Ερευνες που να δίνουν απαντήσεις στα ερωτήματα των ιστορικών συγγραφέων για το έργο του Ρήγα Βελεστινλή, είχαν να παρουσιασθούν εδώ και μερικές δεκαετίες. Τα τελευταία όμως χρόνια δημοσιεύθηκαν τα αποτελέσματα ερευνών μας για τα αναζητούμενα πρότυπα, τα οποία ο Ρήγας χρησιμοποίησε για δύο του έργα, το "Φυσικής Απάνθισμα" και τη "Χάρτα της Ελλάδος", καθώς και για την πατρότητα της μετάφρασης των "Ολυμπίων" του Μεταστάσιο. Τα έργα αυτά του Ρήγα επανεκδόθηκαν από την Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα με επιμέλειά μας και την προσθήκη, για πρώτη φορά, ευρετηρίου ονομάτων προσώπων, τόπων και πραγμάτων. Ακόμη εκδόθηκαν και άλλες μελέτες που δίνουν απάντηση σε ερωτήματα σχετικά με το όνομα και την καταγωγή του Ρήγα, την επαναστατική του φυσιογνωμία, το επαναστατικό του σχέδιο, την άδικη κρίση του Ιω. Φιλήμονος για τον Ρήγα κ. ά. Οι νέες αυτές έρευνες συμβάλλουν αποφασιστικά στην κατανόηση του διαφωτιστικού και επαναστατικού έργου του Ρήγα.

Α΄. Ένα πρότυπο του βιβλίου Φυσικής απάνθισμα

Ο Ρήγας κατά την πρώτη μετάβασή του στη Βιέννη το 1790 τύπωσε το διαφωτιστικό του βιβλίο «Φυσικής απάνθισμα». Στον τίτλο του βιβλίου γράφει ότι απανθίζει γερμανικά και γαλλικά βιβλία για τη συγγραφή αυτή, «Φυσικής απάνθισμα δια τους αγχίνους και φιλομαθείς ΄Ελληνας, εκ της Γερμανικής και Γαλλικής διαλέκτου ερρανισθέν». Όμως το ερώτημα ποία βιβλία είχε χρησιμοποιήσει από τη γερμανική ή τη γαλλική γλώσσα απασχόλησε τους μελετητές του Ρήγα, οι οποίοι σχετικά με τις πηγές και τα πρότυπα του βιβλίου σημειώνουν ότι θα είναι δύσκολο να βρεθεί μία πηγή, ένα πρότυπο του "Φυσικής απάνθισμα" και τούτο διότι, όπως τονίζουν, ήταν εράνισμα από διάφορα βιβλία.

Χαρακτηριστικά ο Λέανδρος Βρανούσης στο μνημειώδες βιβλίο του για τον Ρήγα σημειώνει ότι «Πηγές και πρότυπα της "Φυσικής "του Ρήγα είναι δύσκολο να βρεθούν και να καθορισθούν. Δε μεταφράζει άλλωστε αυτούσιο ξένο έργο, αλλά μονάχα ΄έρανίζεται΄, τα στοιχεία που θα του χρειασθούν». Επίσης ο Απόστολος Δασκαλάκης στο βιβλίο του καταλήγει στο συμπέρασμα ότι «δεν είναι δυνατόν να διαπιστωθή εκ ποίων γερμανικών και γαλλικών συγγραμμάτων ήντλησε» ο Ρήγας τα θέματά του για να γράψει τη Φυσική του. Ετσι μέχρι πρόσφατα δεν γνωρίζαμε τα συγκεκριμένα βιβλία, τα οποία ο Ρήγας χρησιμοποίησε για να γράψει το βιβλίο του "Φυσικής απάνθισμα", ή ακόμη ποία κείμενα πιθανόν να είχε δανεισθεί από άλλα βιβλία και τα περιέλαβε στα κείμενα των σελίδων του βιβλίου του.

