Το 1998, το έτος που γιορτάσθηκε η επέτειος των διακοσίων χρόνων από το μαρτυρικό θάνατο του Ρήγα Βελεστινλή, η Ρουμάνα ελληνίστρια ιστορικός κυρία LiaBradChisacof  είχε παρουσιάσει ένα χειρόγραφο, το οποίο, όπως υποστήριζε στο επιλογικό  κείμενό της, ήταν έργο του Ρήγα. Η έκδοση έγινε από το Ινστιτούτο Μελετών Νότιο-Ανατολικής Ευρώπης της Ρουμανικής Ακαδημίας και ήταν δίγλωσση ελληνικά-ρουμανικά με τίτλο «Ρήγας, Ανέκδοτα έργα - Rigas, Scrieriinedite» («Η δοκιμασμένη φιλία» και  μια κωμωδία «Το σαγανάκι της τρέλλας»).

Το βιβλίο παρουσιάστηκε στην Αθήνα, προκαλώντας πολλά σχόλια, ενώ παράλληλα δημοσιεύτηκαν σχετικά κριτικά κείμενα από τους Σπύρο Ευαγγελάτο, Βάλτερ Πούχνερ, Δημ. Σπάθη και Λουκά  Αξελό, στα οποία εκφράζονταν βάσιμες αμφιβολίες για την αποδιδόμενη στον Ρήγα πατρότητα του χειρογράφου. Επί πλέον τονίζονταν ότι θα έπρεπε να γίνει μια νέα έκδοση χωρίς λάθη, με ευρετήριο και γλωσσάριο, στο οποίο θα εξηγούνται οι πολλές τουρκικές, ρουμανικές κλπ. λέξεις.

Πρόσφατα, το 2011, από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κύπρου και τις εκδόσεις Gutenberg επανεκδόθηκε το χειρόγραφο στην Αθήνα  σε μία καλαίσθητη έκδοση με τίτλο «Ρήγας, ανέκδοτα έργα», (σελ. 364) με την επιμέλεια της κυρίας LiaBradChisacof. Στην αρχή του βιβλίου, (σελ. 9-54), είναι το εισαγωγικό κείμενο της επιμελήτριας της έκδοσης, και στη συνέχεια, (σελ. 55-277), καταχωρίζεται  φωτοτυπία των σελίδων του χειρογράφου δεξιά και μεταγραφή τους αριστερά. Κατ' αυτόν τον τρόπο ο αναγνώστης έχει τη δυνατότητα να διαβάσει ιδίοις όμμασι το χειρόγραφο. Η έκδοση συμπληρώνεται με το Γλωσσάριο, (σελ. 279-288), το Παραρτήματα 1 με τις «Ορθογραφικές αλλαγές που επήλθαν κατά τη μεταγραφή του χειρογράφου», (σελ. 289-308), και τα Παραρτήματα 2 και 3 με την «Παλαιογραφική και γραφολογική έκθεση», (σελ.309-364).  

Τα πέντε επιχειρήματα της κυρίας Chisacof για την πατρότητα

του κειμένου και η αναίρεσή τους

 Στο εισαγωγικό κείμενό της η κυρία LiaBradChisacof έχει ιδιαίτερο κεφάλαιο με τίτλο «Η πατρότητα του κειμένου» (σελ. 31-35). Υποστηρίζει ότι ο Ρήγας είναι ο συγγραφέας του χειρογράφου και απαριθμεί πέντε επιχειρήματα. Χαρακτηριστικά τονίζει ότι «Πέντε είναι τα κύρια στοιχεία που πιστοποιούν ότι το κείμενο το έγραψε ο Ρήγας Βελεστινλής». Παραθέτουμε στη συνέχεια αυτούσιο το κείμενο του κάθε επιχειρήματος της κυρίας BradChisacof, στο οποίο καταχωρίζονται και οι δικές μας ισχυρές παρατηρήσεις, οι οποίες τεκμηριώνουν ότι συγγραφέας της κωμωδίας «Το σαγανάκι της τρέλλας» δεν είναι ο Ρήγας Βελεστινλής.  

