσιο γεύμα με σκοπό να δει την πορεία των γαλακτωδών φλεβών.
Στο Κεφ. 14, στο οποίο γίνεται συζήτηση σχετικά με την κίνηση των πνευμόνων μετά τη διατομή των θωρακικών μυών, ο Μαυροκορδάτος αναφέρει ότι έκοψε στο πειραματόζωο εκτός των θωρακικών μυών και του μεσοπλεύριους μυς, χωρίς να πειράξει το διάφραγμα, και παρατήρησε ότι γίνεται η αναπνοή. Χαρακτηριστικά σημειώνει, «εγώ όμως έσχισα ακόμη και τους μεσοπλεύριους μυς, χωρίς να πειράξω το διάφραγμα, και παρατήρησα πως η αναπνοή γίνεται για κάποιο χρονικό διάστημα».
Επίσης στο Κεφ. 15 ο Μαυροκορδάτος γράφει για σχετικές πειραματικές του παρατηρήσεις, όπως για την κίνηση της καρδιάς σε «μελλοθάνατο ζώο», σημειώνοντας πως η καρδιά παρατήρησε «να τινάζεται και να κλυδωνίζεται σαν κύμα», και όταν σταματά να κτυπά τότε και οι αρτηρίες «σταματούν να σφύζουν».
Στο Κεφ. 16 αναφέρει το χρώμα των πνευμόνων κατά την εισπνοή και εκπνοή κατά την ανατομή ζωντανού ζώου, «κατά την ανατομή ζωντανού ζώου παρατηρούμε ότι κατά τη στιγμή της εισπνοής οι πνεύμονες ασπρίζουν, ενώ κατά τη στιγμή της εκπνοής κοκκινίζουν».
Στο τελευταίο κεφάλαιο της διατριβής του εμφαντικά σημειώνει τον τρόπο εργασίας της διατριβής του, πως «με εναργείς συλλογισμούς και με πειράματα αυτοψίας» απέδειξε τη χρησιμότητα των πνευμόνων, οι οποίοι είναι «αναπνευστικό όργανο της κυκλοφορίας του αίματος».

Η αιτία λειτουργίας της καρδιάς κατά τον Μαυροκορδάτο

Ο William Harvey με την κλασσική πλέον εργασία του «Exercitatio anatomica de motu cordis et sanguinis in animalibus», 1628, τεκμηρίωσε την κυκλική κίνηση του αίματος και θεμελίωσε πειραματικά την κυκλοφορία του αίματος. Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος όμως θέλησε να προωρήσει πιο πέρα και προσπάθησε να βρει την αιτία της κυκλοφορίας του αίματος. Ποία δηλαδή είναι η αιτία που η καρδιά μετά την διαστολή της επαναλαμβάνει την συστολή της ώστε να διοχετευθεί το αίμα στις αρτηρίες και στη συνέχεια να επανέλθει στην καρδιά και κατ' αυτόν τον τρόπο να συντελείται η κυκλοφορία του αίματος.
Συγκεκριμένα στο Κεφ. 14 ασχολείται με το πρόβλημα της αιτίας της κίνησης της καρδιάς, διερωτάται «ποία είναι η αρχή της κίνησης της ίδιας της καρδιάς» (σελ. 108), και στη συνέχεια (σελ. 109) γράφει «Το ζητούμενο δηλαδή είναι γιατί η καρδιά κινείται εκ φύσεως κατά τέτοιο τρόπο, ή από πού διεγείρεται μια τέτοια κινητήρια δύναμη». Σημειώνει ότι σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η κίνηση ενός όντος (εκτός των ουρανίων σωμάτων) έχει ένα όριο, στο οποίο είναι η ανάπαυση. Και ο Μαυροκορδάτος στην ερώτηση «ποια είναι η ανάπαυση της καρδιάς» απαντά πως είναι η διαστολή. Συνεχίζει πάλι τον συλλογισμό με την ερώτηση πως «αν η καρδιά κινείται για να αναπαυθεί και αναπαύεται με τη διαστολή, γιατί αρχίζει να κινείται εκ νέου;» Με έμφαση μάλιστα τονίζει πως «ας επισημάνω λοιπόν αυτήν τουλάχιστον την αιτία, η οποία είναι εξωτερική και θα παραδοθώ». Το ερώτημα αυτό τον απασχολεί και προσπαθεί να το επιλύσει.