Απάντηση στο πρόβλημα του προτύπου βιβλίου από το οποίο ο Ρήγας ερανίσθηκε κείμενα του "Φυσικής απάνθισμα" δόθηκε με τα αποτελέσματα της ερευνητικής μας προσπάθειας, η οποία έδειξε ότι ο Ρήγας χρησιμοποίησε για ένα μεγάλο αριθμό σελίδων του βιβλίου του κείμενα από την Γαλλική Εγκυκλοπαιδεία των Diderot και D'Alembert, το κλασσικό αυτό επίτευγμα του γαλλικού διαφωτισμού, που άρχισε να εκδίδεται το 1751 και τελείωσε το 1780. Συγκεκριμένα δημοσιεύθηκαν τρεις εργασίες, οι οποίες με την παράλληλη παράθεση των κεμένων "Φυσικής απάνθισμα" και Γαλλικής Εγκυκλοπαιδείας, αποδεικνύουν το πρότυπο, που ο Ρήγας χρησιμοποίησε για την συγγραφή πολλών τμημάτων του βιβλίου του. Mε τα αποτελέσματα της ανωτέρω έρευνας αποδεικνύεται πλέον ότι το βιβλίο "Φυσικής απάνθισμα", παρόλο που είναι γραμμένο σε "απλούν ύφος", το επίπεδο του ήταν υψηλό εφ’ όσον περιείχε τη σύγχρονη επιστημονική γνώση της εποχής, όπως αυτή εκφράζεται από την Γαλλική Εγκυκλοπαιδεία. Ο Ρήγας απέδιδε με τη μορφή εγχειριδίου τις νέες γνώσεις της φυσικής του καιρού του με σκοπό να γίνει κτήμα του λαού, να καταπολεμηθούν έτσι οι δεισιδαιμονίες και οι προλήψεις και να «αναλάβη το πεπτωκός Ελληνικόν γένος», όπως χαρακτηριστικά γράφει στον πρόλογό του. Ακόμη αποδείχθηκε ότι ο Ρήγας μεταφέρει από τη Γαλλική Εγκυκλοπαιδεία τη γνώση της κυκλοφορίας του αίματος, που θεωρείται ως η πρώτη καταγραφή αυτής της γνώσης στην ελληνική γλώσσα .

Β΄. Οι πρότυποι χάρτες της Χάρτας της Ελλάδος

Ο Ρήγας Βελεστινλής κατά την προετοιμασία του επαναστατικού του σχεδίου κατά τη δεύτερη μετάβασή του στη Βιέννη, όπου είχε εγκατασταθεί από τον Αύγουστο του 1796, παίρνοντας τη σχετική άδεια του λογοκρίτη της αυστριακής αστυνομίας, τύπωνε για ένα εξάμηνο τη δωδεκάφυλλη Χάρτα της Ελλάδος, όπως την τιτλοφορεί, σε διαστάσεις του κάθε φύλλου 70Χ50 εκ. περίπου. Αν όλα τα φύλλα ενωθούν δημιουργείται ένας μεγάλος χάρτης διαστάσεων δύο επί δύο μέτρων του βαλκανικού χώρου, που για πρώτη φορά είχε σχεδιασθεί και κυκλοφορήσει.

Για τη δωδεκάφυλλη Χάρτα από τους ιστορικούς συγγραφείς είχαν τεθεί ορισμένα ερωτήματα αν ο Ρήγας περιόδευσε τις περιοχές του βαλκανικού χώρου και τις χαρτογράφησε ή χρησιμοποίησε ως πρότυπα έτοιμους γεωγραφικούς χάρτες και ποιούς. Οι συγγραφείς αδυνατούσαν να δώσουν απάντηση στα ερωτήματα και υποστήριζαν ότι δεν είχε εντοπισθεί ένα συγκεκριμένο πρότυπο, το οποίο ο Ρήγας να είχε χρησιμοποιήσει κατά τον σχεδιασμό της Χάρτας του. Χαρακτηριστικά ο Γεώργιος Λάϊος στην περισπούδαστη μελέτη του για τη Χάρτα του Ρήγα σημειώνει με έμφαση ότι «΄Ενα ωρισμένο πρότυπο της Χάρτας δεν έχει ακόμη ανευρεθή και θα πρέπει να αναζητηθεί». Τα ίδια περίπου γράφουν και άλλοι συγγραφείς, όπως οι Πολυχρ. Ενεπεκίδης, Ιωάννης Χατζηφώτης, Απόστολος Δασκαλάκης, Βίκτωρ Μελάς και Κων. Στάϊκος.

