Το ενδιαφέρον για τη ζωή και το έργο του επαναστάτη και εθνεγέρτη Ρήγα Βελεστινλή αυξήθηκε ιδιαίτερα μετά την ανέγερση στα 1871 του ανδριάντα του Ρήγα στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ο Νικόλαος Πολίτης τον επόμενο χρόνο το 1872 έγραψε ένα άρθρο για τον Ρήγα με τίτλο «Ο Μασσαλιώτικος Θούριος εν Ελλάδι», στο οποίο μάλιστα καταχωρίζει και μία προσωπογραφία του Ρήγα. Στη συνέχεια κατά την περίοδο συλλογής του λαογραφικού του υλικού, συγκεντρώνει τις λαϊκές παραδόσεις για τα πρώτα χρόνια της ζωής και για τις σπουδές του Ρήγα. Το υλικό αυτό το δημοσίευσε με τίτλο «Η νεότης του Ρήγα», που καταλαμβάνει έκταση δυόμισι σελίδων μεγάλου σχήματος.

Στην αρχή του άρθρου του επισημαίνει ότι για την οικογένεια και για τα χρόνια της διαμονής του Ρήγα στο Βελεστίνο ανευρίσκει κανείς στους συγγραφείς λίγες αλλά και μερικές φορές αντιφατικές ειδήσεις. Για παράδειγμα αναφέρει το έτος γεννήσεως του Ρήγα, για το οποίο οι συγγραφείς μέχρι τότε ανέγραφαν πέντε διαφορετικές ημερομηνίες 1751, 1753, 1754, 1760 και 1762. Από τα έγγραφα όμως των Αρχείων της Βιέννης της σύλληψης και ανάκρισης του Ρήγα, που ο Λεγράνδ δημοσίευσε έξι χρόνια αργότερα, το 1891, τεκμηριώθηκε πως το έτος γέννησης του Ρήγα ήταν το 1757. Επίσης για τις σπουδές του Ρήγα, ο Πολίτης παρατηρεί ότι οι συγγραφείς αναγράφουν διάφορες απόψεις, πως σπούδασε στο Βουκουρέστι, στα Αμπελάκια, στη Ζαγορά. Και για την οικογένεια του Ρήγα δεν σημειώνουν κάτι σχετικό, παρά μόνο ότι ο Πουκεβίλ κάνει μνεία για έναν αδελφό του Ρήγα ο οποίος συμμετείχε στην επανάσταση στην Αιτωλία.

Το κενό που υπάρχει στη βιογραφία του εθνομάρτυρος, όπως επισημαίνει στο άρθρο του ο Νικόλαος Πολίτης, το συμπληρώνει η παράδοση. Και παρατηρεί ότι μετά την προσάρτηση της Θεσσαλίας το 1881 η μνήμη του Ρήγα αναζωπυρώθηκε στους κατοίκους του Βελεστίνου. Ελληνες και Οθωμανοί διηγούνται τα σχετικά με τη ζωή του Ρήγα στο Βελεστίνο «όσα εν χρόνοις παλαιοίς είχον ακούση πέρι του μεγαλεπιβόλου επαναστάτου», όπως γράφει ο Νικόλαος Πολίτης. Στο άρθρο του επισημαίνει ότι στο Βελεστίνο δείχνουν ως κατοικία του Ρήγα ένα γκρεμισμένο σπίτι, το οποίο «παντελώς αβάσιμον ελέγχεται τούτο εκ της Επιπεδογραφίας του Βελεστίνο, την οποία παρενέβαλε στη Χάρτα της Ελλάδος». Η παρατήρηση αυτή του Πολίτη, που δείχνει ότι είχε μελετήσει τη Χάρτα της Ελλάδος του Ρήγα, δεν έγινε μετά από δική του επιτόπια έρευνα στο Βελεστίνο, διότι ο ίδιος δεν επισκέφθηκε το Βελεστίνο. Την πληροφορία αυτή θα την έδωσε ο δημοδιδάσκαλος, ο οποίος του πρόσφερε και όλο το πληροφοριακό υλικό από το Βελεστίνο. Αν όμως συγκρίνει κανείς την περιοχή του Βελεστίνου, όπου βρίσκεται ο χώρος του σπιτιού του Ρήγα, με την Επιπεδογραφία του Βελεστίνου της Χάρτας θα είναι δυνατόν να εντοπίσει τη θέση της οικίας του Ρήγα, που βρίσκεται στον χώρο, όπου ήταν η χριστιανική συνοικία, η οποία ας σημειωθεί καταστράφηκε κατά τα Ορλωφικά, (1769-1770), όπως γνωρίζουμε και από την πληροφορία του W. Leake , ο οποίος πέρασε από το Βελεστίνο στα 1806.

