Στο τοπογραφικό διάγραμμα, επιπεδογραφία του Βελεστίνου ο Ρήγας δίπλα στα «Μνήματα», όπου και το σημερινό νεκροταφείο, έχει καταχωρίσει την πληροφορία ότι εκεί βρίσκονταν ο ναός του Αγίου Αθανασίου, (στο χώρο όπου σήμερα είναι η εκκλησία της Παναγίας). Συγκεκριμένα βάζει το συμβολισμό ενός ναόσχημου κτίσματος με τον σταυρό πάνω του και συνοδεύεται με τον αριθμό 3, που παραπέμπει δίπλα στις επαξηγήσεις: «3. Αγ. Αθανάσιος. Είναι τρόπαια εις τον γυναικονίτιν». Ενδιαφέρουσα είναι και η πληροφορία που καταγράφει ότι στον γυναικονίτη της εκκλησίας του Αγίου Αθανασίου υπήρχαν αρχαία «τρόπαια», στοιχείο που δείχνει την παρατηρητικότητα και το ενδιαφέρον του νεαρού Ρήγα για την αρχαία κληρονομιά.

  Μετά την είδηση αυτή του Ρήγα δεν έχουμε συνέχεια για την εκκλησία του Αγίου Αθανασίου. Το πιο πιθανό είναι ότι οι καταστροφές που συνέβησαν μετέπειτα στην χριστιανική συνοικία του Βελεστίνου θα είχαν ως αποτέλεσμα εκτός των άλλων και το χαλασμό της εκκλησίας του Αγίου Αθανασίου.

  Κατά τα Ορλωφικά (1770) το Βελεστίνο είχε υποστεί τις πρώτες καταστροφές. Χαρακτηριστική είναι η πληροφορία του William Leake , ο οποίος πέρασε από το Βελεστίνο στις 27 Δεκεμβρίου 1809: «Το Βαρούσι, το ελληνικό τμήμα, το οποίο κάποτε είχε τόσες οικογένειες όσες σήμερα έχει το τουρκικό τμήμα, αποτελείται τώρα στο μεγαλύτερο μέρος του από ερείπια ή ακατοίκητα σπίτια και ένα κομμάτι του έχει μετατραπεί σε περιβόλια ή σιτοχώραφα».

  Η οριστική καταστροφή του Βελεστίνου είχε επέλθει μετά τη Μάχη του Βελεστίνου και τη Βουλή Θετταλομαγνησίας (11 Μαϊου 1821), όταν τα τούρκικα στρατεύματα κατέφθασαν από τη Λάρισα και έδιωξαν τους Ελληνες επαναστάτες, ενώ έσφαξαν τους εναπομείναντες κατοίκους του Βελεστίνου και κατέστρεψαν τη χριστιανική συνοικία. Τότε θα καταστράφηκε και ο ναός του Αγίου Αθανασίου. Στα 1838 ο εκ Μηλεών Πηλίου Δάσκαλος του Γένους Γρηγόριος Κωνσταντάς σε χειρόγραφό του σημειώνει χαρακτηριστικά ότι το Βελεστίνο «κατοικείται από Τοιύρκους και πολλά ολίγους χριστιανούς», αποτέλεσμα δηλαδή της καταστροφής του 1821.

  Μετά την ολοκληρωτική αυτή καταστροφή και την παρέλευση ετών οι νεοφερμένοι κάτοικοι στη χριστιανική συνοικία κατά το 1865 ανεγείρουν νέα εκκλησία προς τιμήν της Παναγίας αυτήν τη φορά. Μάλλον οι καινούργοι κάτοικοι δεν θα γνώριζαν πως η προηγούμενη εκκλησία ήταν αφιερωμένη στον Αγιο Αθανάσιο, γι αυτό και την αφιερώνουν στην Παναγία . Η πλάκα με την κτιτορική επιγραφή του 1865 βρέθηκε από τον αρχαιολόγο Ε. Κακαβογιάννη στης εκκλησίας τα χαλάσματα, που καταστράφηκε στο σεισμό του 1957.

  Το εξωκκλήσι του Αγίου Αθανασίου η του «Αθανασάκου», όπως το αποκαλούσαν οι κάτοικοι της συνοικίας «Τσιφλίκι» λόγω της σμικρότητός του, κάνει την εμφάνισή του μετά την απελευθέρωση του 1881. Στην εύκαρπη αυτή περιοχή ως γνωστόν κατοικούσαν οι Τούρκοι, γι' αυτό και παρέμεινε το τοπωνύμιο «Τσιφλίκι». Σχετικά με την ανέγερση του εξωκκλησιού του Αγίου Αθανασίου έχουμε την ακόλουθη πληροφορία: Η Παρασκευή Δ. Καζά στον ύπνο της έβλεπε πολλές φορές ένα φώς να ξεκινάει από την εκκλησία της Παναγία, όπου βρίσκονταν παλαιότερα η εκκλησία του Αγίου Αθανασίου, και να στέκει στη συνοικία «Τσιφλίκι» στο συγκεκριμένο σημείο, όπου βρέθηκε και μία εικόνα μάλλον του Αγίου Αθανασίου.

