Δημήτριος Καραμπερόπουλος

Τα πρώτα ενδοκειμενικά στοιχεία για την ταυτότητα του Ανώνυμου
συγγραφέα της "Ελληνικής Νομαρχίας", ως υπόθεση εργασίας

 (Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, τεύχ. 1865, Μάρτιος 2015, σελ. 184-205)

Ένα από τα ζητούμενα της ιστορικής έρευνας είναι η ανεύρεση της ταυτότητας του Ανωνύμου συγγραφέως, ο οποίος απέκρυψε το όνομά του αναγράφοντας το  «Ανώνυμος ο Έλλην» στο βιβλίο το εκδοθέν το 1806 στην Ιταλία με τίτλο «Ελληνική Νομαρχία, ήτοι λόγος περί ελευθερίας». Για την ταύτιση του αγνώστου συγγραφέα έχουν μέχρι σήμερα καταβληθεί προσπάθειες και έχουν δημοσιευθεί πολλές σχετικές εργασίες (στο τέλος αναγράφεται σχετικός κατάλογος) αποδίδοντας σε κάποιον γνωστό συγγραφέα, χωρίς όμως τελικά να οριστικοποιηθεί το όνομά του και όπως ο Κώστας Παπαχρίστος χαρακτηριστικά παρατηρεί «ισχύει εδώ η παλαιά διαπίστωση ότι όσο πιο πολλές απόψεις υπάρχουν για κάποιο θέμα, τόσο και πιο μακριά βρίσκεται η αλήθεια».

Μέχρι τώρα δεν έχουν βρεθεί εξωτερικά στοιχεία, τα οποία θα εντόπιζαν τον Ανώνυμο συγγραφέα. Χαρακτηριστικά ο Κ. Θ. Δημαρά τόνιζε πως «πολλές υποθέσεις, παλιές και νεώτερες, προκάλεσε η επιθυμία της μεταγενέστερης ελληνικής λογιοσύνης, για να αποδώση το έργο αυτό στον, άγνωστο, συγγραφέα του. Αναφέρθηκαν, κατά καιρούς, τα ονόματα ενός εμπόρου, του Σπ. Σπάχου, καθώς και του Γεωργίου Καλαρά, του Ιωάννη Κωλέττη, και άλλα. Κανένα από τα ονόματα αυτά δεν προσάγεται με εξωτερικά, δηλ. αμάχητα, τεκμήρια».

             Ενδιαφέρουσα είναι και η σχετική παρατήρηση για τις μέχρι σήμερα έρευνες στην ανεύρεση του Ανώνυμου συγγραφέα της «Ελληνικής Νομαρχίας», πως  ακολουθείται μια λαθεμένη μέθοδο, «παίρνουμε κάποιο όνομα, συνήθως σημαντικό και που μας ταιριάζει, και να προσπαθούμε κατόπι να το στηρίξουμε όπως-όπως στην "κατασκευή" μας, συλλέγοντας αναπόδειχτα στοιχεία και παραβλέποντας σοβαρές αντιφάσεις. Ατυχώς αυτή η μέθοδος ή τακτική ακολουθήθηκε τις πιο πολλές φορές και για την "Ελληνική Νομαρχία", με το δυσάρεστο αποτέλεσμα να αποπροσανατολιστεί η έρευνα και να φτάσει σε σωστό αδιέξοδο».

Κατά το παρελθόν είχαμε την ευκαιρία να συμβάλλουμε στην διαλεύκανση ζητημάτων της ιστορικής έρευνας σχετικά με την ανεύρεση των προτύπων ορισμένων ελληνικών έργων. Συγκεκριμένα βρήκαμε ένα πρότυπο για τα έργα του Ρήγα Βελεστινλή, για το «Φυσικής απάνθισμα» τη Γαλλική Εγκυκλοπαιδεία και για τη «Χάρτας της Ελλάδος» το χάρτη της αρχαίας Ελλάδος του Gu. Delisle και το χάρτη του R.Zannoni. Επί πλέον είχαμε την ευκαιρία κατά την επανέκδοση και τη σύνταξη του ευρετηρίου του έργου του Ρήγα «Ο Ηθικός Τρίπους», όπου περιέχεται το έργο «Τα Ολύμπια», με ενδοκειμενικά στοιχεία, με τις χαρακτηριστικές λέξεις που αρχίζουν με την  πρόθεση «συν», να τεκμηριώσουμε ότι το έργο «Τα Ολύμπια» είναι μετάφραση του Ρήγα και όχι κάποιου φίλου του, όπως υποστήριζε ο Κων. ΄Αμαντος, και οι απόψεις του μάλιστα μέχρι πρόσφατα διατηρήθηκαν σε σχετικές μελέτες. Ομοίως τεκμηριώσαμε τον συγγραφέα και μεταφραστή του ανωνύμου βιβλίου «Φυσική δημώδης εις παύσιν της δεισιδαιμονίας», έκδοση του 1810, καθώς επίσης και τον συγγραφέα ενός κειμένου του ιατρικού βιβλίου περί θεραπείας της σύφιλης  «Ερμηνεία περί του πώς να θεραπεύεται το γαλλικόν πάθος ήγουν η μαλαφράντζα», έκδοση του 1794.

Έχοντας υπ’ όψιν τις ανωτέρω εμπειρίες μας και την μέχρι τώρα διαπίστωση ότι με εξωτερικά στοιχεία δεν ανευρίσκεται η ταυτότητα του Ανώνυμου συγγραφέα της «Ελληνικής Νομαρχίας», όπως αναφέρθηκε παραπάνω, θεωρήσαμε πως η έρευνα θα πρέπει να στραφεί στην αναζήτηση ενδοκειμενικών στοιχείων, με τα οποία θα μπορούσαμε να προσδιορίσουμε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του Ανωνύμου συγγραφέα. Μελετήσαμε την «Ελληνική Νομαρχία» και καταβλήθηκε προσπάθεια να αναζητηθούν   ενδοκειμενικά στοιχεία, τα οποία  θα χαρακτήριζαν τον Ανώνυμο συγγραφέα, ώστε να μας βοηθήσουν στην περαιτέρω έρευνα. Μάλιστα πρόσφατα δημοσιεύσαμε στη Νέα Εστία και ένα σχετικό άρθρο μας με τίτλο «Τι γνώριζε ο Ανώνυμος συγγραφέας της ΄΄Ελληνικής Νομαρχίας΄΄ για τον Ρήγα Βελεστινλή».

Κατά την μελέτη του κειμένου της «Ελληνικής Νομαρχίας» διαπιστώσαμε  δύο χαρακτηριστικά στοιχεία του Ανώνυμου συγγραφέα, την ιατρική του γνώση και την καταγωγή του. Στη συνέχεια παρατίθενται τα σχετικά αποσπάσματα από την «Ελληνική Νομαρχία» που επιβεβαιώνουν τις δύο προτάσεις της εργασίας μας. Χρησιμοποιήθηκε η έκδοση  του Γ. Βαλέτα, από όπου και οι σχετικές παραπομπές.