Υποστηρίζει ότι η καρδιά κατά τη διαστολή αναπαύεται και βιαίως μετά συστέλλεται. Αυτήν τη βίαιη κίνηση υποθέτει ότι τη γεννά εξωτερική αιτία, επεξηγώντας πως «τίποτε δεν μπορεί να κινηθεί βίαια από μόνο του». Συμπεραίνει πως αφού «η καρδιά αναπαύεται κατά τη διαστολή, δεν μπορεί να κινηθεί αυτομάτως» . Και καταλήγει πως αν η κίνηση της καρδιάς προέρχεται από αλλού, μπορεί να αποδοθεί σε εξωτερική αιτία. Μάλιστα με έμφαση τονίζει πως επιθυμεί διακαώς να μάθει την εξωτερική αιτία της κίνησης της καρδιάς.
Ο καρδιακός μυς, όπως και όλοι οι μυς, ως μοναδική κίνηση έχουν τη σύσφιξη και η καρδιά δεν μπορεί από μόνη της να διευρυνθεί, αλλά διευρύνεται από την κίνηση των πνευμόνων. Στη συνέχεια ο Μαυροκορδάτος προσπαθεί να δώσει μια απάντηση στο ερώτημα που έρχεται ως απόρροια των προηγούμενων θέσεών του, πως «όσες φορές εκινείτο η καρδιά, τόσες θα όφειλε να κινείται και ο πνεύμονας» και ότι θα μετρούσαμε τόσες εκπνοές όσες είναι οι συστολές και τόσες εισπνοές όσες και οι διαστολές,. Η απάντηση που δίνει δεν στηρίζεται σε πειράματα αλλά σε ορισμένες απόψεις άλλων συγγραφέων, στην ύπαρξη δηλαδή της μη αισθητής αναπνοής. Και υποστηρίζει πως «διεξάγονται τόσες μη αισθητές αναπνοές, όσες είναι οι κινήσεις της καρδιάς». Με αυτό το λογικό εφεύρημα χωρίς να το τεκμηριώσει πειραματικά, αν και τόσα άλλα πειράματα είχε κάνει, προσπάθησε να στηρίξει την άποψή του πως οι πνεύμονες είναι η αιτία της λειτουργίας της καρδιάς, το αναπνευστικό όργανο της κυκλοφορίας του αίματος, που είναι και το αδύναμο σημείο της μελέτης του.

Απήχηση και μνεία της διατριβής του Μαυροκορδάτου

Το γεγονός ότι η διδακτορική διατριβή του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου αμέσως μετά την πρώτη έκδοσή της το 1664 επανεκδίδεται στη Φραγκφούρτη τη επόμενη χρονιά το 1665 και λίγα χρόνια αργότερα το 1682 στη Λειψία δείχνει πως θα είχε σχετική απήχηση στον επιστημονικό κόσμο, τόσο για την λογική επιχειρηματολογία που ο Μαυροκορδάτος αναπτύσσει στην διερεύνηση των σχετικών θεμάτων όσο και για τα πειράματα, τα οποία ο ίδιος διενήργησε για να στηρίξει την προταθείσα ερμηνεία του για την αιτία της κυκλοφορίας του αίματος.
Από τις πρώτες παρουσιάσεις της διδακτορικής διατριβής του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου ίσως θα είναι εκείνη του Καθηγητού της Ιατρικής του Πανεπιστημίου της ΄Αλλης της Γερμανίας Kurt Polycarp Sprengel, (1766-1833), στο βιβλίο του Ιστορία της Ιατρικής, που εκδόθηκε στην Άλλη σε πέντε τόμους με τίτλο Versuch einer pragmatischen Geschichte der Arzneikunde κατά το χρονικό διάστημα 1792-1799, με δεύτερη έκδοση πάλι στην Άλλη το 1800. Από τη δεύτερη έκδοση έγινε μετάφραση στα Γαλλικά το 1815, της οποίας αντίτυπο υπάρχει στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος. Στον τέταρτο τόμο στις σελ. 128-129 υπάρχει αναφορά στον Μαυροκορδάτο και τη διδακτορική του διατριβή της έκδοσης του 1665 καταχωρίζοντας στις υποσημειώσεις τέσσερις παραπομπές από τη διατριβή. Ωστόσο αναγράφονται και λαθεμένες χρονολογίες 1637 και 1710 για τη γέννηση και το θάνατο του Μαυροκορδάτου αντί τις σωστές 1641 και 1709.