Κατά τη σύνταξη του Ευρετηρίου της Χάρτας και την επιμέλεια της επανέκδοσή της, που είχαμε αναλάβει, είχε τεθεί ο προβληματισμός σχετικά με τα πρότυπα που πιθανόν ο Ρήγας να χρησιμοποίησε. Θεωρούσαμε σχεδόν βέβαιο ότι ο Ρήγας θα πήρε άλλους χάρτες ως πρότυπο για τη χάραξη της Χάρτας του και τούτο διότι γνωρίζαμε ότι ο Ρήγας Βελεστινλής ήταν επαναστάτης και όχι χαρτογράφος, ο οποίος θα περιόδευε τα διάφορα μέρη των Βαλκανίων για την χαρτογράφησή τους, άποψη που είχε υποστηριχθεί. Οι ερευνητικές μας προσπάθειες για την ανεύρεση ενός προτύπου απέδωσαν καρπούς κατά το επετειακό έτος του Ρήγα Βελεστινλή, για τα διακόσια χρόνια από τον μαρτυρικό του θάνατο. Συγκεκριμένα βρέθηκαν οι πρότυποι χάρτες τους οποίους ο Ρήγας θα χρησιμοποίησε για τη χάραξη της Χάρτας της Ελλάδος, όπως τεκμαίρεται από τον ίδιο σχεδιασμό της Μαγνησίας, της Χαλκιδικής, της Λέσβου, της Θράκης κλπ. καθώς και από την ίδια αναγραφή των τοπωνυμίων στους προτύπους γεωγραφικούς χάρτες και στη Χάρτα του Ρήγα. Τα πρώτα συμπεράσματα της έρευνας ανακοινώθηκαν με τίτλο «Δημ. Καραμπερόπουλος, Guil. Delisle και η Χάρτα της Ελλάδος. Ταύτιση για πρώτη φορά ενός προτύπου», στο Διεθνές Συνέδριο «Ο Ρήγας και η εποχή του», που πραγματοποιήθηκε με την επιστημονική φροντίδα του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, τον Σεπτέμβριο του 1998, στη γενέτειρα του Ρήγα, το Βελεστίνο.

Στη συνέχεια ολοκληρωμένη μελέτη με την παράλληλη παράθεση των τοπωνυμίων δημοσιεύθηκαν στην αυθεντική επανέκδοση της Χάρτας με τίτλο «Η Χάρτα του Ρήγα Βελεστινλή», έκδοση που πραγματοποιήθηκε από την Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα με την συμπαράσταση της Ακαδημίας Αθηνών. Η έκδοση συνοδεύεται από τον τόμο με το Ευρετήριο, που για πρώτη φορά συντάχθηκε και από τον τόμο στον οποίο περιέχεται η μελέτη «Η "Χάρτα της Ελλάδος" του Ρήγα. Τα πρότυπά της και νέα στοιχεία», Αθήνα 1998. Στη μελέτη αυτή εκτός από τον πρότυπο χάρτης της αρχαίας Ελλάδος του Guil. Delisle, Graeciae Antiquae Tabulae Nova, Parisiis1708 παρουσιάζεται και ένας δεύτερος χάρτης της συγχρόνου εποχής του Ρήγα, του Rizzi Zannoni, «Carte de la Partie Septentrionale de l' empire Otoman», Paris 1774, τον οποίο χάρτη ο Ρήγας χρησιμοποίησε για τη Βουλγαρία, Σερβία, Βλαχία, Βεσσαραβία, Μολδαβία της Χάρτας του. Επίσης ο Ρήγας κατέγραψε επί πλέον και άλλα τοπωνύμια στη Χάρτα του, τα οποία έλαβε από τους χάρτες του Barbie du Bogage, του D’ Anville, καθώς και από του Μελετίου τη «Γεωγραφία παλαιά και νέα» (Βενετία 1728) και τη «Νεωτερική Γεωγραφία», (Βιέννη 1791) των Γρ. Κωνσταντά και Δαν. Φιλιππίδη. Στο Παράρτημα της μελέτης μας παρατίθενται παράλληλα τα τοπωνύμια του προτύπου χάρτη και της Χάρτας του Ρήγα, για να έχει ο αναγνώστης μία προσωπική γνώμη για την ταυτότητα των αναγραφομένων τοπωνυμίων.

