Στρατηγικό σχέδιο της επανάστασης του Ρήγα Βελεστινλής, Ινστιτούτο Οικονομικής Διοίκησης:

(Ομιλία στην εκδήλωση κοπής της πρωτοχρονιάτικης πίτας του Ελληνικού Ινστιτούτου Οικονομικής Διοίκησης της Ελληνικής Εταιρίας Διοίκησης Επιχειρήσεως, 11 Ιανουαρίου 2012)

Αξιότιμοι Πρόεδρε, Αντιπρόεδρε και μέλη της Διοικούσας Επιτροπής του Ελληνικού Ινστιτούτου Οικονομικής Διοικήσεως,

Με ιδιαίτερη χαρά βρίσκομαι σήμερα εδώ ενώπιον τόσου εκλεκτού ακροατηρίου ανωτάτων στελεχών από τον Οικονομικό και Διοικητικό κλάδο των Επιχειρήσεων, προσκεκλημένος από τον Πρόεδρο και τα Μέλη της Διοικούσας Επιτροπής του Ινστιτούτου Οικονομικής Διοικήσεως μετά την πρόταση του αντιπροέδρου κ. Δούκα, για να μιλήσω συνοπτικά για μία από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες του Ελληνισμού και του Βαλκανικού χώρου, τον Ρήγα Βελεστινλή και ειδικότερα για το στρατηγικό του σχέδιο που ετοίμαζε, αν ακολουθούσε κανόνες του επιχειρείν, για να έχει αποτελεσματικότητα στο σχέδιό του αυτό.

Μετά την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως η κυριαρχία του Σουλτάνου εξαπλώνονταν στον ελληνικό χώρο καταλαμβάνοντας την μία μετά την άλλη περιοχή, και τέλος η κυριαρχία του παγιώθηκε με την κατάληψη και της Κρήτης το 1669. Στη συνέχεια μετά την απόκρουση των οθωμανικών στρατευμάτων έξω από τα τείχη της Βιέννης και με τη συνθήκη του Κάρλοβιτς 30 χρόνια αργότερα, το 1699, καθορίζονται και τα βόρεια σύνορα της οθωμανικής αυτοκρατορίας στην Τρανσυλβανία.

Γενιές και γενιές πέρασαν στην κατάσταση της σκλαβιάς και με το όνειρο της λευτεριάς. Κι όλα τούτα τα χρόνια οι σκλαβωμένοι ραγιάδες προσέτρεχαν στον Πάπα και στις αυλές των χριστιανικών δυνάμεων ανατολής και δύσης σε κάθε τους εξέγερση, ικετεύοντας τους να αποστείλουν στρατιωτική βοήθεια για την αποτίναξη του αλλόθρησκου δυνάστη τους.

΄Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα του πνεύματος αυτού είναι τα όσα γράφει ο Βενετός Διοικητής της Λευκάδας στον Δόγη της Βενετίας στις 5 Φεβρουαρίου του 1687: «Δείγματα υποταγής μου έφεραν οι δημογέροντες των χωριών εκείνων όχι μόνον της περιοχής Αγράφων και Τρικάλων, αλλά και από την Λάρισαν και από τα Φάρσαλα έρχονται και προσφέρονται αυθορμήτως και δηλώνουν υποταγήν και υπόσχονται να συνεισφέρουν ετησίως διάφορα ποσά δια την συντήρησιν του στρατού και στόλου, ελπίζοντες ν' απαλλαγούν από την τυραννίαν των απίστων».

Σε αυτήν την νοοτροπία και πρακτική, που ακολουθούνταν από τους σκλαβωμένους ΄Ελληνες, τομή αποτελεί το στρατηγικό σχέδιο της επανάστασης του Ρήγα Βελεστινλή για την αποτίναξη της τυραννίας και την απόκτηση της ελευθερίας, πρακτική που δικαιώθηκε μετά 24 χρόνια με την Επανάσταση του 1821.

Ο Ρήγας γεννήθηκε το 1757 από ντόπιους γονείς στο Βελεστίνο Μαγνησίας, όπου βρίσκονται τα ερείπια της αρχαίας πόλεως των Φερών, γι' αυτό και οι μεταγενέστεροι συγγραφείς του δώσανε το επώνυμο «Φεραίος», ενώ ο ίδιος ουδέποτε χρησιμοποίησε αυτό το όνομα. Το βαπτιστικό του όνομα ήταν «Ρήγας», και ως επώνυμο ο ίδιος χρησιμοποίησε το «Βελεστινλής», από το όνομα της γενέτειράς του, του Βελεστίνου κατά τη συνήθεια των λογίων της εποχής του. Και στη μελέτη μας «Ονομα και καταγωγή του Ρήγα Βελεστινλή» αποκαταστήσαμε το όνομα του, διορθώνοντας και τα Σχολικά βιβλία Ιστορίας, τα οποία ανέγραφαν το ανιστόρητο, πως τάχα το πραγματικό του όνομα ήταν το «Αντώνιος Κυριαζής».

Στη διαμόρφωση της επαναστατικής σκέψης του Ρήγα και τη σύλληψη του συγκεκριμένου στρατηγικού σχεδίου της επανάστασης των σκλαβωμένων ραγιάδων σημαντικό ρόλο διαδραμάτισαν αφενός οι μελέτες του και αφετέρου τα ιστορικά γεγονότα της εποχής του.