Παρατίθεται σε μετάφραση το σχετικό κείμενο, στο οποίο γίνεται αναφορά στη διατριβή του Μαυροκορδάτου: «Το έτος 1664 ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος έκαμε μερικούς ενδιαφέροντας πειραματισμούς και έρευνας περί την πνευμονικήν κυκλοφορίαν του αίματος. Παρετήρησεν ότι κατά τας συστολάς της καρδίας αντιστοιχεί η εκπνοή και οι πνεύμονες καθίστανται ερυθρωποί λόγω αυξήσεως της παροχής του αίματος, κατά δε την διαστολήν κατασπάται το διάφραγμα και οι πνεύμονες διαστέλλονται και καθίστανται ωχροί λόγω της ποσότητος του αέρος που εισέρχεται εις αυτούς. Κατά συνέπειαν οι πνεύμονες δύνανται να παρομοιασθούν προς πιεστήριον που ωθεί το αίμα εις την κοίλην φλέβα, η οποία δια τούτο αδυνατεί να αναρροφήση το αίμα, όπως είπε ο Valeo, ούτε αι αρτηρίαι φαίνεται να είναι προωρισμέναι να ελκύσουν τούτο με τοιαύτην ελκτικήν δύναμιν, όπως εφαντάσθη ο Pecquet, ο οποίος καθώρισε την βαρύτητα του αίματος ως την κυρίαν αιτίαν της κινήσεως αυτού. Ο Μαυροκορδάτος επί πλέον κατέδειξε κατά τρόπον βασικόν και προφανή την πνευμονικήν κυκλοφορίαν του αίματος και δι' είκοσιν αποδείξεων, τας οποίας διετύπωσε, προσέθεσε μίαν ιδίαν αυτού παρατήρησιν κατά την διάνοιξιν του πτώματος ενός διδασκάλου του αποθανόντος από πνευμονικόν οίδημα, εις το οποίον ευρέθησαν οι πνεύμονες κατά περίεργον τρόπον διατεταμένοι και με αποτιτανωμένην σκλήρυνσιν της πνευμονικής φλεβός: το ωτίον του αριστερού κόλπου ήτο χαλαρόν και κενόν και η ιδία η πνευμονική φλέψ σφηνωμένη από αίμα. Από το γεγονός αυτό ο Μαυροκορδάτος εξήγαγε τα εξής συμπεράσματα: Η πνευμονική φλέψ επαναφέρει το αίμα από τους πνεύμονας και το έμβρυον δεν αναπνέει αλλά λαμβάνει την τροφήν του όχι μόνον από το αίμα που του στέλλουν τα ομφαλικά αγγεία αλλά και από το αμνιακόν υγρόν. Η κίνησις των αρτηριών δεν εξαρτάται από την δύναμιν του σφυγμού (ελληνιστί εις το κείμενον: δύναμις σφυγμική), όπως είχον αποφανθεί οι Γαληνικοί, αλλ' από την πίεσιν του αίματος (όγκος παλμού), όπως αναφέρουν ο Αριστοτέλης και ο Harvey».
Επίσης ενδιαφέρον έχει να επισημανθεί ότι η εργασία της διδακτορικής διατριβής του Μαυροκορδάτου μνημονεύεται στο ανώνυμο χειρόγραφο του 18ου αι. περί της κυκλοφορίας του αίματος , το οποίο βρίσκεται σε δύο βιβλιοθήκες, της Κοζάνης και του Βουκουρεστίου. Εντύπωση πάντως προκαλεί το γεγονός ότι ο Αδαμάντιος Κοραής ουδεμία νύξη καταχωρίζει για τη διατριβή του Μαυροκορδάτου στην υποσημείωση για την κυκλοφορία του αίματος στην έκδοση στα γαλλικά της Ιστορίας της Ιατρικής του 1798. Να μη γνώριζε τη διατριβή φαίνεται μάλλον απίθανο διότι αυτή είχε τυπωθεί τρεις φορές και επί πλέον η Ιστορία της Ιατρικής του Kurt Sprengel είχε σχετική επαινετική αναφορά. Σημειώνουμε ότι και άλλοι Ελληνες ιατροί συγγραφείς της προεπαναστατικής εποχής δεν μνημονεύουν την διατριβή του Μαυροκορδάτου, ούτε ακόμη και οι δύο Ιστορίες της Ιατρικής του Κων. Μιχαήλ , 1794, και του Σεργίου Ιωάννου , 1818, παρόλο που στο σημαντικό προεπαναστατικό περιοδικό Ερμή το Λόγιο (1811-1821) γίνεται αναφορά στην Γαλλική έκδοση της Ιστορίας της Ιατρικής του Sprengel. Αργότερα το 1836 ο πρώτος Καθηγητής Ανατομίας στο νεοϊδρυθέν Πανεπιστήμιο Αθηνών Δημήτριος Μαυροκορδάτος στο βιβλίο του «Ανατομική του Ανθρωπίνου Σώματος», 1836, σελ. κε΄, μνημονεύει την διατριβή του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου και τα όσα γράφει ο Kurt Sprengel.