Με τη νέα μας αυτή έρευνα δίδονται απαντήσεις σε ερωτήματα, που είχαν τεθεί από τους συγγραφείς. Αποδεικνύεται πλέον ότι ο Ρήγας δεν ταξίδευσε για χαρτογραφικούς λόγους στις επαρχίες, που περιλάμβανε στη Χάρτα του. Χρησιμοποίησε απλά άλλους χάρτες για να χαράξει τη Χάρτα του. Ακόμη η Χάρτα του Ρήγα δεν αποτελεί στρατιωτικό χάρτη, όπως είχε υποστηριχθεί, διότι είναι χάρτης της αρχαίας εποχής με τα τοπωνύμια και το οδικό δίκτυο της τότε εποχής και όχι της συγχρόνου όπως θα άρμοζε σε έναν στρατιωτικό χάρτη. Επί πλέον ερμηνεύονται και ορισμένες παραστάσεις όπως εκείνης που βρίσκεται στον τίτλο της Χάρτας και δείχνει την πάλη του Ηρακλή με την Αμαζόνα. Στην συμβολική αυτή παράσταση, με μήνυμα αισιοδοξίας, ο Ηρακλής, ο οποίος συμβολίζει την ελληνική πνευματική δύναμη, νικά την Αμαζόνα που συμβολίζει τη δύναμη της ύλης, των αρμάτων. Επίσης ερμηνεύεται και η παράσταση του πρώτου φύλλου της Χάρτας με το κοιμισμένο λιοντάρι, στο οποίο επικάθονται τα εμβλήματα της εξουσίας του σουλτάνου, αλλά όμως στα πόδια του βρίσκεται το ρόπαλο του Ηρακλέους με τη συμβολική δυναμική που του προσδίδει ο Ρήγας. Αν οι σκλαβωμένοι λαοί των Βαλκανίων ξυπνήσουν με τον Θούριό του και το επαναστατικό του σχέδιο θα αρπάξουν το ρόπαλο, τα όπλα, και θα γκρεμίσουν την εξουσία του σουλτάνου και θα δημιουργήσουν την «Νέα Πολιτική Διοίκηση», την αντιπροσωπευτική δημοκρατική του πολιτεία.