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ Α΄. «Ένα στοιχείο αποτελεί το σημείωμα επάνω στο "φάκελο" του χειρογράφου (στην πραγματικότητα ένα φύλλο διπλωμένο σε σχήμα φακέλου), με το εξής περιεχόμενο: Des papiers appartenant a monsieur Le Roy secretaire de Me le Prince Brancowan a Bucoreste pris en depot de 25 Juillet 1786. Ο φάκελος φέρει τη βούλα του αυστριακού προξενείου του Βουκουρεστίου. Το όνομα Le Roy αποτελεί μετάφραση του ονόματος του Ρήγα, όχι μόνον επειδή χρησιμοποιήθηκε η γαλλική γλώσσα, αλλά και ίσως επειδή υπήρχε πρόθεση συγκάλυψης.

Υπάρχει βέβαια και μια άλλη δυνατότητα ερμηνείας, που εντοπίζεται στην ειρωνική σφαίρα («ο δικός μας, δηλαδή ο ντόπιος, Le Roy»), αν φυσικά δεν αναφέρεται στον CharlesleRoy (1726-1779), συγγραφέα και καθηγητή της ιατρικής στο Μονπελιέ, δεδομένου ότι σε όλα τα αποδιδόμενα στο Ρήγα χειρόγραφα υπάρχουν κείμενα που έχουν σχέση με την ιατρική. Ας υπενθυμίσουμε ότι ο Anastasius του Hope είχε ιατρικές γνώσεις».

Παρατηρήσεις:

1). Η ημερομηνία 25 Ιουλίου 1786 δεν αναγράφεται επάνω στο ανώνυμο αχρονολόγητο χειρόγραφο, αλλά στο «φάκελο», που περιέχει το χειρόγραφο.  Όπως σημειώνει η κ. Shisacof είναι «στην πραγματικότητα ένα φύλλο διπλωμένο σε σχήμα φακέλου», στο οποίο είναι γραμμένο το γαλλικό κείμενο με την ημερομηνία. Όμως  το χειρόγραφο και ο «φάκελος» μπορεί να είναι άσχετα μεταξύ τους. Πιθανόν κάποια στιγμή να τέθηκε το χειρόγραφο στον φάκελο, ο οποίος φέρει τη βούλα του αυστριακού προξενείου.

2). Ο Μαυρογένης έφτασε στο Βουκουρέστι στις 17/28 Μαϊου 1786 όπως σημειώνει η κ. Shisacof  (σελ. 11) και το υπό εξέταση χειρόγραφο παραδόθηκε στο αυστριακό προξενείο στις 25 Ιουλίου 1786, δηλαδή σχεδόν μετά δύο μήνες. Το χρονικό αυτό διάστημα των δύο μηνών μας φαίνεται ότι είναι πολύ μικρό για την αναγνώριση πρώτα της προσωπικότητας του Μαυρογένη μετά την εγκατάστασή του στην Ηγεμονία, τις επισκέψεις των κληρικών, των αρχόντων και τη υποστηριζόμενη δυσαρέσκεια του συγγραφέα Ρήγα από τον μη διορισμό του στην νομαρχία του Ιλφόφου και στη συνέχεια τη συγγραφή του χειρογράφου με τόσες διορθώσεις και πάραυτα να έχει δοθεί στο αυστριακό προξενείο του Βουκουρεστίου.

3). Σχετικά με τις ιατρικές γνώσεις του Ρήγα, που υποστηρίζει η κ. Shisacof ότι σε όλα τα αποδιδόμενα στον Ρήγα χειρόγραφα υπάρχουν κείμενα που έχουν σχέση με την ιατρική, και παρόμοια στη σελίδα 42 σημειώνει ότι ο Ρήγας είχε «ευρεία γνώση περί της ιατρικής και φαρμακευτικής», θα θέλαμε να παρατηρήσουμε ότι, το μόνο κείμενο στο οποίο υπάρχουν ιατρικές γνώσεις είναι το «Φυσικής απάνθισμα», Βιέννη 1790, και ιδιαίτερα στο Κεφάλαιο  ΚΔ΄ «Περί ανθρώπου, ζώων και ετέρων τινών». Μάλιστα όπως έχουμε αποδείξει τα κείμενα αυτά είναι κατά κανόνα μετάφραση από λήμματα της Γαλλικής Encyclopedie των Diderot και D'Alembert (Παρίσι 1751 εκδόθηκε ο πρώτο τόμος). Ιδιαίτερα επισημάναμε ότι ο Ρήγας αντέγραψε και το λάθος που περιέχονταν στο λήμμα περί της κυκλοφορίας του αίματος για του κτύπους της καρδιάς, πως δήθεν ήταν 2000 την ώρα. Εάν είχε πράγματι ιατρικές γνώσεις θα διαπίστωνε το τυπογραφικό λάθος της Γαλλικής Εγκυκλοπαιδείας. Και φυσικά δεν θα ήταν δυνατόν ο Ρήγας να γνώριζε τον καθηγητή Ιατρικής του Μονπελιέ CharlesleRoy (1726-1779).