΄Εκτοτε στα σχετικά κείμενα για τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο μνημονεύεται και η διδακτορική του διατριβή. Ωστόσο επικριτική στάση τηρεί ο Δ. Θεριανός στο βιβλίο του για τον Αδαμάντιο Κοραή, αναγράφοντας λαθεμένες απόψεις, πως δήθεν ο Μαυροκορδάτος ανακάλυψε την κυκλοφορία του αίματος, στοιχείο που δείχνει ότι δεν θα μελέτησε το έργο του αυτό. Πουθενά δεν διατυπώθηκε μια τέτοια άποψη. Ο Μαυροκορδάτος προσπάθησε να δώσει μια ερμηνεία της αιτίας της κυκλοφορίας, πως με την βοήθεια των πνευμόνων διενεργούνται οι συστολές της καρδιάς.
Σημειώνουμε ότι ουδεμία μνεία για τη διατριβή του Μαυροκορδάτου καταχωρίζεται στις Ιστορίες της Ιατρικής του Γ. Κ. Πουρναρόπουλου , Ι.Π.Γεωργίου και Ι.Γ. Παπαγιαννόπουλου , ενώ αντίθετα εκείνες των Σπ. Μαρκέτου και Ι. Λασκαράτου αναγράφουν αρκετά στοιχεία, υπερτονίζοντας μάλιστα τη συνεισφορά της πως «Η διατριβή αυτή συμπληρώνει και ενισχύει τις παρατηρήσεις του Αγγλου θεμελιωτή της νεότερης φυσιολογίας Ουίλλιαμ Χάρβευ», και «με τη διατριβή του (στην οποία αξιολογεί και αξιοποιεί τις γαληνικές απόψεις, επεκύρωνε και βελτίωνε τη θεωρία της κυκλοφορίας του αίματος του William Harvey», όπως αντίστοιχα αναγράφουν. Συμπληρώνουμε ότι για τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο και την διδακτορική του διατριβή γράφουν ο Νικόλαος Π. Παρίσης σε υποσημείωση στην Επιτομή Ιστορίας της Ιατρικής που μετέφρασε το 1884, ο Μικές Παϊδούσης το 1936 καθώς και ο Αθ. Γκιάλας το 1979.

***

Συμπερασματικά μπορεί να τονιστεί ότι η δημοσίευση με την έκδοσή μας της διατριβής του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου του εξ απορρήτων στα ελληνικά δίνεται πλέον τη δυνατότητα στους Ελληνες επιστήμονες διεξοδικά να την μελετήσουν και να γίνουν κοινωνοί της ερευνητικής προσπάθειας του συγγραφέα της, η οποία είχε λάβει χώρα στις αρχές ακόμη της πειραματικής έρευνας για την λειτουργία της καρδιάς. Επί πλέον οι αναγνώστες θα μπορούν να διαπιστώσουν την προσπάθεια του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου το 1664 να λύσει ένα από τα προβλήματα της λειτουργίας της καρδιάς, δηλ. ποία είναι η αιτία της συστολής της. Και μόνο το γεγονός ότι ο Μαυροκορδάτος ασχολήθηκε με το πρόβλημα αυτό και προσπάθησε με λογικούς συλλογισμούς και πειράματα να αποδείξει, ανεπιτυχώς βέβαια, ότι η αιτία της συστολής της καρδιάς προέρχεται από εξωτερική αιτία, τους πνεύμονες, και δεν βρίσκεται εσωτερικά στην ίδια την καρδιά , δείχνει τη δυναμική του ερευνητικού του πνεύματος.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. ΄Αμαντος, Κωνστ., «Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος ο εξ απορρήτων εις Χίον», Ελληνικά, τόμ. 4, (1931), σελ. 259-260.
2. ΄Αμαντος, Κωνστ., «Αλέξανδρος Μαυροκορδατος ο εξ Απορρήτων (1641-1709)», Ελληνικά, τόμ. 5, (1932), σελ. 335-350.
3. Άμαντος, Κωνστ., Τα γράμματα εις την Χίον κατά την Τουρκοκρατίσαν, 1566-1822 (Σχολεία και λόγιοι), Πειραιεύς 1946, ανατύπωσις μετά προσθήκης, Βιβλιοπωλείον Νότη Καραβία, Αθήνα 1976, σελ. 103-116 και 230-231.
4. Αποστολόπουλος, Δημήτριος Γ., «Από την Προϊστορία του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Στοιχεία Φυσιολογίας τον 17ο αιώνα στην Κωνσταντινούπολη», Ο Ερανιστής, τόμ. 11, (1974), σελ. 296-310.
5. Αποστολόπουλος, Δημήτριος Γ., «Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος και το ΄΄Υπόμνημα΄΄ του Κορυδαλλέα στο ΄΄Περί γενέσεως και φθοράς΄΄ του Αριστοτέλη (Cod. Athen. 1173, ff. 146r-154v)», Ελληνικά, τόμ. 29, (1976), σελ. 311-315.