΄Ενα άλλο συμπέρασμα από τις έρευνές μας αυτές είναι ότι ο Ρήγας τύπωσε τη Χάρτα για να έχει ένα πολιτικό χάρτη του κράτους του διαιρεμένο σε περιφέρειες και νομούς - επαρχίες και τοπαρχίες όπως τις αποκαλούσε, το οποίο θα αντικαθιστούσε την οθωμανική εξουσία. Κατ' αυτόν τον τρόπο θα ήταν δυνατόν να διοργανωθούν οι εκλογές και να έχει την αναλογική σύμφωνα με τις διατάξεις του Συντάγματός του «Περί των πρώτων συναθροίσεων», άρθρα 11 και εξ., την αντιπροσωπευτική δημοκρατική βουλή του κράτους του. Ακόμη ο Ρήγας έθεσε σύνορα στο κράτος, όπως αυτό διαπιστώνεται από την ιδιαίτερη διαγράμμιση στο βορειοδυτικό μέρος της Χάρτας του, που συνορεύει με τη Δαλματία και την Κάτω Ουγγαρία. Μάλιστα την ιδιαίτερη αυτή διαγράμμιση δεν την καταχωρίζει στον υπομνηματισμό της Χάρτας του, για ευνόητους λόγους, διότι δεν θα ήταν δυνατόν να ανέγραφε ότι είναι τα σύνορα του κράτους της «Ελληνικής Δημοκρατίας», εφ' όσον θα έπαιρνε την άδεια του λογοκρίτη για να τυπώνει τη Χάρτα του επί έξι μήνες. Ο Ρήγας κατόρθωσε να αποκρύπτει τους πραγματικούς του σκοπούς και να παραπλανήσει την αυστριακή λογοκρισία με τα νομίσματα, τις επιπεδογραφίες των ιστορικών τόπων της αρχαίας Ελλάδος και την αναγραφή στον τίτλο ότι είναι «Χάρτα της Ελλάδος», αντί του κράτους του, της «Ελληνικής Δημοκρατίας».

Γ΄. Ο Ρήγας μεταφραστής των "Ολυμπίων "του Μεταστάσιο

Το βιβλίο Ο Ηθικός Τρίπους εκδόθηκε το καλοκαίρι του 1797 στη Βιέννη στο τυπογραφείο των Αδελφών Πούλιου μετά την έκδοση του Νέου Αναχάρσιδος, όπως αυτό τεκμαίρεται από σχετικές μαρτυρίες. Στα έγγραφα Λεγράνδ σημειώνεται ότι ο Ελληνας έμπορος στο Ιάσιο Γεώργιος Μιχαήλ, όταν βρισκόταν στη Βιέννη, παρέλαβε 500 αντίτυπα του βιβλίου Νέος Ανάχαρσις που είχε τυπωθεί, ενώ αργότερα ο Ρήγας του έστειλε 700 αντίτυπα από το βιβλίο Ο Ηθικούς Τρίπους με τον παραγγελιοδόχο του Μιχαήλ Στέριου. Επίσης ο Fanz Carl Alter στις 26 Ιουλίου 1797 γράφει σε περιοδικό της Λειψίας ότι στο τυπογραφείο των αδελφών Πούλιου εκτός από το βιβλίο Νέος Ανάχαρσις τυπώνεται και το βιβλίο Ολύμπια του αββά Μεταστασίου .