Σχετικά τώρα με τη νεότητα του Ρήγα, ο Νικόλαος Πολίτης στο άρθρο του έχει καταγράψει τρεις παραδόσεις. Τις δύο παραδόσεις τις είχε ακούσει ο ίδιος στο Πήλιο κατά την περιοδεία του εκείνα τα χρόνια. Συγκεκριμένα την πρώτη παράδοση του την διηγήθηκε ο ενενήντα χρόνων γέροντας Δημ. Σακελλιάδης, του οποίου ο πατέρας Γεώργιος Σακελλίων, είχε συνδεθεί με φιλία με τον Ρήγα στον Κισσό και μετέπειτα ο Ρήγας τον «κατήχησεν» όπως και άλλους Ζαγοριανούς στα επαναστατικά του σχέδια. Ο Σακελλιάδης του περιέγραψε το περιστατικό το οποίο και ο ποιητής Γεώργιος Ζαλοκώστας, 1855, αναφέρει στο ποίημά του Τω πολυδακρύτω μάρτυρι Ρήγα. Κατά την επιστροφή του από τον Κισσό στο Βελεστίνο αντίκρισε τους συγχωριανούς του τους οποίους όμως οι Οθωμανοί μετά από τον εκκλησιασμό τους αγγάρευαν να κουβαλούν σακιά με σιτάρι και να διαβαίνουν ένα χείμαρρο, όπως επίσης και τον Ρήγα ανάγκασαν να φορτωθεί το σακί με το σιτάρι. Το γεγονός αυτό ανάγκασε τον Ρήγα να ορκισθεί εκδίκηση κατά του τυράννου και από την επόμενη ημέρα «επλανάτο άδων τους θουρίους του».

Την δεύτερη παράδοση την οποία καταγράφει στο άρθρο του ο Νικόλαος Πολίτης, την διηγήθηκε ένας αγωγιάτης καθώς πηγαίνανε από τη Ζαγορά στη Μακρυνίτσα, πως τάχα ο Ρήγας επέστρεψε από την Κωνσταντινούπολη για να επισκεφθεί τους γονείς του και πλησίον ενός χειμάρρου του Βελεστίνου σκότωσε τον Τούρκο, ο οποίος τον πρόσταξε να τον μεταφέρει στην πλάτη του για να διαβεί τον χείμαρρο.

Η τρίτη παράδοση για τη νεότητα του Ρήγα είναι η διήγηση των Βελεστινιωτών και καταλαμβάνει τη μισή έκταση του άρθρου και όπως σημειώνει ο Ν. Πολίτης «είναι πιθανοτέρα και ακριβεστέρα». Είναι οι πληροφορίες των κατοίκων της γενέτειρας του Ρήγα, για τα νεανικά του χρόνια στο Βελεστίνο. Αναφέρεται στη φιλονικία του πατέρα του Ρήγα με κάποιον τούρκο φανατικό και τον τρόπο φυγής του Ρήγα από το Βελεστίνο, τη μετάβασή του στο Λιτόχωρο Ολύμπου σε κάποιο συγγενή του και μετέπειτα στο ΄Αγιον ΄Ορος και το ξεκλήρισμα όλης της οικογένειας του Ρήγα. Μάλιστα διηγούνταν ότι στον ΄Ολυμπο ο Ρήγας τραγούδησε και τον Θούριό του «Καλλίτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή».