6. Αποστολόπουλος, Δημήτριος Γ., «Η ελληνική επιστολογραφία του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου του εξ απορρήτων. Η οργάνωση μιας έρευνας», Ο Ερανιστής, τόμ. 16, (1980), σελ. 151-189.
7. Αποστολόπουλος, Δημήτριος Γ., «Το υπόμνημα του Γερασίμου Βλάχου στα ΄΄Φυσικά΄΄ του Αριστοτέλη και ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος ο εξ απορρήτων», Ο Ερανιστής, τόμ, 17, (1981), σελ. 187-195.
8. Αποστολόπουλος Δημήτριος Γ., «Νέα ευρήματα για την επιστολογραφία του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου του εξ απορρήτων», Μολυβδοκοντυλοπελεκητής, 1, (1989), σελ. 32-33.
9. Αποστολόπουλος, Δημήτριος Γ., «Η λογοκρισία που δεν έγινε», Ο Ερανιστής, τόμ. 19, (1993), σελ. 235-243.
10. Αποστολόπουλος, Δημήτρης Γ., «Η επιστολογραφία του Αλεξάνδρου και του Νικολάου Μαυροκορδάτου: Το πρόβλημα της πατρότητας 43 επιστολικών κειμένων», Πρακτικά του Επιστημονικού Συμποσίου ΄΄Νεοελληνική Επιστολογραφία (16ος-19ος αι.), Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά, τόμ. 8, (2006), σελ. 45-54.
11. Αργυρόπουλος, Κ.Π., «Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος. Ο Εξ απορρήτων», Πανδώρα, τόμ. 5, (1854-1855), σελ. 43-45.
12. Βακαλόπουλος, Απόστολος, «Οι Φαναριώτες ως φορείς διοικητικής και πολιτικής εξουσίας», στο Ιστορία του Ελληνικού ΄Εθνους, Εκδοτική Αθηνών, τόμ. ΙΑ΄, Αθήνα, 1975, σελ. 117-123
13. Βασίλειος ιατροφιλόσοφος, Επιστολάριον εκ διαφόρων ερανισθέν και τυπωθέν..εν τω του Πατριαρχείου της Κωνσταντινουπόλεως Τυπογραφείω, έτει 1804. «Επιστολαί τινες Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου του εξ απορρήτων», σελ. 71 κ. εξ., «Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου του εξ απορρήτων, Πρεσβευτικός προς τους Γερμανούς λόγος περί Ειρήνης», σελ. 315-340.
14. Βούλγαρις, Ευγένιος, «Περί αρχής και προόδου την κατά την φιλοσοφίαν ενστάσεως», στο Η Λογική εκ παλαιών τε και νεωτέρων συνερανισθείσα, Λειψία 1766, σελ. 42-43.
15. Γεδεών, Μανουήλ Ι., Χρονικά της Πατριαρχικής Ακαδημίας. Ιστορικαί ειδήσεις περί της Μεγάλης του Γένους Σχολής 1454-1830, εν Κωνσταντινοπόλει 1883, «Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος ο εξ Απορρήτων», σελ. 104-108.
16. Γεδεών, Μανουήλ, «Ανέκδοτον αποσημείωμα εις τον βίον του εξ Απορρήτων», Εκκλησιαστική Αλήθεια, τόμ. Γ΄, (1882-1883), σελ. 764-765.
17. Γριτσόπουλος, Τάσσος, «Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος εξ Απορρήτων», Ηθική Θρησκευτική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 8, 1966, στήλες 854-856.
18. Γριτσόπουλος, Τάσσος Αθ., Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή, τόμ. Α΄, Αθήνα, 1966, Κεφάλαιον Β΄, «Η Επταετία του Μαυροκορδάτου (1665-1672)», σελ. 231-247.
19. Δαπόντες Καισάριος, Χρονογράφος, εν Κ. Σάθα, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τόμ. Γ΄, εν Βενετία 1872, σελ. 15-17. Επίσης στο ίδιο Ιστορικός Κατάλογος, σελ. 166-167.
20. Δημητριάδης, Αθ., «Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος ο εξ απορρήτων», Πανδώρα, 22, (1871-1872), σελ. 313-322.
21. Δυοβουνιώτης, Κ. Ι., «Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου Λύσεις θεολογικών ζητημάτων», Θεολογία, τόμ. 13, (1935), σελ. 47-62.
22. «Ιστορία και Βιογραφία. Χρονολογικός κατάλογος των ορθοδόξων μεγάλων Ερμηνέων της των Οθωμανών βασιλείας (παρά τινος ανωνύμου)», Ερμής ο Λόγιος, 1818, επανατύπωση Εταιρείας Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, τόμ. Η΄, Αθήνα 1990, σελ. 297-307, και για Αλ. Μαυροκορδάτο στη σελ. 298.