                                                                                                  ***

Α). Το πρώτο ενδοκειμενικό στοιχείο για τον Ανώνυμο συγγραφέα της «Ελληνικής Νομαρχίας» είναι η ιατρική του ιδιότητα ή είχε πολύ καλές γνώσεις ιατρικής.

 Ήδη παλαιότερα ο ΄Αγγελος Παπακώστας είχε παραθέσει έξι αναφορές του Ανωνύμου συγγραφέα στην ιατρική, «…αλλά περισσότερο απ’ όλα μια προσεκτική μελέτη του κειμένου μας πείθει ότι ο συγγραφέας θα ήταν γιατρός, καθώς φαίνονται από τις συχνές παρεκβάσεις που κάνει αναφερόμενος στην ιατρική μόλις παρουσιασθεί ευκαιρία. Π.χ. 1^ον)Μην ομοιάζεις εκείνους τους αμαθείς ιατρούς, οπού εις κάθε αρρωστίαν διορίζουν το ίδιον ιατρικόν, 2^ον) όταν κανένας άρρωστος γιατρευθεί, ο καλόγηρος το κράζει θαύμα του Αγίου του, 3^ον) άχρηστον είναι εις τον άρρωστον, αν ο ιατρός αφίνοντας κατά μέρος το πάθος του, του ομιλήση περί άλλων παθών, 4^ον) η ιατρική διδάσκει πώς να θεραπεύσουν το σώμα, 5^ον)στα χωριά της Ελλάδος δεν βρίσκεται ιατρός, 6^ον) το Οθωμανικόν κράτος το χαρακτηρίζει ως ετοιμοθάνατον «και ημπορεί να παρομοιασθή εις έν σώμα ανθρώπινον κατακρατημένον από την αποπληξίαν κα μη έχον ελευθέρα ει μη την κεφαλήν, η οποία μη λαμβάνουσα την αναγκαίαν δύναμιν από την κυκλοφορίαν του αίματος κατ’ ολίγον ολίγον αδυνατίζει και τέλος πάντων θνήσκει».

            Κατά τη μελέτη ωστόσο του κειμένου της «Ελληνικής Νομαρχίας» εντοπίσαμε  δεκατρία χωρία με φράσεις, έννοιες και γεγονότα ιατρικού περιεχομένου. Σε μία μάλιστα περίπτωση εξ αυτών μνημονεύεται η κυκλοφορία του αίματος και η δύναμή της στην αναζωογόνηση του οργανισμού. Η σχετική παρακάτω εκτενής παράθεση των δεκατριών αποσπασμάτων με ιατρικό περιεχόμενο ισχυροποιούν την άποψη ότι ο συγγραφέας του βιβλίου θα πρέπει να ήταν ιατρός ή να είχε σπουδάσει ιατρική ή να είχε πολλές γνώσεις και εμπειρίες περί την ιατρική. Οι παρεκβάσεις και τα παραδείγματα ιατρικού περιεχομένου, που αναφέρει ο Ανώνυμος συγγραφέας δηλοποιούν την ιδιαίτερη επιστημονική του ιδιότητα.  Ως εκ τούτου ο συγγραφέας της «Ελληνικής Νομαρχίας» θα πρέπει να αναζητηθεί στους ιατρούς εκείνης της εποχής ή σε εκείνους τους λογίους που είχαν σπουδάσει ιατρική ή σε λογίους με ιατρικές γνώσεις. Με τα συμπεράσματα της μελέτης αυτής περιορίζεται το πεδίο έρευνας για την ταυτότητα του ανωνύμου συγγραφέα και θα πρέπει να αποκλεισθούν ως συγγραφείς της οι έμποροι και γενικότερα οι λόγιοι γενικής μορφώσεως, που έχουν μέχρι σήμερα υποστηριχθεί σε διάφορες ανακοινώσεις.            

            Παρατίθενται στη συνέχεια τα δεκατρία κείμενα με ιατρικό περιεχόμενο από την «Ελληνική Νομαρχία»:

1). Ο Ανώνυμος συγγραφέας παρομοιάζει στη σελίδα 64  την ελευθερία με την όραση στους οφθαλμούς, θέλοντας να κάνει παραστατικά τη διαφορά του ελεύθερου ανθρώπου από τον δούλο, «Η Ελευθερία λοιπόν ώ Έλληνες, εις ημάς είναι ως η όρασις εις τους οφθαλμούς».   

2). Επίσης στην ίδια σελίδα 64  παρομοιάζει τον σκλάβο με έναν άρρωστο ο οποίος αποστρέφεται το νόστιμο φαγητό, ενώ όταν είχε την «υγίεια» του ήταν αρεστό. Τονίζει ότι ο σκλάβος δεν έχει γνωρίσει την «ηδύτητα» της ελευθερίας και «ασθενεί κατά την ψυχή», γι’ αυτό του χρειάζεται ως αντίδοτο η ελευθερία, «Αυτός ημπορεί να παρομοιασθή εις ένα άρρωστον ο οποίος αποστρέφεται κάθε νόστιμον φαγητόν ωσάν να μην ήτον πλέον συνθεμένον από τα ίδια πράγματα οπού πρότερον του ήρεσκον. Αναγκαία λοιπόν του είναι η υγιεία. Η Ελευθερία είναι περισσότερον αναγκαία εις τον δούλον οπού ασθενεί κατά την ψυχήν…».

3). Στη σελ. 87 παρομοιάζει τους σκλαβωμένους Έλληνες με τους εκ γενετής  τυφλούς, οι οποίοι επειδή δεν έχουν γνωρίσει τα χρώματα δεν μπορούν να τα κατανοήσουν. Παρόμοια και οι σκλαβωμένοι επειδή δεν γνώρισαν την ελευθερία δεν μπορούν να κατανοήσουν την  έννοια της πατρίδας τους, «Τα ονόματα, αγαπητοί μου, λαμβάνουν την σημασίαν από την ιδιότητα των πραγμάτων εις τα οποία αναφέρονται. Όθεν, αν τινάς δεν γνωρίζη το πράγμα, εις ουδέν του χρησιμεύει η ονομασία του. Και καθώς ο εκ γενετής αόμματος προφέροντας τα ονόματα όλων των χρωμάτων ουδέν εννοεί, επειδή δεν είδε ποτέ χρώματα, ούτως και οι νυν Έλληνες με το Πατρίς άλλο δεν εννοούσι ειμή την γην εις την οποίαν εγεννήθησαν, επειδή τους λείπει η ελευθερία».