  Η χήρα Παναγιού Χριστοδούλου (παρατσούκλι Ξυνογαλά) έδωσε το οικόπεδο και έχτισε με ξερολιθιά μαζί με άλλους κατοίκους το πρώτο δύο επί δύο εξωκκλήσι, στο οποίο χωρούσε ο παπάς, ο ψάλτης, το μανουάλι και ένα-δύο ακόμη άτομα, γι' αυτό και αποκαλούνταν «Αθανασάκος». Η πληροφορία μας δόθηκε από την Βαγγελή Β. Καλαμπακιώτη , η οποία επί πλέον μας είπε ότι ο πεθερός της Γεώργιος Χαρ. Καλαμπακιώτης, που ήταν επίτροπος στην εκκλησία του Αγίου Κωνσταντίνου, έλεγε στον ιερέα ότι αντί τα χρήματα να τα στέλνουν στον δεσπότη να τα κρατούν για να φτιάξουν το εξωκκλήσι του Αγίου Αθανασίου.

  Ενδιαφέρον έχει το γεγονός ότι το όνομα του Αγίου Αθανασίου έφερε ο Σύλλογος Παντοπωλών Βελεστίνου «Αγιος Αθανάσιος», ο οποίος μάλιστα «σήκωνε το ύψωμα» κάθε χρόνο στην εορτή του εξωκκλησιού στις 2 Μαίου.

  Δύο γεγονότα με τον Αγιο Αθανάσιο και το εξωκκλήσι του έχουν αναφερθεί και τα καταγράφουμε. Οι κάτοικοι που ζούσαν κοντά στο εξωκκλήσι είχαν αποφασίσει να συγκεντρώσουν πέτρες για να μεγαλώσουν το εξωκκλήσι, ώστε να μπορούν να εκκλησιάζονται. Όμως ένας γείτονας, ο Γιαννάκης Κολοκοτρώνης, επειδή ήθελε να φτιάξει τον φράκτη του χωραφιού του, που ήταν δίπλα στο εξωκκλήσι, πάνω από τις σιδηροδρομικές γραμμές Βόλου-Καλαμπάκας, τα βράδια πήγαινε και έπαιρνε τις πέτρες με αποτέλεσμα να μην συγκεντρώνονται για την επέκταση του εξωκκλησιού. Μία μέρα όμως ο Γιαννάκης Κολοκοτρώνης ξύπνησε μαυρισμένος στο ξύλο, διότι κατά τον ύπνο ένας καλόγερος, δηλ. ο Άγιος, τον έδειρε τόσο πολύ που χρειάσθηκε να τον βάλλουν μέσα σε δύο τομάρια από ζώα για να συνέλθει το μαυρισμένο δέρμα του και να γειάνει. Κι' ο ΄Αγιος τον πρόσταξε να επιστρέψει τις πέτρες μέρα μεσημέρι και όχι νύκτα, κάτι που αναγκάσθηκε να το κάνει μετά από τη δεύτερη εμφάνιση του Αγίου.

  Το δεύτερο γεγονός αναφέρεται στα χρόνια της κατοχής μετά το σαμποτάζ του 1943, όταν οι Γερμανοί εισέβαλαν στο Βελεστίνο και σκότωναν όποιον έβρισκαν μπροστά τους. Στο εξωκκλήσι του «Αθανασάκου» κατέφυγαν, γιατί δεν πρόλαβαν να φύγουν, ο Βασίλειος Παπανικολάου και η Παρασκευή σύζυγος Δημητρίου Καζά. Κρύφτηκαν στο ιερό του εξωκκλησιού και οι Γερμανοί στρατιώτες, που κατέφθασαν, κλώτσησαν την πότρα του εξωκκλησιού αλλά δεν είδαν να βρίσκεται κανείς μέσα στο εξωκκλήσι, παρ΄ όλο που από το κάτω μέρος της κουρτίνας του ιερού ήταν ορατά τα πόδια των κρυφθέντων δύο Βελεστινιωτών. Το γεγονός αυτό θεωρήθηκε πραγματικό θαύμα. Σημειώνουμε ότι σύμφωνα με την πληροφορία η αναφερομένη Παρασκευή άναβε τα καντήλια πάντοτε χωρίς διακοπή όλο τον καιρό ακόμη και κατά την κατοχή .