23. Ευτυχιάδης, Αριστοτέλης, Εισαγωγή εις την Ελληνικήν Θεραπευτικήν από του 1453 μέχρι των μέσων του 19ου αιώνος, Αθήναι 1985 σελ. 30.
24. Ζαβίρας Γεώργιος, Νέα Ελλάς ή Ελληνικόν Θέατρον, εκδοθέν υπό Γεωργίου Π. Κρέμου, Αθήνησι 1872, ανατύπωση με επιμέλεια-εισαγωγή-ευρετήριο Τάσου Γριτσόπουλου, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Επιστημονικαί Πραγματείαι, αρ. 11, Αθήναι 1972, σελ. 166-169.
25. Ζερλέντης Περικλής Γ., «Παναγιώτης Νικούσιος και Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος Αρχοντες Μυκονίων», Νησιωτική Επετηρίς, (Ιούλιος-Δεκέμβριος 1918), σελ. 161-223.
26. Ζολώτας, Γεώργιος, Ιστορία της Χίου, τόμ. Γ΄, Μέρος Ι, Αθήνα 1928, σελ. 424-441.
27. Ζώης, Λ.Χ., «Επιστολή ανέκδοτος του Αλεξ. Μαυροκορδάτου », Αι Μούσαι, αρ. 980, (1940-1941), σελ. 12-13.
28. Θεριανού, Διονυσίου, Αδαμάντιος Κοραής, τόμ. Πρώτος, εν Τεργέστη 1889, σελ. 47-59.
29. Καραμπερόπουλος, Δημήτριος, «Παρουσίαση χειρογράφου του 18ου αιώνος περί κυκλοφορίας του αίματος», 23ο Ετήσιο Πανελλήνιο Ιατρικό Συνέδριο, Αθήνα 1997, τόμ. Περιλήψεων, σελ. 27. (Στο χειρόγραφο αυτό μνημονεύεται ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος και το βιβλίο του περί της κυκλοφορίας του αίματος).
30. Καραμπερόπουλος, Δημήτριος, «Η διδακτορική διατριβή του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου του εξ Απορρήτων, Βονωνία 1664, στην πρώτη ελληνική μετάφραση», 24ο Ετήσιο Πανελλήνιο Ιατρικό Συνέδριο, Αθήνα 1997, Τόμος Περιλήψεων, σελ. 93.
31. Καραμπερόπουλος, Δημήτριος, «Η έκδοση της Διδακτορικής διατριβής του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου του εξ Απορρήτων (Βονωνία, 1664), στην πρώτη ελληνική μετάφρασή της», Δέλτος, τεύχ. 33, (2007), σσ. 45-47.
32. Καράς, Γιάννης, Οι θετικές επιστήμες στον ελληνικό χώρο (15ος-19ος αιώνας), ΄΄Δαίδαλος΄΄ Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1991, σελ. 130, 174, 183, 286.
33. Καράς Γιάννης, Οι επιστήμες στην Τουρκοκρατία. Χειρόγραφα και έντυπα. τόμ. Β΄, Οι επιστήμες της φύσης, Αθήνα, 1994, σελ. 229-240.
34. Καράς, Γιάννης, Οι ΄΄περιπέτειες΄΄ της Νεοελληνικής επιστήμης, Β΄ έκδ. ΄Ενωση Ελλήνων Φυσικών, Αθήνα 2009, σελ. 69.
35. Κομνηνός Υψηλάντης Αθ., Τα μετά την Αλωσιν (1453-1789)(εκ χειρογράφου ανεκδότου της ιεράς μονής του Σινά) εκδιδόντος αρχιμ. Γερμανού Αφθονίδου Σιναϊτου, εν Κωνσταντινουπόλει 1870, επανατύπωση Βιβλιοπωλείου Νότη Καραβία, Αθήνα 1972, σελ. 170, 186, 229.
36. Κούκου, Ελένη, Διαμόρφωσις της ελληνικής κοινωνίας κατά την Τουρκοκρατίαν. Α΄. Τα προνόμια του Πατριαρχείου και η Φαναριώτικη κοινωνία, Αθήναι, Εθνικόν Κέντρον Κοινωνικών Ερευνών, 1971, σελ. 118-131.
37. Κούμας, Κωνσταντίνος, Ιστορίαι ανθρωπίνων πράξεων, Βιέννη 1832, τόμ. 12, σελ. 555 και 574.
38. Κουρνούτος, Γεώργιος, Λόγιοι της Τουρκοκρατία, Βασική Βιβλιοθήκη, τόμ. Β΄, «Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος», σελ. 61-75.