4).  Ο Ανώνυμος συγγραφέας στη σελ. 89 αναφέρει ότι στην καρδιά του ανθρώπου είναι εμφυτευμένη  η ελπίδα για να μπορεί να αντιστέκεται στη δουλεία και να παρηγορείται στις δυστυχίες. Αν όμως υπερβαίνουν τις δυνάμεις του τότε φθάνει στην αυτοκαταστροφή. Και ως παράδειγμα για να γίνουν κατανοητά αυτά φέρνει την ασθένεια που όταν είναι «ανίατος, πολυχρόνιος και ανυπόφορος» ο άνθρωπος μην αντέχοντας τα βάσανα της αρρώστιας του φθάνει στην αυτοκτονία: «Όταν όμως η δυστυχία υπερβαίνη τας δυνάμεις του πάσχοντος, τότε η ελπίς παύει και ο πάσχων θανατούται. Μία ασθένεια παρ. χάριν ανίατος και πολυχρόνιος, και ανυπόφορος, αποκαταστεί αυτόκτονα τον άρρωστον, καθώς φονεύει ένα γεννήτορα μία βεβαία και μεγάλη ένδεια, η οποία υστερεί την ζωοτροφίαν των τέκνων του και της συζύγου του. Τα πάθη προς τούτοις της ψυχής, με τα οποία είναι πεπροικισμένος ο άνθρωπος…».

5). Σε υποσημείωση στη σελ. 149 ο Ανώνυμος συγγραφέας αναφέρει ορισμένα προσωπικά στοιχεία του, τα οποία θα πρέπει να ληφθούν υπ’ όψιν στην αναζήτηση της ταυτότητάς του. Αναφέρει ότι ο ίδιος ευεργετήθηκε, πιθανότατα με χορηγία, για να σπουδάσει, στοιχείο το οποίο θα πρέπει να αξιοποιηθεί. Και τονίζει ότι είναι ευγνώμων προς εκείνους που τον βοήθησαν, όπως ο κάθε άνθρωπος είναι ευγνώμων στον ιατρό του όταν τον θεραπεύει, «Εγώ είμαι υπόχρεως εις τους ευεργέτας της Ελλάδος όχι ολίγον. Είμαι ευγνώμων εις τας χάριτάς των μαζί με όλους τους Έλληνας. Πόσον όμως ήθελεν ήτο καλύτερον να μην ήθελον έχει χρείαν από τας ευεργεσίας των! Όποιος ιατρεύεται από μίαν ασθένειαν είναι ευγνώμων προς τον ιατρόν του, πλην όλοι παρακαλούσι να μη λάβωσι χρείαν από τον ιατρόν».

6). Ο συγγραφέας της «Ελληνικής Νομαρχίας» στη σελ. 162 παραλληλίζει τον νομοθέτη με τον ιατρό. Και όπως ο ιατρός μετά την εξέτασή του αρρώστου ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία του δίνει τα φάρμακα έτσι και ο νομοθέτης νομοθετεί ανάλογα με τα ήθη, τα έθιμα και το κλίμα, «Διότι ο καλός νομοδότης φέρεται προς τον λαόν ως άριστος τις ιατρός προς τον άρρωστον. Και καθώς ετούτος πριν δώση το ιατρικόν εξετάζει πρώτον την κράσιν του ασθενούντος - ωσάν οπού πολλάκις το ίδιον ιατρικόν οπού ιατρεύει ένα ημπορεί να βλάψη άλλον - ούτως και ο νομοδότης, αφού εξετάση τα ήθη και τα έθη ενός γένους και το κλίμα της κατοικίας του, τότε δίδει αναλόγως νόμους».

7). Για την κατανόηση από τον αναγνώστη της καλής λειτουργίας των διοικήσεων και της διακυβερνήσεως, ο  Ανώνυμος συγγραφέας στην υποσημείωση της σελ. 163  τονίζει πως όπως ο «ποδαλγός»  ασθενής με την «ποδαλγία» του, δηλ. την ουρική αρθρίτιδα,  όταν θεραπευθεί δεν έχει ανάγκη της βακτηρίας του για να σταθεί, παρόμοια οι σωστές διοικήσεις δεν έχουν ανάγκη από χρήματα. Συγκεκριμένα τόνίζει ότι «Τα χρήματα τέλος πάντων ημπορούν να παρομοιασθούν εις μίαν ράβδον, αι δε νυν δυναστείαι εις τόσους ποδαλγούς. Και καθώς ετούτοι βαδίζουσιν οπωσούν με την βοήθειαν των βακτηριών, ούτως και τα νυν βασίλεια, ως διοικήσεις ατελείς και κακώς κυβερνημέναι, μόλις βαστώνται δια μέσου των χρημάτων. Αλλ’ αν ίσως ο ποδαλγός ιατρευθή δεν έχει πλέον χρείαν από ράβδον δια να ακουμβήση. Ούτως και αι διοικήσεις όταν διορθωθούν δεν θέλουν έχει πλέον χρείαν από χρήματα».

8). Ο Ανώνυμος συγγραφέας στη σελ. 176 απευθυνόμενος στους ιεροκήρυκες φέρνει πάλι παράδειγμα από την ιατρική. Όταν έχει κάποιος τον πατέρα του άρρωστο οι φίλοι του τον συμβουλεύουν να φωνάξει ιατρό για να τον θεραπεύσει. Τα ίδια θα πρέπει να κάνουν και οι ιεροκήρυκες, δια την «ασθενή» πατρίδα, «Τι άλλο λέγουσιν οι φίλοι ενός υιού οπού έχει τον πατέρα του άρρωστον, ειμή ότι να ελπίζη, να κράξη ιατρούς και να προσπαθήση να τον ιατρεύση; Διατί και εσείς δεν λέγετε τα ίδια προς τους Έλληνας δια την ασθενή πατρίδα των αλλά συμβουλεύετε όλον το εναντίον απ’ ότι το Ευαγγέλιον παραγγέλλει;».

9). Στην τακτική των πνευματικών της Εκκλησίας που δύο μόνο συμβουλές δίνουν στους σκλαβωμένους χριστιανούς, νηστεία και ελεημοσύνη, και αποφεύγουν  τόσες άλλες συμβουλές, ο Ανώνυμος συγγραφέας στη σελ. 177 τονίζει, πως αυτοί οι πνευματικοί μοιάζουν με τους ιατρούς που γράφουν για κάθε αρρώστια το ίδιο φάρμακο, το ίδιο «ιατρικό», «Μην λέγης πάντοτε και όλων τα ίδια, πάντοτε νηστείαν και ελεημοσύνην! Μην ομοιάζης εκείνους τους αμαθείς ιατρούς οπού εις κάθε αρρωστίαν διορίζουν το ίδιον ιατρικόν. Ενθυμήσου μίαν φοράν δια πάντα ότι ο Χριστός σου παραγγέλλει να ιατρεύσης τας ψυχάς του λαού, αλλά δεν σου διορίζει τα ίδια μέσα δια όλους».

10). Ο Ανώνυμος συγγραφέας της «Ελληνικής Νομαρχίας» είναι θαυμαστής του Αδαμαντίου Κοραή, τον οποίο ονομάζει στη σελ. 182 «νέο Ιπποκράτη», «Ακροασθήτε τας συμβουλάς του νέου Ιπποκράτους, του εναρέτου φιλοσόφου Έλληνος, του εν Παρισίοις λέγω κυρίου Κοραή».

11). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η αναφορά του Ανωνύμου συγγραφέα στη σελ. 205 στην κυκλοφορία του αίματος, που αποτελεί εξειδικευμένη ιατρική γνώση.  Παρομοιάζει το τέλος του οθωμανικού κράτους με το ανθρώπινο σώμα, το οποίο μετά την αποπληξία επειδή η κεφαλή δεν λαμβάνει «την αναγκαίαν δύναμιν από την κυκλοφορίαν του αίματος» φθίνει, αδυνατίζει και τελικά καταλήγει. Η αναφορά στην κυκλοφορία του αίματος και στη φθίνουσα κατάσταση του σώματος δείχνει μια ιδιαίτερη σχέση του συγγραφέα με την ιατρική γνώση, «Το οθωμανικόν κράτος την σήμερον ευρίσκεται εις τα ολοίσθια του θανάτου και ημπορεί να παρομοιασθή εις έν σώμα ανθρώπινον κατακρατημένον από αποπληξίαν και μη έχον ελευθέραν ειμή την κεφαλήν η οποία, μην λαμβάνουσα την αναγκαίαν δύναμιν από την κυκλοφορίαν του αίματος, κατ’ ολίγον αδυνατίζει και, τέλος πάντων θνήσκει».

12). Για να παρακινήσει τους σκλαβωμένους στον αγώνα και την ανάγκη της θυσίας, στη σελ. 219 τονίζει ότι κάθε άνθρωπος για να σώσει το χέρι του από το μολυσμένο δάκτυλο θα χρειαστεί και να το κόψει. Κατά παρόμοιο τρόπο θα πρέπει να μη λυπηθούν το αίμα τους στον αγώνα της επανάστασης τους για να αποκτήσουν την ελευθερία τους, τη σωτηρία τους, «Ιδού αδελφοί, καιρός σωτηρίας. Μην σας λυπήση ολίγον αίμα δια την ελευθερίαν σας και ευτυχίαν σας. Ποίος δεν κόπτει τον δάκτυλον δια να ιατρεύση την χείρα του;».

13). Και ο ανώνυμος συγγραφέας κλείνει το κείμενό του λέγοντας στις σελ. 222-223 ότι επειδή γνωρίζει «την  αληθή ασθένειαν της Ελλάδος», για αυτήν έγραψε και μίλησε στους συμπατριώτες του, ώστε να βοηθηθούν και να ξυπνήσουν από το λήθαργο και να επαναστατήσουν. Και για να γίνει κατανοητό αυτό ανέφερε ως παράδειγμα το πόσο ανώφελο είναι για τον ασθενή όταν ο ιατρός ομιλεί περί άλλων και όχι για την αρρώστια του,  «Άχρηστον ήθελεν είναι εις ένα άρρωστον αν ο ιατρός, αφίνοντας κατά μέρος το πάθος του, ήθελε του ομιλήσει περί άλλων παθών. Δια τούτο καγώ, γνωρίζοντας την αληθή ασθένειαν της Ελλάδος, περί αυτής μόνον απεφάσισα και ωμίλησα των αδελφών μου Ελλήνων».

                                                                                                         ***

Β). Το δεύτερο ενδοκειμενικό χαρακτηριστικό για τον  Ανώνυμο συγγραφέα της «Ελληνικής Νομαρχίας» είναι η καταγωγή του.

Κατά τη μελέτη του κειμένου της «Ελληνικής Νομαρχίας», διαπιστώνεται εκ πολλών ενδοκειμενικών στοιχείων  ότι ο Ανώνυμος συγγραφέας ήταν Ηπειρώτης ή είχε ζήσει στην ΄Ηπειρο. Παρατίθενται τα τμήματα στα οποία γίνεται αναφορά στην Ήπειρο και τους Ηπειρώτες, που δείχνει ότι γνωρίζει τον τόπο και την γενικότερη κατάσταση με τον τύραννο Αλή Πασά και τους Σουλιώτες. 

1). Στις σελ. 78-79 ο Ανώνυμος συγγραφέας αναφέρει την πληροφορία ότι ήταν αυτόπτης μάρτυρας των αγώνων των Σουλιωτών εναντίον του Αλή πασά των Ιωαννίνων και μνημονεύει την χρονολογία 1787 ως αρχή του πολέμου τους. Από τότε και για δεκαπέντε χρόνια «έως την σήμερον», όπως σημειώνει, οι Σουλιώτες είχαν πόλεμο με τον Αλή πασά, δηλαδή  μέχρι το 1802, (1787+15=1802). Εξ αυτού συμπεραίνουμε ότι το 1802 θα γράφτηκε το τμήμα αυτό του βιβλίου. Αυτός φαίνεται να είναι ο λόγος που ο συγγραφέας δεν κάνει μνεία  της καταστροφής του Σουλίου από τον Αλή πασά, που συνέβη το 1803:

«Η διαυθέντευσις   των Σουλιωτών κατά του της Ηπείρου τυράννου, αρκετώς θέλει τους αποδείξει ότι η Ελλάς γεννά ακόμη Λεωνίδας και Θεμιστοκλείς. Ώ πόσον θέλουν μείνει έκθαμβοι όταν αναγνώσουν τα θαυμαστά κατορθώματα του μεγάλου Φώτου, εκείνου λέγω του ήρωος του Σούλιου και όλων των Σουλιωτών των οποίων η ανδρεία, η μεγαλοψυχία και ο ζήλος περί της ελευθερίας της Πατρίδος των αθανάτισαν το όνομά των και έφερον εις απελπισμόν χίλιας φοράς τον εχθρόν τους τύραννον, τον αχρειέστατον λέγω Αλή.

Η Ελλάς, ουχί! ουχί! δεν είναι πάντως υστερημένη από μεγάλους ανθρώπους. Η διαυθέντευσίς των δια δεκαπέντε χρόνους περιέχει τοσαύτας και τοιαύτας ηρωϊκάς πράξεις, ώστε παράδοξον ήθελε φανή και εις ημάς τους ιδίους αν δεν είμεθα μάρτυρες αυτόπται των κατορθωμάτων των.

Αυτοί ήτον μόνον χίλιοι και δια τόσους χρόνους καθημερινώς σχεδόν συνεκρότουν πολέμους μετά του τυράννου εχθρού των, ο οποίος δια πολλάς φοράς εκινήθη εναντίον των με έως δεκαπέντε χιλιάδας στρατεύματα και πάντοτε ενικήθη. Έπρεπε βέβαια να έζη ο Θουκυδίδης ή ο Ξενοφών δια να γράψη την ιστορίαν αυτών των πολέμων και τας κακίας αυτού του αιμοβόρου τέρατος. Οπού έως από τους 1787 μέχρι της σήμερον δεν έπαυσεν από του να τυραννή τους ταλαιπώρους Ηπειρώτας και Θετταλούς σκληρώς και απλάχνως» (η υπογράμμιση δική μας). 