4). Η κ. Shisacof υποστηρίζει ότι το γραμμένο στο φάκελο  «όνομα Le Roy αποτελεί μετάφραση του ονόματος του Ρήγα, όχι μόνον επειδή χρησιμοποιήθηκε η γαλλική γλώσσα, αλλά και ίσως επειδή υπήρχε πρόθεση συγκάλυψης». Νομίζουμε ότι η ερμηνεία είναι απλοϊκή. Αν πράγματι αυτός που είχε μπροστά του το υποτιθέμενο χειρόγραφο έγραφε το όνομα του Ρήγα στα γαλλικά δεν θα το μετέφραζε,  αλλά απλά θα το ανέγραφε με λατινικούς χαρακτήρες. Επί πλέον τι να συγκαλύψει αφού ήδη βρίσκονταν στο αυστριακό προξενείο.

Ωστόσο έχει ενδιαφέρον να παρουσιαστεί και ένα άλλο πρόσωπο με το όνομα Le Roy, εκτός από τον καθηγητή Ιατρικής του Μονπελιέ, που αναφέρθηκε από την κ. Scisacof. Πρόκειται για ένα Γάλλο ναυπηγό με το όνομα  Le Roy, ο οποίος το 1786 βρίσκονταν στην Πόλη και σε δύο επιστολές του αναφέρεται στην κατασκευή πλοίων και στην αποστολή σχεδίων στο Γαλάτσι. Χαρακτηριστικά ο νέος διδάκτωρ Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Χαρ. Μηνάογλου παρατηρεί στην σχετική εργασία του: «Ο Le Roy μάλιστα θα είχε και έναν προσωπικό λόγο να επιθυμεί τη διάδοση ενός αντιμαυρογενετικού έργου, όπως το ΄΄Σαγανάκι της τρέλλας΄΄: γνώριζε τον Μαυρογένη από παλιά. Μετά τη συνθήκη του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή, όταν ήρθε στην Πόλη και ανέλαβε την κατασκευή των οθωμανικών πολεμικών πλοίων, καπουδάν πασάς ήταν ο προστάτης του Μαυρογένη Χασάν πασάς, ο οποίος διατήρησε αυτή τη θέση από το 1774 ως το 1790. Ο Μαυρογένης ως διερμηνέας του στόλου και στην ουσία ο στενότερος συνεργάτης του Χασάν πασά, θα είχε ταλαιπωρήσει αρκετά τον γάλλο ναυπηγό, πράγμα που σε συνδυασμό με την αντιφράγκικη νοοτροπία του, θα τον κατέστησαν πραγματικά αντιπαθή στον Le Roy».

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ Β΄. «Άλλο στοιχείο είναι παλαιογραφικής φύσεως, με αποφασιστική παράμετρο το γραφικό χαρακτήρα, ο οποίος είναι όμοιος με τον αντίστοιχο ενός χειρογράφου του Ρήγα, του ΕΒΕ 1288».

Παρατήρηση:

Πολλές φορές στα χειρόγραφα της εποχής αυτής η γραφή μοιάζει και δεν είναι δυνατόν η παλαιογραφική παράμετρος να παίζει μεγάλο ρόλο στην ταυτοποίηση του χειρογράφου. Χαρακτηριστικά ο κ. Βάλτερ Πούχνερ στην μνημονευθείσα κριτική εργασία του για το «Σαγανάκι της τρέλλας» παρατηρεί ότι «μια πρόχειρη αντιβολή με άλλα χειρόγραφα της εποχής πείθει πως υπάρχουν γραφές πολύ όμοιες με εκείνη του γραφέα της κωμωδίας» και ενδεικτικά παραπέμπει για παράδειγμα σε αρκετές σελίδες από διάφορα χειρόγραφα που παρατίθενται από την A. Camariano-Cioran. Μάλιστα τονίζει ότι «η παλαιογραφική απόδειξη της γραφής του Ρήγα σχετική σημασία έχει για το θέμα της πατρότητας».

