Η ιστορική έρευνα έχει δείξει ότι ο Ρήγας το χειρόγραφο υλικό του βιβλίου του «Σχολείον των ντελικάτων εραστών» το είχε φέρει στη Βιέννη έτοιμο, επεξεργασμένο και ολοκληρωμένο και ότι το είχε γράψει πολύ πριν, όταν ακόμη βρισκόταν στην Κων/πολη. Θεωρείται πλέον ως το πρώτο βιβλίο του Ρήγα, όπως εξάλλου και ο ίδιος δηλώνει στον πρόλογό του, ότι είναι «απαρχή» των συγγραφικών δραστηριοτήτων του.

Για το δεύτερο όμως βιβλίο «Φυσικής απάνθισμα» τίθεται το ερώτημα το πότε το έγραψε ο Ρήγας. Το είχε αποπερατώσει όταν βρισκόταν στο Βουκουρέστι και κατά την μετάβασή του στη Βιέννη, τον Ιούνιο του 1790, το έφερε έτοιμο για εκτύπωση, ή είχε αρχίσει τη συγγραφή του βιβλίου στο Βουκουρέστι, αλλά λόγω της αιφνίδιας αναχωρήσεως του με τον Κιρλιάνο δεν πρόλαβε να το τελειώσει και συμπλήρωσε στη Βιέννη τα κεφάλαια, τα οποία δεν είχε ετοιμάσει;

Σχετικώς με αυτά ο Δασκαλάκης παρατηρεί ότι ο Ρήγας είχε έτοιμο το κείμενο του βιβλίου του πριν από τη μετάβασή του στη Βιέννη, ενώ ο Βρανούσης επί πλέον γράφει ότι ο Ρήγας «στους λίγους μήνες της παραμονής του στη Βιέννη, το 1790, ασχολήθηκε μόνο με την συμπληρωματική επξεργασία της Φυσικής του». Σημειωτέον ωστόσο πως τα τελευταία κεφάλαια του «Φυσικής απάνθισμα» δεν έχουν τη διαλογική μορφή μεταξύ μαθητή και δασκάλου των πρώτων κεφαλαίων, στοιχείο το οποίο ίσως μαρτυρεί ότι ο Ρήγας θα έγραψε βιαστικά αυτά τα κεφάλια και δεν προλάβαινε να τα επεξεργασθεί.

Όταν μάλιστα είχαν ήδη τυπωθεί τα πρώτα κεφάλαια του βιβλίου, ο Ρήγας προσέθεσε όσα αναφέρει στη σημείωση της σελ. 165: «Σημείωσε: Τα κατωτέρω άρθρα περί μαγνήτου και λοιπών, δεν ήτον έτοιμα δια να προσυ=τεθούν εις την τάξιν οπού έπρεπεν». Ο Ρήγας δηλαδή, όταν διέμενε στη Βιέννη, ενώ συνεχιζόταν η εκτύπωση του βιβλίου του, θ έγραψε αυτά τα κείμενα, τα οποία καταχωρίζει εκτός της οικείας θέσεως στο τέλος του βιβλίου μετά τη σημείωσή του.

Εάν ήταν δυνατόν να ταυτισθεί η πηγή από την οποία πήρε τα συγκεκριμένα αυτά κείμενα της σημείωσής του τότε θα μπορούσαμε να υποθέσουμε, ότι η πηγή, το πρότυπο, το οποίο χρησιμοποίησε ο Ρήγας, θα βρισκόταν στη Βιέννη, όπου διέμενε τον καιρό της εκτυπώσεως του βιβλίου του.

***

Στο χειρόγραφο των εξόδων του Χριστόδουλου Κιρλιάνου στη Βιέννη κατά το 1790, το οποίο παρουσίασε ο Ν. Camariano, διαβάζουμε ότι ο Ρήγας στις 17 Ιουλίου 1790 είχε πάει «εις την βιβλιοθήκην» και στις 11 Αυγούστου 1790 «εις την τυπογραφίαν». Η πληροφορία αυτή, ότι ο Ρήγας επισκεπτόταν τη Βιβλιοθήκη της Βιέννης, ενώ τύπωνε τα βιβλία του, σε συνδυασμό με την σημείωση της σελ. 165 του «Φυσικής απάνθισμα», ότι «τα κατωτέρω άρθρα περί μαγνήτου, και των λοιπών, δεν ήτον έτοιμα δια να προστεθούν εις την τάξιν οπού έπρεπε» και με τα πρόσφατα αποτελέσματα της έρευνάς μας, ότι τα κείμενα αυτά είναι από τη Γαλλική Encyclopedie, μπορεί να βοηθήσει στην εξαγωγή του συμπεράσματος, ότι ο Ρήγας Βελεστινλής έγραψε τα τελευταία τουλάχιστον κεφάλαια του βιβλίου του «Φυσικής απάνθισμα» ενώ βρισκόταν στη Βιέννη.