  Μετά τον καταστροφικό σεισμό του 1957 χτίσθηκε με τη συμμετοχή των κατοίκων της περιοχής η εκκλησία, που στη συνέχεια επεκτάθηκε, αγιογραφήθηκε και διατηρήθηκε μέχρι την πριν από δύο χρονια κατεδάφιση της, για να ανεγερθεί η σημερινή μεγαλοπρεπής εκκλησία αποτέλεσμα της αγάπης και της βοήθειας των ενοριτών, των επιτρόπων, του ιερέα π. Θεοφάνη και με την συμπαράσταση του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου κ. Ιγνατίου.

  Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι η εκκλησία του Αγίου Αθανασίου της εποχής του Ρήγα Βελεστινλή μετά την καταστροφή κατά το 1821 εμφανίζεται με τη μορφή του εξωκκλησιού μετά την απελευθέρωση του 1881 στην ανατολική περιοχή του Βελεστίνου. Εκτοτε με την πάροδο του χρόνου και τη φροντίδα των ευσεβών κατοίκων της περιοχής μεγαλώνει και από εξωκκλήσι στα πρόσφατα χρόνια γίνεται εκκλησία που λειτουργεί κανονικά, μετατρέπεται σε ενορικό ναό και τώρα πραγματοποιούνται τα θυρανοίξεια του.

Ρήγα Βελεστινλή, Χάρτα της Ελλάδος, Βιέννη 1797, αυθεντική επανέκδοση από την Επιστημονική Ετιαρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, επιμ. Δημ. Καραμπερόπουλου, Αθήνα 1998, φύλλο 4.

Βλ. Ε. Κακαβογιάννη, «Η "Επιπεδογραφία της Φεράς" του Ρήγα Βελεστινλή από άποψη αρχαιολογικά», Υπέρεια, τόμ. 1, Πρακτικά Α΄ Συνεδρίου "Φεραί-Βελεστίνου-Ρήγας", Αθήνα 1990, σελ. 423-448.

William Leake, Travels in Northern Greece, τόμ. 4, ΄Αμστερνταμ 1967, σελ. 400. Νίτσα Κολιού, Τα Βελεστινιώτικα, Β΄έκδ. 2001, Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, σελ. 14 κ. εξ. από όπου και το ελληνικό κείμενο.

Γιάνη Κορδάτου, Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς, Αθήνα 1960, σελ. 667 κ. εξ. Δημήτριου Καραμπερόπουλου, «"Βουλή Θετταλομαγνησίας" στο Βελεστίνο, 11 Μαϊου 1821, πρός τιμήν του Ρήγα», εφημ. Η Θεσσαλία, 15 Σεπτεμβρίου1999.

Σύμφωνα με τον διδάσκαλο Δημήτριο Παπαγεωργίου, (1870-1964), απόφοιτο του Υποδιδασκαλείου Βελετσίνου, τους χριστιανούς τους είχαν συγκεντρώσει και τους σφαγίαζαν οι εξαγριωμένοι Τούρκοι στο «Γελαδομάντρι», που βρίσκονταν απέναντι από το σημερινό Δημοτικό Σχολείο όπου τώρα είναι το κτίριο του Αγροτικού Συνεταιρισμού. (Πληροφορία από τον εγγονό του, Σταύρο Π. Παπαγεωργίου, συμβολαιογράφο).

Βλ. Γιώργου Θωμά, Η ανέκδοτη Χωρογραφία της ανατ. Θεσσαλίας από το Γρηγόριο Κωνσταντά. Ένα χειρόγραφο του 1838, Βόλος 1991, σελ. 27-28.

Παρόμοια στη θέση της σημερινής εκκλησίας του Αγίου Κωνσταντίνου, ο Ρήγας έχει σημειώσει την παρουσία της εκκλησίας της «Αγίας Παρασκευής». Μετά τις καταστροφές του 1821 οι νέοι κάτοικοι μάλλον θα αγνοούσαν σε ποιόν άγιο ήταν αφιερωμένη η εκκλησία.

Ε. Κακαβογιάννη, «Η παλαιά εκκλησία της Παναγίας και η παράδοση για τον Ρήγα», Κείμενα του Βόλου, τεύχ. 7, 1980, σελ. 622 κ. εξ.

Η πληροφορία καταγράφηκε στις 3-11-2002 από την εννενήντα χρόνων Βαγγελή Β. Καλαμπακιώτη (γεν. 1912).

Οι πληροφορίες συλλέχθηκαν στις 13 Οκτωβρίου 2002.