2). Και παρακάτω στη σελ. 81 μνημονεύει πάλι ο Ανώνυμος συγγραφέας τους δεκαπέντε χρόνους αντίστασης των Σουλιωτών, «Οι Σουλιώτες…αυτοί λέγω οι ήρωες, η τιμή της υποδουλωμένης Ελλάδος και βεβαία αρχή τε και πρόξενος της πλησίον ελευθερώσεώς της, παρακινούμενοι από τον θειον έρωτα της Ελευθερίας και Πατρίδος των, εταπείνωσαν την αυθάδειαν του τυράννου, πολεμούντες τον αδιακόπως, και νικούντες τον και ούτως εδιαυθένταυσαν δια δεκαπέντε χρόνους την πατρίδα των, με ανήκουστον θάρρος και μεγαλοψυχίαν».

3). Μνημονεύει στη σελ. 80 τους Ηπειρώτες, οι οποίοι απέκτησαν τον τύραννο Αλή πασά, «Τότε οι Ηπειρώται άνοιξαν τους οφθαλμούς των αλλά φευ! Δεν είδον άλλο, ειμή τον φοβερόν θρόνον του τυράννου επάνω εις τας κεφαλάς των».

4). Στην τυραννία του Αλή πασά αντιστάθηκε, όπως τονίζει ο Ανώνυμος συγγραφέας στις σελ. 80 και 81, από όλα τα χωριά μόνο το Σούλι, του οποίου οι κάτοικοι αγαπώντας την ελευθερία αντιστάθηκε, πολέμησε εναντίον των επιθέσεων των στρατευμάτων του τυράννου, «Εν μικρόν χωρίον, το προειρημένον λέγω θαυμαστόν Σούλι, έφερεν εις φως την αλήθειαν οπού οι υπό της δουλείας αγνοούσι ήτοι την μεγαλειότητα των κατορθωμάτων της Ελευθερίας…Το Σούλι όμως, μόνον το Σούλι, δεν υποτάσσεται αλλ’ αψηφεί τον τύραννον. Όσον αγαπά την ελευθερίαν του, τον πολεμεί, τον νικά, και τον καταπατεί με τους πόδας του».

5). Όπως διαπιστώνεται από την  υποσημείωση στη σελ. 132 ο Ανώνυμος συγγραφέας είχε ιδία αντίληψη των βασανιστηρίων στα οποία υπέβαλε ο Αλή πασάς στους σκλαβωμένους, μνημονεύοντας τους πλατάνους των Ιωαννίνων, όπου τους κρεμούσαν. Συμπληρώνει τις εμπειρίες του με τις θηριωδίες του τυράννου σε δύο Σουλιώτες, οι οποίοι ήταν ως ενέχυρο, τον έναν έγδαραν ζωντανό και τον άλλο τον σούβλισαν και τον έψησαν ζωντανό:            «Μύριοι είναι οι τρόποι με τους οποίους οι σκληροτράχηλοι οθωμανοί δίδωσι τον θάνατον εις τους αθώους Έλληνας, ο συχνότερος όμως είναι το κρέμασμα. Οι πλάτανες των Ιωαννίνων είναι αδιακόπως πεφορτωμένοι από σώματα νεκρά. Ο σκληρόκαρδος τύραννος Αλής πολλούς απεκεφάλισε με το πριόνι, άλλους έπνιξεν εις την λίμνην, άλλους εφόνευσε θέτοντας επάνω εις το στήθος των ανυπόφορα βάρη, άλλους έθαψεν ζωντανούς, πολλών εσύντριψεν τας χείρας, τους πόδας και έπειτα την κεφαλήν, πλήθος επαλούκωσε και από δύο Σουλιώτας οπού εφύλαττεν ως ενέχυρον, τον μεν ένα επρόσταξε και τον έγδαραν ζωντανόν, τον δ’ έτερον  εσούβλισαν και έπειτα έψησαν ζωντανόν».

6). Στην υποσημείωση της σελ. 134 ο Ανώνυμος συγγραφέας της «Ελληνικής Νομαρχίας» αναφέρει τις διάφορες μεθοδεύσεις του τυράννου των Ιωαννίνων για να αρπάζει τις περιουσίες των κατοίκων, «Ο των Ιωαννίνων τύραννος δια να υπερέβη του ομοίους του εις την κακίαν, αγόρασεν στανικώς και χωρίς ποτέ να πληρώση όλα τα πέριξ υπάρχοντα των κατοίκων και ούτως συνάζει αυτός μόνον τους καρπούς όλης της επικρατείας, αφήνοντας των γεωργών μόλις όσον χρειάζεται δια να ζήσουν. Ανάμεσα δε εις τους διαφόρους τρόπους οπού επιχειρίζεται δια να εκδύη τους υπηκόους του, ο συχνότερος είναι ο ακόλουθος. Εκλέγει κανένα από τους δούλους του και τον κάμνει διοικητήν εις ένα ή εις περισσότερα χωρίς, πλην αυτήν την διοίκηιν του την πωλεί όσον θέλει. Όθεν εκείνος, δια να εβγάλη τα όσα επλήρωσε και να κερδίση, αρπάζει πλέον και εκδύει φανερά όλους.  Αλλ’ αφού πλουτήση ευθύς ο τύραννος τον κράζει, τον βάζει εις την φυλακήν και του τα παίρνει και έπειτα ή τον φονεύει ή τον ξαναβάνει εις την ιδίαν επιχείρησιν δια το ίδιον πρώτον τέλος».

7). Ομοίως στη σελ. 139 διαπιστώνεται ότι ο συγγραφέας ήταν γνώστης των καταστάσεων στα Ιωάννινα και την ΄Ηπειρο, που οι κάτοικοι αγγαρεύονταν και πρόσφεραν διάφορα «δοσίματα».  Συγκεκριμένα επισημαίνει ότι «Δεν είναι χωρίον, ώ αγαπητοί, και μάλιστα εις την επικράτειαν του τυράννου των Ιωαννίνων, οπού καθεκάστην να μην πέμπη το εν τρίτον των κατοίκων του δια να δουλεύη εις τα ανωφελή και πολυέξοδα κτήρια του τυράννου, χωρίς άλλην ανταμοιβήν ειμή ραβδίσματα και πολλάκις θάνατον». «Εκτός των ειρημένων αγγαρευμάτων και αδιακόπων δοσιμάτων οπού υποφέρουσι, προς τούτοις απ’ όσα ξύλα, τυρί, βούτυρον, λάδι και κάθε άλλον είδος έχουσι 9/10 τα πηγαίνουσι του τυράννου και των υπ’ αυτού τυραννούντων».

8). Ο Ανώνυμος συγγραφέας στη σελ.141 γράφει για τις δυστυχίες των «Ιωαννιτών και των Θετταλών», ενώ παράλληλα εκφράζει τον θυμό του για τους «μωροάρχοντες», που και αυτοί καταδυναστεύουν τον λαό, «Ούτε πλέον ημπορώ να επαριθμήσω τας δυστυχίας των Ιωαννίτων και όλων των Θετταλών χωρίς από τον θυμόν μου να ειπώ βέβαια ολιγώτερα απ’ ότι ανήκουσι εκείνων των μωροαρχόντων…».