Γνωρίζουμε τώρα από τις έρευνές μας, ότι ο Ρήγας για ένα μεγάλο τμήμα του βιβλίου του, πήρε κείμενα από λήμματα της Γαλλικής Encyclopedie των Diderot και D΄ Alembert. Ωστόσο μπορεί κάποιος να ισχυρισθεί ότι τα θέματα, που βρίσκονται στη σημείωση του μετά τη σελ. 165, πιθανόν να τα είχε αντιγράψει ο Ρήγας από την Encyclopedie, όταν βρισκόταν ακόμη στο Βουκουρέστι, πριν από τη μετάβασή του στη Βιέννη τον Ιούνιο του 1790.

Τα τελευταία όμως κεφάλαια του βιβλίου «Φυσικής απάνθισμα», όπως το ΚΓ΄ «Περί πουλιών» και το ΚΔ΄ «Περί ανθρώπου και ετέρων τινών», δεν έχουν την επεξεργασμένη μορφή και ιδιαίτερα δεν έχουν την διαλογική μορφή των πρώτων κεφαλαίων. Ο Ρήγας μάλλον θα έγραψε τα κεφάλαια αυτά όταν βρισκόταν στη Βιέννη και κάτω από την πίεση του χρόνου θα βιαζόταν να τα τελειώσει, με αποτέλεσμα να παραθέτει στο βιβλίο του αυτούσια κομμάτια από την Encyclopedie, όπως έχει αποδείξει η προσωπική μας έρευνα για τα δύο αυτά κεφάλαια.

Επίπλεον τα κείμενα, τα οποία είναι μετά τη σελ. 165 και «δεν ήτον έτοιμα δια να προστεθούν εις την τάξιν οπού έπρεπε», όπως σημειώνει ο Ρήγας, αποδεικνύεται σήμερα ότι τα πήρε από τη Γαλλική Encyclopedie. Συγκεκριμένα τα κείμενα περί «ηλέκτρου» και «άμπαρης» (σελ. 170-171) και περί «ηλεκτρικής ύλης» (σελ. 171-174) είναι αυτούσια κείμενα από λήμματα της Encyclopedie. Εάν τα κείμενα αυτά τα είχε αντιγράψει, όταν διέμενε στο Βουκουρέστι, προφανώς θα τα είχε επεξεργασθεί και θα τα είχε καταχωρίσει στα οικεία κεφάλαιά τους και όχι στο τέλος, μετά τη σχετική σημείωσή του.

Ο Ρήγας προφανώς σύχναζε στη Βιβλιοθήκη της Βιέννης, όπου από τους τόμους της Encyclopedie μετέφραζε εκείνα τα λήμματα, τα οποία θεωρούσε απαραίτητα για τον φωτισμό του Γένους και τα έδινε αμέσως στα τυπογραφεία για να τυπωθούν, χωρίς καμμία επεξεργασία. Γι΄ αυτό τα κείμενα της Encyclopedie είναι αυτούσια καταχωρισμένα στο «Φυσικής απάνθισμα», χωρίς να έχουν την επεξεργασία των πρώτων κεφαλαίων.

Στη συνέχεια παραθέτουμε παραλλήλως ορισμένα τμήματα από τα δύο κείμενα περί «ηλεκτρικής ύλης».

Φυσικής απάνθισμα (σελ. 171)

Η ουσία της ηλεκτρικής ύλης δεν είναι ακόμη καλά γνωστή, δια τούτο δεν ημπορούμεν να δώσωμεν τον ορισμόν της αλλέως, παρά εκ των πρώτων αποτελεσμάτων της.

Εκείνο το έλκειν και ωθείν τα ελαφρά σώματα, είναι το πλέον αξιοπαρατήρητον, όπερ ημπορεί να χρησιμεύση εις το να χαρακτηρίσωμεν την ηλεκτρικήν ύλην, ήτις είναι ενωμένη εις όλα σχεδόν τα αποτελέσματα της, και κάμνει να γνωρίζωμεν ευκόλως την παρουσίαν της και εις τα ολιγίστης ποσότητος μετέχοντα σώματα.