Ο Ηθικός Τρίπους περιέχει τρία έργα, εκ των οποίων τα δύο πρώτα, "Τα Ολύμπια" του Μεταστάσιο (Pietro Metastasio,1698-1792) και η "Βοσκοπούλα των Αλπεων" του Μαρμοντέλ (Jean-Francois Marmontel 1723-1799), είναι ανώνυμα, ενώ το τρίτο έργο "Ο πρώτος ναύτης" του Γκέσνερ (Salomon Gessner 1730-1788) μεταφράσθηκε από τον σύντροφο του Ρήγα, Αντώνιο Κορωνιό (1770-1798). Όμως ο Ρήγας έχει καταχωρίσει μετά τον τίτλο των Ολυμπίων μία εκ δύο σελίδων αφιέρωση στον συμπατριώτη του εξ Ολύμπου Στέργιο Χατζη-Κώνστα και στη συνέχεια τα εκ τεσσάρων σελίδων «Προλεγόμενα». Το γεγονός ότι στον τίτλο των Ολυμπίων δεν αναγράφεται το όνομα του Ρήγα και στο κείμενο περιέχονται τμήματα χορικών σε αρχαίο γλωσσικό ιδίωμα έδωσε λαβή σε μερικούς συγγραφείς να υποστηρίξουν ότι η μετάφραση του έργου Τα Ολύμπια δεν είναι του Ρήγα αλλά κάποιου φίλου του. Συγκεκριμένα ο Κων. Αμαντος στα 1930 είχε υποστηρίξει, χωρίς όμως τη σχετική παράθεση τεκμηρίων, ότι Τα Ολύμπια, που εξέδωσε ο Ρήγας, δεν ήταν δικιά του μετάφραση και δημιουργία, αλλά «ετύπωσε την έμμετρον μετάφρασιν κάποιου φίλου του, εις την οποίαν προέταξεν ο ίδιος πιθανώς ολίγας παρατηρήσεις». ΄Ομως ο Λ. Βρανούσης με τις έρευνες και μελέτες του ήταν κατηγορηματικός γράφοντας ότι οι «κάποιες επιφυλάξεις για την πατρότητα των μεταφράσεων των "Ολυμπίων" και της "Βοσκοπούλας" ήταν ίσως δικαιολογημένες παλαιότερα, όταν δεν είχε συστηματικά μελετεθή το έργο του Ρήγα. Σήμερα όμως έχει αποδειχθή πιά, πως ο Πρωτομάρτυρας δεν ήτον ούτε ο "ασπούδαχτος" λυράρης, που αναγκαστικά έγραφε τη λαϊκή γλώσσα, ούτε ο ορθολογιστής "δημοτικιστής" του τύπου Βηλαρά ή Ψυχάρη. Είναι ο λόγιος, που πέρασε τις σπουδές του καιρού του "επικεκυφώς εις τα της ελληνικής διαλέκτου βιβλία" και αρέσκεται συχνά, αν και οπαδός του "απλού ύφους", να αρχαϊζη στα γραψίματά του».

"Τα Ολύμπια" έργο χωρίς ξενικές λέξεις

Κατά τη σύνταξη του ευρετηρίου και γλωσσαρίου του Ηθικού Τρίποδος παρατηρήσαμε ότι στο έργο του Ρήγα Τα Ολύμπια δεν περιέχονται ξενικές λέξεις, αλλά χρησιμοποιούνται μόνο ελληνικές λέξεις, εκτός βέβαια από τις λέξεις «πρέντζιπε», «πρεντζιπέσσα», που θα πρέπει να θεωρηθούν ότι από πολύ νωρίς είχαν ενσωματωθεί στο ελληνικό λεξιλόγιο. Στα πρώτα έργα του Ρήγα, Σχολείον ντελικάτων εραστών και Φυσικής απάνθισμα, Βιέννη 1790, ανευρίσκονται αρκετές ξενικές λέξεις, ενώ ελάχιστες στα τελευταία του έργο του1797, όπως Νέος Ανάχαρσις, Η Νέα Πολιτική Διοίκησις, ή και καθόλου, όπως Τα Ολύμπια και Επαναστατική Προκήρυξη. Παρατηρούμε δηλαδή ότι όσο περνάει ο καιρός και ο Ρήγας φθάνει στην ωριμότητα της επαναστατικής του δράσης και στη σημασία της αρχαίας κληρονομιάς στην επίτευξη της αυτοσυνειδησίας των σκλαβωμένων, παρατηρείται στα κείμενά του προοδευτικά μία γλωσσική καθαρότητα