9). Επίσης ήταν ενήμερος, όπως γράφει στη σελ. 142, για το πώς διαβιούν οι «τεχνίται» Γιαννιώτες εξ αιτίας του τυράννου τους Αλή πασά, «Ιδού, ώ Έλληνες, οι τεχνίται πώς ζώσι. Και μην νομίσετε ότι εννοώ δια μόνον τους Ιωαννίτας. Αυτοί δεν είναι δυστυχέστεροι, ειμή μόνον ότι ο τύραννός των είναι κακοηθέστερος».

10). Και στη σελ. 143 περιγράφει την άθλια κατάσταση των «πραγματευτών», των εμπόρων των Ιωαννίνων, που προσφέρουν διάφορες προϊόντα στον τύραννο, «Ας έλθωμεν τώρα εις την κλάσιν των πραγματευτών…Αυτοί  καθ’ εκάστην δίδωσι τω τυράννω τόσας ποσότητας από κάθε είδος πραγματείας οπού έχουσι, αυτοί πληρώνωσι βαρύτατα δοσίματα, αυτοί υποφέρουσι με μεγαλυτέρας ζημίας εις τα οσπίτιά των πάντοτε τους βρομερούς Αλβανίτας».

11). Για τους κατοίκους των Ιωαννίνων γράφει σε υποσημείωση τη σελ. 143, ότι συχνά υποβάλλονται σε αγγαρείες για τον τύραννο, «Εις τα Ιωάννινα έφερον τα ξύλα, τας πέτρας και την λάσπην όλοι οι κάτοικοι χωρίς εξαίρεσιν».

12). Ομοιως σε υποσημείωση της σελ.145 ο συγγραφέας αναφέρει μια φιλανθρωπική τακτική, ιδιαίτερα των κατοίκων των Ιωαννίνων, για τους φυλακισμένους, «Εις όλας τα πολιτείας της Ελλάδος και εξόχως εις τα Ιωάννινα, κάθε ημέραν όλοι οι συμπολίται στέλνουσιν εις τους φυλακωμένους και φαγητά και ενδύματα και κάθε άλλον αναγκαίον».

13). Μνημονεύει σε υποσημείωση της σελ. 151 δύο ενάρετους κληρικούς των Ιωαννίνων, τον Ανδρέα Ιδρωμένο και τον Κοσμά Μπαλάνο. Ο Πάργιος ιερέας Ανδρέας Ιδρωμένος (1764-1843) στις αρχές του 1804 μετέβη στην Κέρκυρα και ως εκ τούτου το τμήμα αυτό του κειμένου της «Ελληνικής Νομαρχίας» θα γράφτηκε μετά την άφιξή του εκεί και πριν από την φυγή του Μητροπολίτη Άρτης Ιγνατίου το Φθινόπωρο του 1805: «Δεν είναι ολίγοι βέβαια οι όντως άξιοι ευλαβείας και τιμής ιερείς, ως επί παρ. ο σεβασμιώτατος και ενάρετος ανήρ ο σοφώτατος λέγω οικονόμος των Ιωαννίνων κυρ Κοσμάς Μπαλάνου, ο οσιώτατος και ελλογιμώτατος διδάσκαλος εις Κέρκυραν κυρ Ανδρέας Ιερεύς και άλλοι  πολλοί».

14). Γνωρίζει ο Ανώνυμος συγγραφέας τα σχετικά με την ανήθικη συμπεριφορά του αρχιερέα Ιωαννίνων, όπως γράφει σε υποσημείωση στη σελ. 152, «Ο νυν αρχιερεύς των Ιωαννίνων είναι μοιχός και αρσενοκοίτης, χωρίς την παραμικράν συστολήν».

15). Σε  υποσημείωση επίσης της σελ. 166 κάνει λόγο πάλι για τα Ιωάννινα σχετικά με την ευκολία εκδόσεως αφορισμών από τον Αρχιερέα, «Οι αφορισμοί εις την Ελλάδα-και εξόχως εις Ιωάννινα και Πάτραν-ήθελαν νομισθή ευχαί της λειτουργίας από κανένα αλλογενή…».

16). Ο Ανώνυμος συγγραφέας της «Ελληνικής Νομαρχίας» σε υποσημειώσεις στη σελ. 168, μνημονεύει τις ενέργειες του Μητροπολίτη Ιωαννίνων εναντίον του Κοσμά Μπαλάνου, τον οποίο αποκαλεί «ενάρετον και φιλόσοφον», καθώς επίσης κάνει αναφορά στη γαστριμαργία του Μητροπολίτη, «Ο νυν Ιωαννίνων έλαβε την αυθάδειαν να αφορίση τον ενάρετον και φιλόσοφον κυρ Κοσμά , δια να μην ημπόρεσε να τον καταπείση εις τας κακάς του θελήσεις». «Ο νυν Ιωαννίνων, καθώς ήκουσα από ένα μάρτυρα αυτόπτην, εις το πρόγευμα τρώγει δύο οκάδας γιαούρτι, και εις το δειλινόν μισήν οκάν σαρδέλλας ξεκοκκαλισμένας, τας οποίας τρώγει με το χουλιάρι».

17). Πάλι σε υποσημείωση της σελ. 168 κατηγορεί ως προδότες και ασελγείς τους αρχιερείς ΄Αρτης, Γρεβενών και Ιωαννίνων. Ο αναφερόμενος εδώ ΄Αρτης είναι ο Μητροπολίτης Ιγνάτιος, ο μετέπειτα  Μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας (1766-1828), ο οποίος το 1805 έφυγε κρυφά από την ΄Αρτα στην Κέρκυρα για να αποφύγει την επιβουλή του Αλή πασά. ΄Αρα το κείμενο αυτό της «Ελληνικής Νομαρχίας» θα είχε γραφεί πριν από το 1805: «Ο ΄Αρτης, ο Γρεβενών και ο Ιωαννίνων είναι οι πρώτοι προδόται του τυράννου, καθώς όλοι το γνωρίζουσι. Ο ύστερος από αυτούς ικέτευσεν τον τύραννον και εκούρευσεν τον έγγονά του, ως να του εγίνετο νουνός. Ο Αρτης ηπάτησεν και επρόδωσεν τους ήρωας Σουλιώτας. Είναι δε και οι τρεις ασελγείς, άσωτοι εις το άκρον, μοιχοί, πόρνοι και αρσενοκοίται φανεροί».

18). Σε σχετική ομοίως υποσημείωση της σελ. 172 ο Ανώνυμος συγγραφέας δείχνει ότι ήταν ενήμερος για τις ενέργειες των ιερέων των Ιωαννίνων, που ως πνευματικοί εξομολούσαν τους Γιαννιώτες, αλλά μετέφεραν στον Μητροπολίτη τους ό,τι αάκουαν από τους εξομολογούμενους, «Δεν είναι κρυφόν αλλ’ όλοι το ηξεύρουν ότι εις τα Ιωάννινα οι πνευματικοί αναφέρουσι κάθε υπόθεσιν οπού ακούουσιν από τους χριστιανούς εις τον αρχιερέα και αυτός ευθύς κάμνει ένα κατάλογον με προσθήκην και τον προσφέρει του τυράννου, εις τρόπον οπού η εξομολόγησις την σήμερον είναι εν μέσον προδοσίας».