Encyclopedie (τόμ. 5, σελ. 469b) λήμμα electricite

Comme on ne connait point encore l΄ essence de la matiere electrique, il est impossible de la definir autrement que parses principales propietes.

Celle d΄ attirer et de repousser les corps legers, est une des plus remarquables, et qui pourrait d΄ autant mieux servir a caracteriser la matiere electrique qu΄ elle est jointe a presque tous ses effets, et qu΄ elle en fait reconnaitre aisement la presence, meme dans les corps qui en contiennent la plus petite quantite.

Φυσικής απάνθισμα (σελ. 172)

Τα ελαφρά σώματα έλκονται απ΄ εκείνα οπού είναι ηλεκτρισμένα έως οπού να ηλεκτρισθούν και αυτά δια της κινήσεως της ηλεκτρικής ύλης των από την ηλεκτρικήν μηχανήν όσον είναι ηλεκτρισμένα τα πρώτα και να αποκατασταθή η ατμοσφαίρα τους τόσον πυκνή, όσον εκείνη η των σωμάτων οπού τοις κοινολογεί την κίνησιν.

Encyclopedie (τόμ. 5, σελ. 477 α) λήμμα electricite

Les corps legers sont attires par ceux qui sont electriques, jusqu΄ a ce qu΄ ils soient autant electrises qu΄ euxpar la communication, et que leurs atmospheres soient devenues aussi denses que celle du corps qui la leur a communiquee.

Ευθύς οπού αποκτήσουν την ισότητα της ατμοσφαίρας, η έλκυσις παύει, και αρχινλά η ώθησις.

Que des le moment qu΄ ils ont acquis cette atmosphere, l΄ attraction cessse et la repulsion commence.

Η ώθησις δεν φαίνεται αλλού καλλίτερα, παρά αναμεταξύ εις τα σώματα οπού απεκατεστάθησαν κατ΄ ίσον και όμοιον λόγον ηλεκτρικά.

Qu΄ il n΄ y a de repulsion qu΄ entre les corps qui sont devenus egalement electriques.

Η ώθησις διαρκεί τόσον, όσον ενυπάρχει η ομοία πυκνότης των ατμοσφαίρων, και παύει όταν ασθενούν αύται, και πάλιν, τότε η έλκυσις ξαναρχινά, όταν η ομοία πυκνότης βαλθή εις στάσιν, αφ΄ ής έπεται μία νέα απώθησις.

Que cette repulsion dure tant subsiste l΄ egale densite des atmospheres, et qu΄ elle cesse des qu΄ on affaiblit l΄ une ou l΄ autre; qu΄ alors l΄ attraction recommence jusqu΄ a soit retablie, d΄ ou il resulte une nouvelle repulsion.

Η απώθησις ημπορεί να διαρκή μεταξύ δύο σωμάτων, τα οποία δεν συνελκύσθησαν αμοιβαίως ποτέ, να έχουν όμως ατμοσφαίρας κατ΄ ίσον λόγον πυκνάς.

Que le repulsion peut subsister entre deux corps qui ne se sont jamais attires mutuellement, pourvu qu΄ ils ayent des atmospheres egalement denses.

Η απώθησις γίνεται δυνατωτέρα μεταξύ δύο ηλεκτρικών σωμάτων τόσον (ήγουν μακραίνει το έν από το άλλο) όσον είναι σφοδροτέρως ηλεκτρισμένα, εις τρόπον οπού δια των διαστημάτων αφ΄ ών αφίστανται εις τους διαφόρους βαθμούς της ωθήσεώς των, ημπορούμεν να ιξεύρωμεν την αμοιβαίαν ηλεκτρικήν δύναμίν τους, με το Ηλεκτρόμετρον.

Que la repulsion est d΄ autant plus forte antre deux corps electriques, c΄ est –a-dire qu΄ ils s΄ eloignent davantage l΄ un de l΄ autre, qu΄ ils sont plus fortement electrises; en sorte que par les espaces dont ils s΄ ecartet dans leurs differents degres de repulsion, on peut estimer leurs forces reciproques electriques….Voyez ELECTROMETRE.

Φυσικής απάνθισμα (σελ. 173)

Η ηλεκτρική ύλη κοινολογείται εις όλα τα μη ηλεκτρικά σώματα, όσον μεγάλα και φαρδεία και αν είναι. Τα αποτελέσματά της τούτα είναι αισθητά τότε, όταν είναι μόνον βαλμένα να στέκωνται επάνω εις ηλεκτρικά σώματα, και όχι εις άλλα.