Επισημαίνουμε ότι ο Νικόλαος Πολίτης σημειώνει στο άρθρο του πως τις πληροφορίες από το Βελεστίνο μετά από παράκλησή του τις έστειλε ο εκεί δημοδιδάσκαλος Βαϊομουτόπουλος. Χαρακτηριστικά σε υποσημείωση ο Νικ. Πολίτης σημειώνει για τις διηγήσεις «των Φεραίων πρεσβυτών» ότι «ταύτας παρακληθείς υπ' εμού συνέλεξεν ο εν Βελεςτίνω δημοδιδάσκαλος κ. Γ. Βαϊουτόπουλος, εξετάσας πάντας τους γινώσκοντάςτι περί του Ρήγα Ελληνας και Οθωμανούς». Ο Πολίτης δεν είχε επισκεφθεί το Βελεστίνο για τη συλλογή των πληροφοριών σχετικά με τη νεότητα του Ρήγα. Η πληροφορία αυτή του ιδίου του Πολίτη παραγνωρίζεται από ορισμένους συγγραφείς. Για παράδειγμα αναφέρουμε την περίπτωση του Φ. Μιχαλόπουλου , ο οποίος σημειώνει ότι πολλά από τα επεισόδια της νεανικής ζωής του Ρήγα, όπως η φυγή του στον ΄Ολυμπο, η κατάταξη του ως κλέφτη και η μετάβασή του στον Άθω, που αναφέρει ο Βλάσιος Σκορδέλης , «αποδείχθηκαν μεταγενεστέρως αληθινά... ο Ν. Πολίτης ...μετέβηκε στο Βελεστίνο, όπως περισώση ό,τι μπορούσε να σωθή από τις προφορικές αναμνήσεις των γεροντοτέρων, Η τοπική εκείνη έρευνα, γενομένη μ' όλα τα επιστημονικά δεδομένα της Λαογραφίας...εκύρωσε τις πληροφορίες του Σκορδέλη». Ενώ ο Νικ. Πολίτης δεν είχε επισκεφθεί το Βελεστίνο για τη συλλογή των πληροφοριών .

Για το συγκεκριμένο θέμα χαρακτηριστικά ο Λ. Βρανούσης παρατηρεί ότι «πολύ φοβάμαι όμως ότι στα 1884 ο "φιλόμουσος δημοδιδάσκαλος" του Βελεστίνου καθώς και πολλοί από τους πληροφοριοδότες του ίσως αντλούσαν τις "αναμνήσεις" τους από το σχολικό ανάγνωσμα του ευφάνταστου πατριδογράφου Σκορδέλη, βιβλίο που είχε κυκλοφορήσει ευρύτατα ήδη σε τρεις αλλεπάλληλες εκδόσεις από το 1879 ως το 1884».

Οι παραδόσεις για τη νεότητα του Ρήγα καταγράφηκαν το 1884 δηλαδή ένα και πλέον αιώνα από την εποχή για στην οποία γίνεται αναφορά. Δεν πρόκειται για ιστορικές αναμνήσεις. Ισως οι ηλικιωμένοι του Βελεστίνου να διατηρούσαν κάποια ανάμνηση για το σπίτι, για το όνομα του πατέρα του Ρήγα. Αλλά για τα γεγονότα που αναφέρουν, για τα κατορθώματα, για τα ανδραγαθήματα της νιότης του Ρήγα αυτά πλάσθηκαν μάλλον από τους «ευφάνταστους».

Σημειώνουμε ότι ο ναός του Αγίου Αθανασίου, τον οποίο μνημονεύει ο Ρήγας στην «Επιπεδογραφία», δηλ. το τοπογραφικό διάγραμμα του Βελεστίνου, κυριολεκτικά καταστράφηκε, όπως και η χριστιανική συνοικία, μετά τα δραματικά γεγονότα της Μάχης του Βελεστίνου, 11 Μαϊου του 1821, με τους επαναστάτες της Θετταλομαγνησίας και τη σύγκληση στο Βελεστίνο υπό την προεδρία του Ανθίμου Γαζή της Βουλής της Θετταλομαγνησίας. Αργότερα το 1865 ανοικοδομήθηκε ο ναός, αλλά αφιερωμένος όμως στην κοίμηση της Παναγίας. Μάλλον οι κάτοικοι του Βελεστίνου που εγκαταστάθηκαν αργότερα και οι οποίοι θα ήρθαν από άλλες περιοχές, ίσως δεν γνώριζαν ότι ο καταστραφείς ναός κατά το 1821 ήταν αφιερωμένος στον ΄Αγιο Αθανάσιο. Παρόμοια θα συνέβη και με τον ναό της Αγίας Παρασκευής, που επίσης μνημονεύεται από τον Ρήγα στην Επιπεδογραφία του Βελεστίνου και στη θέση του ανοικοδομήθηκε αργότερα ο ναός στους Αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη.

Συμπερασματικά τονίζουμε ότι το άρθρο του Νικολάου Πολίτου «Η νεότης του Ρήγα» περιέχει υστερογενείς θρύλους, που θέλανε τον επαναστάτη Ρήγα της ηλικίας των σαράντα χρόνων, να έχει συλλάβει το επαναστατικό του έργο από τη νεανική του ηλικία, τότε να είχε γράψει τον Θούριο του και να τον τραγουδά. Όλα τα αναφερόμενα για την οικογένειά του, δεν έχουν ιστορικά τεκμηριωθεί. Τέλος προσθέτουμε ότι έχουν καταγραφεί και άλλοι τοπικοί θρύλοι για τον Ρήγα και μία παράδοση ότι από το ΄Αγιον ΄Ορος πήγαινε στη Θεσσαλονίκη στη μονή Βλατάδων και στο αρχοντικό των Καυταντζόγλου.