39. Λάμπρος, Σπ. Π., «Γενεαλογικά σημειώματα Νικολάου Μαυροκορδάτου και Αλεξανδρου Μαυροκορδάτου του εξ Απορρήτων», Επετηρίς Παρνασσού, τόμ. Γ΄, (1899), σελ. 139-141.
40. Λασκαράτος, Ιωάννης Γ., Ιστορία της Ιατρικής, τόμ. ΙΙ, Αθήνα 2004, σελ. 829.
41. Μανούσακας, Μ. Ι., Ανέκδοτα Πατριαρχικά γράμματα (1547-1806) προς τους εν Βενετία Μητροπολίτας Φιλαδελφείας και την Ορθόδοξον Ελληνικήν Αδελφότητα,, Βιβλιοθήκη του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και μεταβυζαντινών Σπουδών, αρ. 3, Βενετία 1968. (αρ. 22. Γράμμα του Οικουμενικού Πατριάρχου Ιωαννικίου Β΄, Απριλίου 20, 1655), σελ. 72-76.
42. Μαρκέτος, Σπ., Εικονογραφημένη Ιστορία της Ιατρικής, Γ΄ έκδοση, Αθήνα 1996, σελ. 397.
43. Μαυροκορδάτος, Δημήτριος, Ανατομία του ανθρωπίνου σώματος, Αθήναι 1836, σελ. κε΄.
44. Μελέτιος, Μητροπολίτης Αθηνών, Εκκλησιαστική Ιστορία, συμπλ. Γεωργίου Βεντότη, τόμ. Γ΄, Βιέννη 1784, σελ. 487.
45. Μέρτζιος, Κ.Δ., «Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος ο εξ απορρήτων Μέγας Δραγουμάνος της Υψηλής Πύλης (άγνωστοι πληροφορίαι από Ενετικάς πηγάς)», Μικρός Ελληνομνήμων, τεύχ. Γ΄, Ηπειρωτική Εστία, τόμ. 19, (1970), σελ. 676-679.
46. Μπαρτσόκας, Χρήστος Σ., «Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος και η εμβρυική κυκλοφορία», Ελληνική Ιατρική, τόμ. 38, (1969), σελ. 834-844.
47. Οικονόμου, Σοφοκλής Κ., «Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος ο εξ απορρήτων», Πανδώρα, τόμ. 22, (1871-1872), σελ. 313-319.
48. Παπαδόπουλος Βρετός, Ανδρέας, Νεοελληνική Φιλολογία, τόμ. Β΄, εν Αθήναις 1857, σελ. 303-306.
49. Πέτσιος, Κώστας, Η περί φύσεως συζήτηση στη νεοελληνική σκέψη. ΄Οψεις της φιλοσοφικής διερεύνησης από τον 15ο ως τον 19ο αιώνα, Β΄ έκδοση, Ιωάννινα 2003, σελ. 162-167.
50. Πολάτωφ, Χρίστος, «Φιλοσοφία και πολιτική σκέψη του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου του εξ απορρήτων (1641-1709), Φιλοσοφία και Παιδεία, τεύχ. 7, (Ιανουάριος 1991), σελ. 16-18.
51. Πουρναρόπουλος Κωνσταντίνος Γ., «Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος ο εξ απορρήτων. Εις Ελλην ιατρός του 17ου αιώνος διακονήσας την ιατρικήν, τα γράμματα και την πολιτικήν», Παρνασσός, τόμ. 25, (1983), σελ. 385-394.
52. Προκοπίου, Δημήτριος, Επιτετμημένη επαρήθμησις των κατά τον παρελθόντα αιώνα λογίων Γραικών, και περί τινων εν τω νυν αιώνι ανθούντων, στο J.A.Fabricius, Bibliotheca Graeca, τοm. ΧΙ, Hamburg 1722, σσ. 769-808. Φωτομηχανική επανέκδοση Βιβλιοπωλείου Νότη Καραβία, Αθήνα 1966.
53. Σάθας, Κωνσταντίνος, Νεοελληνική Φιλολογία. Βιογραφίαι των εν τοις γράμμασι διαλαμψάντων Ελλήνων από της καταλύσεως της Βυζαντινής αυτοκρατορίας μέχρι της Ελληνικής Εθνεγερσίας (1453-1821), εν Αθήναις, 1866. Φωτομηχανική επανατύπωση Βιβλιοπωλείου Νότη Καραβία, Αθήναι, σελ. 385-389.
54. Σταματιάδης, Επ., Βιογραφίαι των Ελλήνων Μεγάλων Διερμηνέων του Οθωμανικού κράτους, Αθήναι 1865, επανέκδοση Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1973, σελ. 60-94.