Encyclopedie (τόμ. 5, σελ. 474b) λήμμα electricite

la matiere de l΄ electricite se communique a tous les corps electriques, de quelque grander et de quelqu΄ etendue qu΄ ils puissent etre; et que les effets de cette matiere nous sont senibles tant qu΄ ils ne tiennent qu΄ a des corps electriques et qu΄ ils ne communiquent point a d autres.

Συμπερασματικά μπορούμε α πούμε ότι ο Ρήγας κατά την παραμονή του στη Βιέννη το 1790 αποπεράτωσε τουλάχιστον τη συγγραφή του βιβλίου του «Φυσικής απάνθισμα», με την αντιγραφή κειμένων από λήμματα της Encyclopedie, τα οποία καταχώρισε, χωρίς καμμία επεξεργασία, στα τελευταία κεφάλαια του βιβλίου του.

--------------------------------------------------------------------------------

Βλ. Λ. Βρανούσης, Ρήγας, Βασική Βιβλιοθήκη, αρ. 10, Αθήνα 1954, σελ. 29 και 121.

Nestor Camariano, «Rhigas Velestinlis, completementas et corrections concernant sa vie et son activite», Revue des Etudes Sud-Est Europeenes, τόμ. 28, 1980, σελ. 687-719.

Οι πλήρεις τίτλοι είναι: «Σχολείον των ντελικάτων εραστών ήτοι βιβλίον ηθικόν, περιέχον τα περίεργα συμβεβηκότα των ωραιοτέρων γυναικών του Παρισίου, ακμαζουσών κατά τον παρόντα αιώνα. Εκ της γαλλικής διαλέκτου νυω πρώτον μεταφρασθέν παρά του Ρήγα Βελεστινλή Θετταλού. Εν Βιέννη της Αουστρίας, εκ της τυπογραφίας Ιωσήπου του Βαουμεϊστέρου, 1790», (σ. 8+366) και το «Φυσικής απάνθισμα δια τους αγχίνους και φιλομαθείς Ελληνας εκ της γερμανικής και γαλλικής διαλέκτου ερρανισθέν παρα του Ρήγα Βελεστινλή Θετταλού. Ούτινος αναλώμασιν εξεδόθη προς ωφέλειαν των ομογενών. Εν Βιέννη, εκ της τυπογραφίας του Ευγενούς Τράττνερ, 1790», (σ. ι΄+180).

Βλ. Λ. Βρανούσης, ό. π., σελ. 123 και Απ. Δασκαλάκης, Ο Ρήγας Βελεστινλής ως διδάσκαλος του Γένους, Αθήνα 1977, σελ. 79.

Βλ. Απ. Δασκαλάκης, ό. π.

Βλ. Λ. Βρανούσης,ό. π., σελ. 123.

Βλ. Nestor Camariano, ό. Π., σελ. 713 και 715.

Ο Ερμής ο Λόγιος (τόμ. 1816, σελ. 234) αναφέρει τα εξής «Η Εγκυκλοπαιδεία τούτο το θαυμασιώτερον επιχείρημα όπου εφαντάσθη ο ανθρώπινος νους να επιχειρισθή προς αμάραντον δόξαν των θνητών. Αύτη η κιβωτός όλων των ανθρωπίνων μαθήσεων είναι αθάνατον μνημείον της φιλοσοφίας των επιστημών και τεχνών».

Για τα πρώτα αποτελέσματα της έρευνα βλ. Δημ. Καραμπερόπουλος, «Ρήγα Βελεστινλή Φυσικής απάνθισμα και Γαλλική Encyclopedie. Ταύτιση, για πρώτη φορά, ενός προτύπου», Υπέρεια τόμ. 2 , Αθήνα 1994, σελ. 585-598, Πρακτικά του Β΄ Συνεδρίου «Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας» (Βελεστίνο 1992). Πρβλ. D. Karaberopoulos, «Le Florilege de Physique (Φυσικής απάνθισμα) de Rhigas Velestinlis et l΄ Encyclopedie. Premiere identification d΄ un modele», Bulletin de Liaison, Centre d Etudes Balkaniques, Inalco, Paris, Decembre 1994, σελ. 129-139. Δημ. Καραμπερόπουλος, «Γαλλική Encyclopedie, ένα πρότυπο του ΄΄Φυσικής απάνθισμα΄΄ του Ρήγα», Πρακτικά του Συνεδρίου του Ομίλου Μελέτης Ελληνικού Διαφωτισμού, αφιερωμένο στη μνήμη του Λέανδρου Βρανούση, Αθήνα, 10-11 Μαϊου 1995 (υπό έκδοση).