--------------------------------------------------------------------------------

Ο ανδριάντας του Ρήγα, έργο του Ιωαν. Κόσσου, είναι ο πρώτος ανδριάντας που στήθηκε δημόσια μετά την απελευθέρωση με δαπάνες του Γεωργίου Αβέρωφ. Σχετικά βλ. Γ. Δάλκος, Σ. Γελαδάκη, Α. Σκορδά-Παπαγιαννοπούλου, «Παλαιότερες και πρόσφατες εικαστικές απεικονίσεις του Ρήγα», Υπέρεια, τόμ. 3, Πρακτικά Γ΄ Διεθνούς Συνεδρίου «Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας», Αθήνα 2002, σελ. 659-660.

Περιοδ. Παρθενών, αρ. 20, 1872, σελ. 1089-1093.

Περιοδ. Εστία, τόμ. 19, 1 Ιανουαρίου 1885, σελ. 13-16.

Αιμ. Λεγράνδ-Σπ. Λάμπρος, Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα Βελεστινλή, Αθήνησι 1891, φωτομηχανική επανέκδοση με την προσθήκη ευρετηρίου επιμ. Δημ. Καραμπερόπουλος, έκδ. Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, 1996, σελ. 59.

Pouqueville, F., Histoire de la Regeneration de la Grece, τόμ. 1, Παρίσι 1825, σελ. 131 κ. εξ.

Βλ. Τ. Γριτσόπουλος, Τα Ορλωφικά. Η εν Πελοποννήσω επανάστασις του 1770 και τα επακόλουθα αυτής, Αθήναι 1967.

W. Leake, Travels in northern Greece, London 1835, σελ. 437 κ. εξ.

Για τον Γεώργιο Σακελλίωνα η κα Αικ. Πολυμέρου -Καμηλάκη έχει γράψει σχετικό άρθρο «Παράδοση και ιστορική πραγματικότητα. Η περίπτωση του Γεωργίου Σακελλίωνος», στον τόμο Πρακτικών ............................

Βλ. Φάνη Μιαχαλόπουλος, «Ρήγας Βελεστινλής. Βιογραφικόν εράνισμα», Θεσσαλικά Χρονικά, τόμ. 1, Εν Αθήνας 1930, σελ. 7.

Βλάσσιος Σκορδέλης, Οι γονείς του Ρήγα ή περί εθνικής αγωγής, α΄ έκδ. 1879, β΄ έκδ. 1881, γ΄ έκδ. 1884.

Ομοίως και η Αγγλίδα συγγραφέας E.M.Edmonds, Rhigas Pheraios, London 1890, Preface σελ. XI, τονίζει ότι ο Νικ. Πολίτης είχε κάνει την επιτόπια έρευνα στο Βελεστίνο, χωρίς όμως να έχει προσεχθεί η σχετική υποσημείωση του άρθρου του για την συλλογή του υλιού από τον δημοδιδάσκαλο του Βελεστίνου.

Λέανδρος Βρανούσης, Ρήγας, 1954, σελ. 13.

Ρήγας Βελεστινλής, Χάρτα της Ελλάδος, Βιέννη 1797, επανέκδοση από την Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα με την υποστήριξη της Ακαδημίας Αθηνών, επιμ. Δημ. Καραμπερόπουλος, Αθήνα 1998, φύλλο τέταρτο. Επίσης βλ. Ευαγγ. Κακαβογιάννης, «Η "Επιπεδογραφία της Φεράς" του Ρήγα Βελεστινλή από άποψη αρχιολογική», Υπέρεια, τόμ. 1, Πρακτικά Α΄ Διεθνούς Συνεδρίου «Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας», Αθήνα 1990, σελ. 423-448.

Για τη διατήρηση της μνήμης του ναού του Αγίου Αθανασίου στα μεταγενέστερα χρόνια στο Βελεστίνο βλ. Δημ. Καραμπερόπουλος, «Ο ναός "Αγιος Αθανάσιος" Βελεστίνου στην εποχή του Ρήγα και σήμερα», εφημ. Η Θεσσαλία, Βόλος, 24 Σεπτεμβρίου 2004.