Μία άλλη παρατήρηση είναι ότι ο Ρήγας στα Ολύμπια εκτός από το τελευταίο χορικό, που είναι γραμμένο στον τύπο χορικού αρχαίας τραγωδίας, χρησιμοποιεί αρκετές λέξεις από την αρχαία γραμματεία ακόμη και ομηρικές, τονίζοντας κατ΄ αυτόν τον τρόπο την ιστορική συνέχεια της ελληνικής γλώσσας, όπως εξ άλλου με το συνολικό του έργο προσπαθεί να δείξει την ιστορική συνέχεια του ελληνισμού από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες του. Όμως στο δεύτερο έργο του Ρήγα Η βοσκοπούλα των ΄Αλπεων περιέχονται λίγες ξενικές λέξεις, για τις οποίες μάλιστα ο Κοραής τον κατηγορεί για την χρησιμοποίησή τους, χωρίς ωστόσο να επισημάνει ότι το έργο Τα Ολύμπια είναι καθαρό από ξένες λέξεις. Χαρακτηριστικά ο Κοραής σε επιστολή του, 6 Μαρτίου 1805, προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου γράφει ότι «...από τα Ολύμπια του Μεταστασιορήγα μ’ άρεσεν η προσφωνητική επιστολή, ως ελληνικώς σωφρονούσα. το ύφος του όμως είναι "πρόσθε λέων, όπιθε δε χίμαιρα". ΄Εξω από την ασυγκέραστον ανάμιξιν Ελληνικών και κοινών λέξεων και φράσεων, δια να κάμη το Κράμα αληθή κυκεώνα, ανέμιξε και Τουρκικάς και Γαλατικάς λέξεις, μουντάδα, τζομπάνισσα, και άλλα τοιαύτα στολίσματα τερατώδη».

Στο σημείο αυτό θα πρέπει να παρατηρηθεί ότι ο Κοραής άδικα κατηγορεί τον Ρήγα, διότι οι λέξεις, που φέρνει για παράδειγμα «μοντάδα, τζομπάνισσα», βρίσκονται στο δεύτερο του έργο Η βοσκοπούλα των Άπλεων και όχι στα Ολύμπια, στα οποία απουσιάζουν οι ξένες λέξεις, κάτι που διέφυγε από την οξύτατη παρατηρητικότητα του Κοραή. Με την ευκαιρία των κρίσεων του Κοραή ας παρατεθούν και οι υπόλοιπες παρατηρήσεις του για την αναγραφή από τον Ρήγα των επιφωνημάτων «άχ, ώχ». Χαρακτηριστικά ο Κοραής παρατηρεί: «Το ΄Αχ (επιφώνημα λύπης) δεν είναι ίδιον εις αυτόν μόνον. φαίνεται ότι το περισσότερον μέρος των νύν σπουδαίων Γραικών το ενοστιμεύθησαν πολύ...οι ημέτεροι λοιπόν πρόγονοι έλεγον ΄Α επί λύπης, οίκτου και καμμίαν φορά θαυμασμού ή και απειλή». Στη συνέχεια αναφέρει ένα παράδειγμα από τον ΄Ομηρο και συνεχίζει: «Εξεύρεις δια τι εμωρολόγησα τόσον περί τούτου; Διότι φοβούμαι μη προσκολληθή εις την γλώσσαν το πυρετοποιόν τούτο ΄Αχ (ευρίσκω και ΄Εχ και ΄Ωχ εις τον Ρήγα) βλέπων τόσον κατάκορον την χρήσιν του εις τα βιβλία. Οθεν, επειδή ευρίσκεσαι αυτού, όπου σήμερον είναι το εργαστήριον της νέας των Γραικών φιλολογίας, προθυμήθητι να έχης επιρροήν εις τινών τας κεφαλάς...να φονεύσης το κατάρατον ΄Αχ...».

Ωστόσο επισημαίνουμε ότι η διερεύνηση του κειμένου των Ολυμπίων έδειξε πως ο Ρήγας χρησιμοποίησε και τους δύο τύπους των επιφωνημάτων και μάλιστα τα δύο τρίτα εκ του συνολικού αριθμού των επιφωνημάτων τα αποδίδει ως «ω», «α», «ε», όπως θα ήθελε και ο Κοραής, και μόνο το ένα τρίτο αποδίδεται ως «αχ», «ωχ», «εχ».