55. Τσακύρογλους, Μιχ., «Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, (εξ ανεκδότου έργου ΄΄Οι Ελληνες ιατροί ως εθνικοί παιδαγωγοί», Μικρασιατικόν Ημερολόγιον Ε. Σβορώνου, Σάμος, 1914, σελ. 369-372.
56. Τσιρπανλής, Ζαχαρίας, «Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος ο εξ απορρήτων (Νέα στοιχεία και νέες απόψεις)», Δωδώνη, Επιστημονική Επετηρίς της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, τόμ. Δ΄, (1975), σελ. 273-292.
57. Ψημμένος, Νίκος, Η Ελληνική Φιλοσοφία από το 1453 ώς το 1821, τόμ. Α΄, Κεφ. Β΄. Στην ΄΄Αυγή της ελληνικής ημέρας΄΄. Η πρώτη αποτύπωση μιας νέας ιδεολογίας. Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος», Αθήνα, εκδόσεις Γνώση, 1988, σελ. 293-315.
58. Argenti, Philip P., Libro d' Oro de Noblesse de Chio, volume I, Notice historique, London, Oxford University Press, 1955, σελ. 83-86.
59. Bartsocas C. S., «Alexander Mayrocordatos (1641-1709): Physician and Stateman», J Hist Med Allied Sci, τόμ. 23 (4), (1973), σελ. 392-395.
60. Camariano, Nestor, Alexandre Mavrocordato, Le Grand Drogman. Son activite diplomatique 1673-1709, Institute for Balkan Studies, Thessaloniki, 1970.
61. Cantemir, Demetrius, The history of the growth and decay of the Othman Empire, translated from the Latin by D.Tindal, London, Knapton, 1734-1735, σελ. 261.
62. Dimaras, C.Th. «Alexandre Mavrocordato, Machiavel et La Rochefoucauld. Notes de lecture», Ο Ερανιστής, τόμ. 4, (1966), σελ. 1-5. Δημοσιεύθηκε στο La Grece au temps des lumieres, Geneva, Libraitre Droz, 1969, σελ. 19-25 και ελληνική μετάφραση στο Ιστορικά Φροντίσματα, τόμ. Α΄, Αθήνα 1992, σελ. 139-142.
63. Hurmuzaki, Eud., Documente privitoare la istoria Romanilor, έκδ. Α. Παπαδοπούλου-Κεραμέως, τόμ. 13, Βουκουρέστιον 1909, σελ. 165-166, 181 κ. εξ.
64. Lascaratos J., Marketos, S., «The links between Medical School of Bologna and Ionian Academy», Medicina nei Secoli, τόμ. 1, (1989), σελ. 157-165.
65. Legrand, Emile, Genealogie des Maurocordato de Constantinople et autres documents concernant cette famille, Paris 1886, β΄ έκδ. 1900.
66. Magasin Pittoresque, vol. 26, (1858), pp. 361-363, «Personnages celebres de l'Orient :Alexandre Mavrocordato».
67. Marketos, S., Lascaratos J., «The links between the Medical School of Bologna and the Hellenic Medical World», Medicina nei Secoli, τόμ. 2, (1990), σελ. 113-125.
68. Papadopouli, Comneni Nic., Historia Gymnasii Patavini, τόμ. ΙΙ, Venise 1726, σελ. 319-320.
69. Pitton de Tournefort, Joseph, Relation d'un voyage du Levant, Paris 1717, τόμ. I, σελ. 520, τόμ. ΙΙ, σελ. 238-239.
70. Sarris, Neoklis, «The significance of the concept of ''Phronesis'' in Alexander Mavrocordatos thought», στον τόμο, Birinci Balkan Ulkeleri Felsefe Semineri-Proceedings of the first Balkan Countries Seminar of Plilosophy, Ankara 1982, σελ. 95-99.
71. Stourdza, Alexandre A., L' Europe Orientale et le role historique des Maurocordato. 1660-1830, Paris 1913, σελ. 25-64.
72. Stroundza, Alexandre A.C., Figures Helleniques meconnues. I. Alexandre Maurocordato L'Εxaporite 1641-1709. Essai de psychologie historique Extrait de la revue L'Hellenisme, Fevrie Paris 1912, (σελ. 51).
73. Vallery-Radot, «Pierre, Un puissant personage, Alexandre Maurocordato, pacificateur et medecin (1641-1709): Grand Interprete de la Porte sous le regne de Louis-XIV», Histoire de la Medecine, X (Desember 1960-January 1961), no. 12, pp.32-37.
74. Vallianatos, E.G., From Graikos to Hellene: Adamantios Koraes and the Greek Revolution, Ακαδημία Αθηνών, 1987, σελ. 9-13. (Ευχαριστίες στον ειδικό Ορθοδοντικό και φιλίστορα Φαίδωνα Λιβιεράτο για την υπόδειξη του βιβλίου).