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ Γ΄. «Είναι σημαντικό το γεγονός ότι στο φύλλο 49v  του χειρογράφου, το αρχικό γράμμα στη συντομογραφία του ονόματος Φεραρή, που θεωρούμε alterego του συγγραφέα, γράφθηκε με κεφαλαίο (Φερ) αφού προηγουμένως σβήστηκε η γραφή με πεζά γράμματα (φερ). Αντίθετα, σε ολόκληρο το κείμενο, χωρίς καμία άλλη εξαίρεση, οι συντομογραφίες των ονομάτων αποδίδονται με πεζά χωρίς το αρχικό γράμμα να είναι κεφαλαίο. Τέτοιου είδους στοιχεία θεωρούνται ενδεικτικά συγκαλυμμένων προσπαθειών για την κρυπτογράφηση της ταυτότητας του συγγραφέα.

Επίσης, στο σημείο αυτό αξίζει να αναφέρουμε και στοιχεία που αφορούν την πρωτοτυπία του έργου, όπως η εμφάνιση του χειρογράφου, δηλαδή τα πολλά σβησίματα και τελικός κατάλογος για όσα ο συγγραφέας σκοπεύει να γράψει, που μαρτυρούν πρωτότυπο έργο. Αν επρόκειτο για αντιγραφή, για μετάφραση, ή έστω και για παραλλαγή, όλα αυτά δεν θα υπήρχαν».

Παρατηρήσεις:

Το όνομα «Φεραρής» δεν είναι το alterego του συγγραφέα, όπως υποστηρίζεται από την κ. Shisacof, αλλά έχει να κάνει με τον «Γιαννακάκη Τζανέτο», ο οποίος είχε καταφύγει στους Ρώσσους, (φιραρής=φυγάς), όπως παρακάτω γίνεται ο σχετικός σχολιασμός.

Για την δεύτερη παράγραφο σημειώνουμε ότι έχει δίκιο η κ. Shisacof, που υποστηρίζει ότι το χειρόγραφο είναι πρωτότυπο έργο και όχι αντιγραφή, όπως δείχνει η εμφάνιση του χειρογράφου με τα πολλά σβησίματα και τις διορθώσεις.

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ Δ΄. «Ακολουθούν τρεις ουσιώδεις λεπτομέρειες του κειμένου. Μία είναι η αναφορά στο Ρήγα με την ιδιότητα του τζιοκόϊ (ρουμ: νεόπλουτου) γραμματέα της ηγεμονικής καγκελαρίας, τυπολάτρη και γι' αυτό αντιπαθητικού στους υφισταμένους του. Άλλη είναι η δράση του χαρακτήρα που ονομάζεται "Φεραρής". Το όνομα αυτό δεν έχει καμία σχέση με το προσωνύμιο του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου "Φιραρής" (:φυγάς), αφού ο αντίστοιχος χαρακτήρας ούτε ηγεμόνας ούτε φυγάς είναι.  Επίσης δεν μπορεί να έχει σχέση με τη ρουμανική λέξη fierar (φιεράρ), ομόηχη μεν αλλά σημασιολογικά απορριπτέα (:σιδεράς). Αντίθετα, ο προσδιορισμός Φεραρής μας θυμίζει το τοπωνύμιο Φερραί, τη γενέτειρα του Ρήγα. Άλλη πάλι λεπτομέρεια είναι ότι ο Φεραρής απλώς αναφέρεται αλλά δεν σχολιάζεται στο κατάλογο τω χαρακτήρων του έργου. Αν και είναι μορφωμένος άνθρωπος που γνωρίζει πολύ καλά την αξία του. Κατά τη γνώμη μας πρόκειται για ένα alterego του συγγραφέα».

Παρατηρήσεις:

1). Θέλουμε να παρατηρήσουμε ότι ο Ρήγας ποτέ του δεν χρησιμοποίησε το αρχαίο όνομα «Φεραί» της γενέτειράς του Βελεστίνου. Σε όλα τα έργα του και τα έγγραφα πάντοτε υπέγραφε «Ρήγας Βελεστινλής», ποτέ «Φεραίος». Μάλιστα στο βιβλίο του «Νέος Ανάχαρσις», το αρχαίο όνομα «Pheres» του γαλλικού κειμένου ο Ρήγας μερικές φορές το αντικαθιστούσε με το όνομα «Βελεστίνο». 