19). Επίσης στη σελ.182 μνημονεύει τον ιερέα Ανδρέα Ιδρωμένο, «Μιμηθήτε τον αγιάγαστον και αληθή ιερέα και οπαδόν του Χριστού, τον εν Κερκύρα λέγω Κύρ Παπ. Ανδρέα».

20). Ενδιαφέρουσα είναι η παρατήρηση του ανωνύμου συγγραφέως στη σελ. 206 σχετικά με τις διαφαινόμενες αποσχιστικές τάσεις του Αλή πασά έναντι του σουλτάνου, «…έστω προς τούτοις δια παράδειγμα ο των Ιωαννίνων τύραννος, ο οποίος αγκαλά και να μην το φανερώνη, όλοι όμως αρκετώς το ηξεύρωσι ότι δεν φοβείται, ούτε ποτέ υπακούει εις τας προσταγάς του βασιλέως του».

21). Σε δύο υποσημειώσεις της σελ. 211, ο ανώνυμος συγγραφέας διαπιστώνεται ότι είναι πολύ καλός γνώστης των ενδιαφερόντων των Σουλιωτών σχετικά με την αγάπη τους για τα όπλα. Στην πρώτη υποσημείωση έγραφε: «Το μικρόν παιδάριον ενός ήρωος Σουλιώτου, οπού ο τύραννος Αλής ως αιχμάλωτον εφύλαττε εις την μητρόπολιν των Ιωαννίνων μαζί με την μητέρα του και αδελφάς του, δεν υπέφερνε τοιαύτην φυλακήν και αλλέως δεν ημπόρεσαν να το ημερώσουν παρά δίδοντές του τα πολεμικά άρματα, με τα οποία παίζοντας ησύχασεν». Στη δεύτερη υποσημερίωση ο Ανώνυμος συγγραφέας παρατηρούσε: «Πολλοί χωριάτες, μάλιστα δε οι Σουλιώτες, τόσον είναι επιτήδειοι εις το να σημαδεύουσιν με το βόλι, οπού πολλάκις το περνούσι από έν δακτυλίδι. Έχουσι δε και την όρασιν τόσον οξείαν και καθαράν, οπού βλέπουσι την νύκτα περισσότερον από ό,τι βλέπουσι οι ακαδημικοί της Κρούσκας την ημέραν».

22). Πάλι στη σελ. 214 υμνεί τους Σουλιώτες, τους οποίους παρομοιάζει με τους Σπαρτιάτες, «Ούτως ηκολούθησεν εις τους Σπαρτιάτας και το ίδιον μας το βεβαιούσιν οι Σπαρτιάτες του νυν αιώνος, λέγω οι θαυμαστοί Σουλιώτες, οι οποίοι ποτέ δεν εκαταδέχθησαν να πολεμήσουν τους εχθρούς των αν πρότερον δεν τους έβλεπον δεκαπλασίως περισσοτέρους των».

23). Παρόμοια και στη σελ. 221 παρομοιάζει τους Σουλιώτες και τους Μανιάτες με τους Σπαρτιάτες, «Ιδού ο Δημοσθένης, από το έν μέρος, θεωρεί δεύτερον Φίλιππον εις τον τύραννον της Ηπείρου. Ιδού ο Λυκούργος βλέπει άλλους Σπαρτιάτας εις τους Σουλιώτας και Μανιάτας.

Από τα ανωτέρω μνημονευόμενα κείμενα παρατηρούμε ότι ο ανώνυμος συγγραφέας είναι γνώστης των αγώνων των Σουλιωτών εναντίον του τυράννου Αλή πασά, καθώς επίσης και των διάφορων γεγονότων των κατοίκων των Ιωαννίνων, στοιχεία που θα πρέπει να αποκλείσουν τους υποδειχθέντες ως συγγραφείς της «Ελληνικής Νομαρχίας», όσοι δεν είχαν εμπειρίες από τη ζωή της Ηπείρου, των Σουλιωτών και της καθόλου πολιτείας του Αλή πασά.

                                                            ***

Η υπόθεση εργασίας, που ξεκινήσαμε με την διερεύνηση του κειμένου της «Ελληνικής Νομαρχίας» με σκοπό να εντοπιστούν ενδοκειμενικά χαρακτηριστικά στοιχεία για τον Ανώνυμο συγγραφέα της, προσφέρει δύο σημαντικές πληροφορίες για την προσωπικότητά του, ότι πρώτον δυνατόν να ήταν γιατρός, ή να είχε σπουδάσει ιατρική, ή να είχε ιδιαίτερα πολλές ιατρικές γνώσεις και δεύτερον να ήταν Ηπειρώτης ή να είχε ζήσει στην Ήπειρο και να είχε τις σχετικές γνώσεις που καταγράφει στην «Ελληνική Νομαρχία» και τις οποίες παραθέσαμε.

Μετά τα παραπάνω ενδοκειμενικά αυτά στοιχεία, που παρουσιάσαμε για την προσωπικότητα του Ανωνύμου συγγραφέα της «Ελληνικής Νομαρχίας», υποθέτουμε ότι ο Ανώνυμος συγγραφέας εάν μετά την έκδοση του βιβλίου του έζησε και στη συνέχεια έχει γράψει και άλλα κείμενα, θεωρούμε με μεγάλη πιθανότητα ότι θα ανευρεθεί η ταυτότητά του, διότι περιορίζεται πλέον το εύρος των συγγραφέων που διαθέτουν τα δύο ανωτέρω μνημονευθέντα ενδοκειμενικά στοιχεία. Εάν όμως ο Ανώνυμος συγγραφέας νωρίς απεβίωσε και δεν είχε συγγράψει άλλο έργο, θεωρούμε πολύ δύσκολη την ταύτισή του και θα παραμείνει με το όνομα «Ανώνυμος ο Έλλην».

Βιβλιογραφική αναφορά για την «Ελληνική Νομαρχία»:

1. Ανδρέας Παπαδόπουλος-Βρετός, Νεοελληνική Φιλολογία, Μέρος Β΄, εν Αθήναις 1857, σελ. 141.
2. Κωνσταντίνος Ν. Σάθας, Τουρκοκρατουμένη Ελλάς, Αθήνησι 1869, σελ. 639-640,
3. Αναστάσιος Γούδας, Βίοι Παράλληλοι, Β΄, Αθήναι 1870, σελ. λα΄-λγ΄. Και ΣΤ΄, 1874, σελ. 245.
4. Δημ. Α. Ζώτος, Η Δικαιοσύνη εις το κράτος του Αλή Πασά, Αθήναι 1938, σελ. 16-18.
5. Κώστας Α. Παπαχρίστος, Νίκος Α. Βέης, «Περί της "Ελληνικής Νομαρχίας" και του συγγραφέως αυτής», Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, τόμ. 19 (1944), εν Αθήναις 1946, σελ. 300-307.
6. Κ.Θ. Δημαράς, «Οι πηγές έμπνευσης του Κάλβου», Νέα Εστία, τόμ. Μ΄, 1946, σελ. 129-130. Και Ελληνικός Ρωμαντισμός, Αθήνα 1982, σελ. 513.
7. Ν. Β. Τωμαδάκης, (Εισαγωγή-Επιμέλεια), Ελληνική Νομαρχία, Έκδοσις Βιβλιοπωλείου Ε.Γ. Βαγιονάκη, Αθήνα 1948.
8. ΄Αγγελος Ν. Παπακώστας, «Ελληνική Νομαρχία. (Γνωστές και άγνωστες μαρτυρίες για τον ανώνυμο συγγραφέα της)», Νέα Εστία, τόμ. 45, 1949, σελ. 409-412, 503-508.
9. Γ. Βαλέτας, (Επιμέλεια Σχόλια), Ελληνική Νομαρχία, εκδόσεις "Πηγής", Αθήνα 1949. "Βιβλιοεκδοτική", Αθήνα 1957. Εκδόσεις "Αναξίμανδρος" ,  Αθήνα 1971. Εκδόσεις ΄΄Αποσπερίτης΄΄, Αθήνα 1982. 
10. Νίκος Βέης, «΄Ερευνες και στοχασμοί γύρω στην "Ελληνική Νομαρχία" και τον συγγραφέα της», κείμενου που προτάσσεται στην έκδοση της «Ελληνικής Νομαρχίας» από τον Γ.. Βαλέτα, Αθήνα 1982, σελ. 8-39.
11. Τάσος Βουρνάς, «Γύρω στην "Ελληνική Νομαρχία"», περιοδ. Ελεύθερα Γράμματα, τεύχ. 3-4, Μάρτης-Απρίλης 1949, σελ. 134-136.
12. ΄Αγγελος Ν. Παπακώστας, Γεώργιος Καλαράς, Αθήναι 1966.
13. Σοφοκλής Δ. Λώλης, «Ο Ανώνυμος συγγραφεύς της ΄΄Ελληνικής Νομαρχίας΄΄ και ο ελληνικός κλήρος εν σχέσει προς την εποποιϊαν του 1821», Θεολογία, τόμ. 42 (1971, σελ. 134-148.
14. Στ. Μπέτης, «Μ. Χρησταρής, διαπρεπής Γιαννιώτης ιατροφιλόσοφος και Φιλικός (ο Ανώνυμος της Ελληνικής Νομαρχίας;)», Ηπειρωτική Εστία, τόμ. 21 (1972), σελ. 1-32.
15. Στ. Μπέτης, «Η ΄΄Ελληνική Νομαρχία΄΄ και ο συγγραφέας της», Ηπειρωτική Εστία, τόμ. 21 (1972), σελ. 542-549.
16. Χρ. Π. Φράγκος, «Η συμβολή του Αθανασίου Ψαλίδα στη δημιουργία επαναστατικού πνεύματος στην Ήπειρο (Ο Αθανάσιος Ψαλίδας και η Ελληνική Νομαρχία)», Δωδώνη 1 (1972), σελ. 87-108.
17. Λέανδρος Βρανούσης, «Ελληνική Νομαρχία», στο «Ιδεολογικές ζυμώσεις και συγκρούσεις», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. ΙΑ΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1975, σελ. 439-446.
18. Μαρία Μαντουβάλου, «Ο συγγραφέας της "Ελληνικής Νομαρχίας"», Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών, τόμ. 53 (1978), σελ. 248-253.
19. Νίτσα Π. Κισκήρα, Ο "Ανώνυμος" συγγραφεύς της Ελληνικής Νομαρχίας-Η ζωή και το έργο του, Αθήνα 1978.
20. Μαρία Μαντουβάλου, «Ελληνική Νομαρχία», Μαντατοφόρος, τεύχ. 13 (Ιούν. 1979), σελ. 12-25. Και στο Κείμενα και μελέτες Μεσαιωνικής και Νεοελληνικής Γραμματείας. Νέα προσεγγίσεις και αναγνώσεις, εκδόσεις Αφοί Τολίδη, Αθήνα 1990, σελ. 179-193.
21. Γ. Κουμάκης, «Ντετερμινισμός και ιστορία στον Ανώνυμο της "Ελληνικής Νομαρχίας"», Παρνασσός, τόμ. ΚΓ΄ (1981), σελ. 414-421.
22. Τάσος Βουρνάς, «Εισαγωγή» στην Ελληνική Νομαρχία, Αθήνα 1982, σελ. 7 κ. εξ.
23. Παν. Νούτσος, Ελληνική Νομαρχία. Συμβουλή στην έρευνα των πηγών της, Αθήνα/Γιάννινα 1982.
24. Ν. Β. Τωμαδάκης, «Είναι συγγραφεύς της Ελληνικής Νομαρχίας (Ανωνύμου του Έλληνος) ο Αδαμάντιος Κοραής», Νεοελληνικόν Αρχείον, τόμ. 2 (1985), σελ. 13-63.
25. Ν. Β. Τωμαδάκης, «Η Ηπειροθεσσαλία και δη τα Ιωάννινα εις την Ελληνικήν Νομαρχίαν Ανωνύμου του Έλληνος (1806)», Ηπειρωτικόν Ημερολόγιον, Ιωάννινα 1985, σελ. 5-14.
26. Βασίλειος Κύρκος, «Ο χώρος και τα όρια ανθρωπογνωσίας στην "Ελληνική Νομαρχία" Ανωνύμου του Έλληνος», Πρακτικά Συνεδρίου Ιστορίας ΄Ηπειρος: Κοινωνία-Οικονομία 15^ος-20^ος αι., Γιάννινα 4-5 Σεπτεμβρίου 1985, Γιάννινα 1986, σελ.73-83.
27. Κώστας Α. Παπαχρίστος, Ποιος έγραψε την "Ελληνική Νομαρχία", Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της ΄΄Εστίας΄΄, 1987.
28. Νικόλαος Δ. Πετσιάβας, «Ο Ιωάννης Αντωνίου Καποδίστριας έγραψε την Ελληνική Νομαρχία», Παρνασσός, τόμ. 29, 1987, σελ. 99-108.
29. Μαρία Μαντουβάλου, Αδαμάντιος Κοραής, ο συγγραφέας της Ελληνικής Νομαρχίας. Φιλολογικές πηγές και ιδεολογική υποδομή του Νεότερου Ελληνισμού, Εκδόσεις Αφοι Τολίδη, Αθήνα 1995.
30. Χ. Γ. Πατρινέλης, «Ο Γεώργιος Καλαράς και η "Ελληνική Νομαρχία"», Ο Ερανιστής, τόμ. 21 (1997), σελ..201-215.
31. Δημήτριος Καραμπερόπουλος, «Τι γνώριζε ο Ανώνυμος συγγραφέας της "Ελληνικής Νομαρχίας" για τον Ρήγα Βελεστινλή», Νέα Εστία, τόμ. 175, τεύχ. 1862, (Ιούνιος 2014), σελ. 684-693.