2). Ενδιαφέρον παρουσιάζει η σχετική παρατήρηση του κ. Χαρ. Μηνάογλου για το διαγραμμένο όνομα «Γιαννακάκης Τζανέτος, διβάν εφέντης» στα πρόσωπα του δράματος, (σελ. 56-57), και το οποίο αντικαταστάθηκε με το «Φεραρής». Ο συγγραφέας του χειρογράφου γνώριζε ότι ο «Γιαννακάκης Τζανέτος» είχε αυτομολήσει στους Ρώσους, (φιραρής=φυγάς), γι' αυτό και αντικατέστησε το όνομά του με το «Φεραρής». Χαρακτηριστικά σημειώνεται πως «Το ποίος είναι αυτός ο Γιαννακάκης Τζανέτος μας το λέει ο Κωνσταντίνος Καρατζάς στις Εφημερίδες του (1790-1792), όπου στα 1790 κάνει λόγο για τον φιραρή, Μ.Λογοθέτη του Μαυρογένη, Γιαννακάκη Τζανέτο.Κατανοούμε  λοιπόν πως το "Φεραρής" δεν έχει καμία σχέση με τις Φερές, όπως έχει υποστηριχθεί, αλλά πρόκειται για το γνωστό χαρακτηρισμό φιραρής (=φυγάς), που απεδίδετο σε όσους αυτομολούσαν στους Ρώσους. Μάλιστα ο Καρατζάς μας δίνει και κάποιες λεπτομέρειες σχετικές με τη φυγή του παρουσιάζοντάς τον ήδη στα τέλη του 1790 ως αρχιγραμματέα του Ποτέμκην».

3). Συνέχεια της προηγούμενης διαπίστωσής του, ο κ. Μηνάογλου θέτει το πρόβλημα της χρονολόγησης του χειρογράφου. Τονίζει «πως πρέπει το έργο να αναχρονολογηθεί». Όπως τονίστηκε και στις παρατηρήσεις μας στο πρώτο μέρος της επιχειρηματολογίας της κ. Scisacof, το υπό εξέταση χειρόγραφο είναι ανώνυμο και αχρονολόγητο. Η αναφερόμενη ως ημερομηνία του χειρογράφου 15 Ιουλίου 1786, επαναλαμβάνουμε ότι δεν είναι επάνω στο χειρόγραφο αλλά σε ένα άλλο χαρτί σε σχήμα φακέλου, στο οποίο θα τέθηκε εκ των υστέρων το χειρόγραφο. Επί πλέον τονίσαμε ότι λογικά είναι πολύ μικρό το χρονικό διάστημα των δύο μηνών από την έλευση και εγκατάσταση του Μαυρογένη στο Βουκουρέστι, την επίσκεψη των κληρικών, των αρχόντων  κλπ. και την εν συνεχεία απογοήτευση του συγγραφέα από τη στάση του Μαυρογένη, ώστε να γράψει το θεατρικό αυτό έργο, με τόσες διαγραφές και προσθήκες στο κείμενο και στη συνέχεια να το έχει δώσει στο αυστριακό προξενείο.

Ο κ. Χαρ. Μηνάογλου επισημαίνει ότι αξιωματούχοι του Μαυρογένη στα 1789 είχαν αρχίσει να καταφεύγουν στους εχθρούς και τότε θα πρέπει να έφυγε και ο Τζανέτος. Γι' αυτό και ο συγγραφέας του θεατρικού έργου έχει πρώτα γράψει «Γιαννακάκης Τζανέτος διβάν εφέντης», το οποίο διέγραψε και πρόσθεσε το «Φεραρής», που σημαίνει «φιραρής», δηλ. φυγάς. Εκείνη την εποχή, το 1789 ή το 1790, θα πρέπει να έχει γραφεί και το «Σαγανάκι της τρέλλας». Επί πλέον ο κ. Μηνάογλου σχολιάζει άλλα τέσσερα πρόσωπα του θεατρικού έργου: ο «σπαθάρης», ο «γραμματικός Κονδύλης», ο «Γιώργος Φραγκόπουλος»  και ο «Αλέξανδρος παχάρνικος», για τον οποίο υποστηρίζει ότι είναι ο Αλέξανδρος Κάλφογλου, ποιητής της «Ηθικής στιχουργίας» και ο οποίος είχε διατελέσει αξιωματούχος του Μαυρογένη. 

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ Ε΄. «Ένα τελευταίο στοιχείο είναι μια λέξη που χρησιμοποιεί το alterego του συγγραφέα για να προσβάλει τους γύρω του, τους οποίους θεωρεί βέβαια αμαθείς (f.17r). Η λέξη  είναι "ηλεκτρισμός", εμφανίζεται και στο "Φυσικής απάνθισμα" του Ρήγα, έργο το οποίο αντλεί από τη γαλλική και τη γερμανική επιστημονική φιλολογία. Εισάγεται στο έργο αυτό για πρώτη φορά σαν δάνεια λέξη από τη γερμανική με την έννοια "μαγνητικό πεδίο". Η χρήση της λέξης είναι ειρωνική. Όποια έννοια και αν έχει υπόψη του ο συγγραφέας πρόκειται για αόρατο φυσικό φαινόμενο. Εξάλλου η λέξη "ηλεκτρισμός" δεν είναι ίσως η μοναδική σχέση που συνδέει το υπό συζήτηση έργο με το "Φυσικής απάνθισμα". Στο f.11v του έργου γίνεται μια σύγκριση μεταξύ της στολής μερικών στρατιωτών και ενός ψαριού του γλυκού νερού, το όνομα του οποίου δίνεται στα ρουμανικά. Πρόκειται για τη "στιούκα", που έχει πολλά κόκαλα. Στο "Φυσικής απάνθισμα" (κεφάλαιο κβ΄) αναφέρεται επίσης ένα ψάρι του γλυκού νερού με το ρουμανικό του όνομα, "κράπος"».

Παρατηρήσεις:

Η αναφορά στο χειρόγραφο του όρου «ηλεκτρισμός» δεν μπορεί να αποτελέσει στοιχείο ταυτότητας του έργου, επειδή και ο Ρήγας μνημονεύει τον όρο στο «Φυσικής απάνθισμα». Ο ηλεκτρισμός ήταν κάτι γνωστό από χρόνια διότι διδάσκονταν στη Φυσική του Νικηφόρου Θεοτόκη στα 1757. Επισημαίνουμε ωστόσο ότι ο όρος «ηλεκτρισμός» δεν απαντάται για πρώτη φορά στο «Φυσικής απάνθισμα» του 1790, όπως υποστηρίζει η κυρία Shisacof, αλλά έχει καταγραφεί σε προγενέστερα ελληνικά βιβλία, στα 1780 στην «Απολογία» του Ιώσηπου Μοισιόδακος και στα 1787 στις «Ιατρικές παραινέσεις», που μετέφρασε από τα Ουγγρικά ο Γεώργιος Ζαβίρας.

Επίσης η σύνδεση του χειρογράφου με το έργο του Ρήγα «Φυσικής απάνθισμα»  νομίζουμε ότι είναι ανεπιτυχής, και τούτο διότι στο χειρόγραφο γίνεται αναφορά στο είδος ψαριού «στιούκα» με τα πολλά κόκκαλα, το οποίο όμως δεν μνημονεύεται στο «Φυσικής απάνθισμα». Οσον αφορά για το ψάρι του γλυκού νερού, που γράφει ο Ρήγας «κράπος», σημειώνουμε ότι ο Ρήγας μεταφράζει το κείμενο της Γαλλικής Εγκυκλοπαιδείας, όπως έχουμε δείξει, συμπληρώνοντας και την λαϊκή ονομασία του της περιοχής του Βελεστίνου  στη λίμνη Κάρλα με το όνομα «σαζάνι». Συγκεκριμένα στο "Φυσικής απάνθισμα", σελ. 123 ο Ρήγας γράφει: «Ο κυρ Λεουβενχοέκ επήρε τα λέπια ενός μεγάλου κράπου (ψάρι του γλυκού νερού, τουρκιστί σαζάνι)». Και στη Γαλλική Encyclopedie, τόμ. 12, σελ. 890α σημειώνεται:  «M. Leeuwenhoektiraplusieursecaillesd'unecarpeextraordinairementgrosse». Παρατηρούμε ότι ο Ρήγας αποδίδει το γαλλικό «carpe» ως «κράπος», που μπορεί να είναι μεταφορά από τη ρουμανική παράφραση του όρου «crap» ή από τη δημώδη ονοματολογία, διότι απαντάται και σε χειρόγραφο του 18ου αιώνος, «Περί κράπου ήτοι σαζανίου». Προσθέτουμε ότι ο Ρήγας στο «Φυσικής απάνθισμα» (σελ. 32, 33, 101) χρησιμοποιεί και την ρουμάνικη λέξη «σάνια», τονίζοντας πως δεν είναι γνωστή στην Ελλάδα και την παρομοιάζει με την σκάφη.