Από νωρίςο Ρήγας ασχολούνταν με τα πολιτικοκοινωνικά θέματα, όπως δείχνει το γεγονός ότι μετέφραζε το βιβλίο του Μοντεσκιέ, Πνεύμα των νόμων, που αναφέρεται στη διάκριση των εξουσιών και στα πολιτικά συστήματα διακυβερνήσεως του κράτους. Ηταν τότε 33 ετών. Η ενέργεια αυτή του Ρήγα δείχνει ότι από την αρχή της πνευματικής του δημιουργίας είχε το ενδιαφέρον του για τη σημασία της υπάρξεως ενός συγκεκριμένου νομικού πλαισίου για την λειτουργία της πολιτείας. Χαρακτηριστικά σημειώνει στην τελευταία σελίδα του βιβλίου Φυσικής απάνθισμα, Βιέννη 1790:

«Είδησις. Αν κανένας φιλογενής αγαπά να κοπιάση μεταφράζωντας προς όφελος του γένους κανένα βιβλίον, ας μην επιχειρισθή το EspritdesloixparmonsieurMontesquieu επειδή και είναι μισομεταφρασμένον υπ' εμού, και τελειώνωντας έχει να τυπωθή».

Επίσης μελετούσε το έργο του Ρουσσώ, Αιμίλιος ή περί εκπαιδεύσεως και δύο αποσπάσματα παραθέτει στον πρόλογο του Φυσικής απάνθισμα, στα γαλλικά και τα μεταφράζει στα ελληνικά. Και ακόμη στο ίδιο βιβλίο στο κεφάλαιο περί παλιρροιών μας δίνει την πληροφορία ότι διάβαζε και τα έργα του Βολταίρου και μάλιστα επισημαίνει ένα λάθος του. Χαρακτηριστικά ο Ρήγας σημειώνει σε πρώτο πρόσωπο «Αναγινώσκοντας τα συγγράμματα του περιφήμου Βολταίρ, είδον εις σαράντα μέρη αποφασιστικώς να λέγη πως εις την Μεσόγειον θάλασσαν, δεν είναι παλίρροιαι και απόρησα πως έκαμε τοιούτον λάθος ένα τόσο μεγάλο πνεύμα». Μάλιστα ο Ρήγας κρόινει αυτήν την άποψη του Βολταίρου, «Πλήν συγχωρητέος, επειδή πάντοτε επισφαλείς αι επίνοιαι και των πλέον σοφών ανθρώπων». Διαπιστώνεται έτσι η δυναμική και το ανεξάρτητο του πνεύματος του Ρήγα καθώς επίσης και το εύρος των μελετών του.

Ο Ρήγας βίωσε ακόμη σημαντικά γεγονότα της εποχής του, τα οποία συνέβαλαν να διαμορφώσει το συγκεκριμένο στρατηγικό σχέδιο:

Ένα από αυτά τα ιστορικά γεγονότα ήταν «Τα Ορλωφικά», (1770), δηλ. οι επαναστατικές κινήσεις των σκλαβωμένων Ελλήνων κατά των Οθωμανών μετά την παρακίνηση του ναυάρχου Αλεξίου Ορλώφ (1737-1809), οι οποίες πνίγηκαν όμως στο αίμα λόγω της μη παροχής της υποσχόμενης βοηθείας εκ μέρους της Ρωσίας.

Ένα δεύτερο σημαντικό γεγονός ήταν ο πόλεμος των «τριών Ιμπερίων» (1787-1792), και ήταν μεταξύ Αυστρίας, Ρωσίας και Οθωμανικής Πύλης αντίστοιχα. Και ο πόλεμος αυτός κατέληξε στις μεταξύ τους συμφωνίες του Συστόβ (1791) και Ιασίου (1792), διαψεύδοντας κατ΄ αυτόν τον τρόπο και πάλι τις ελπίδες των σκλαβωμένων για βοήθεια από τα χριστιανικά κράτη.

Και ένα τρίτο μεγάλο ιστορικό γεγονός, που βίωσε ο Ρήγας, ήταν εκείνο της νέας πολιτειακής κατάστασης με την Γαλλική Επανάσταση (1789) και την κατάργηση της κληρονομικής εξουσίας.

Η μελέτη των έργων του Ρήγα Βελεστινλή, των εγγράφων των σχετικών με την σύλληψη, ανάκριση, φυλάκιση και θανάτωσή του, που ήρθαν στο φως, μετά ένα αιώνα και πλέον από το μαρτύριο του, από τους Αιμ Λεγράνδ και Κων. ΄Αμαντο, κατά τα οποία επανεκδώσαμε με ευρετήρια, διαπιστώνεται το στρατηγικό σχέδιο του επαναστάτη Ρήγα.

Το στρατηγικό σχέδιο του επαναστάτη Ρήγα Βελεστινλή μεθοδολογικά διακρίνεται σε τρία μέρη:

α) Στην προετοιμασία της επανάστασης,

β) Στη στρατιωτική δράση για την επικράτηση της επανάστασης και την αποτίναξη της τυραννίας και

γ). Στην εφαρμογή του δημοκρατικού Συντάγματος για τον τρόπο Διοίκησης του σχεδιαζόμενου κράτους του.

Ο Ρήγας, ως πραγματικός επαναστάτης, στόχευε πρώτα να ανυψώσει το ηθικό των σκλαβωμένων, να τους δημιουργήσει την επαναστατική διάθεση και πνοή, απαραίτητα στοιχεία για να προετοιμασθούν να πάρουν τα όπλα για τον ξεσηκωμό. Για το σκοπό του αυτό χρησιμοποίησε δύο βασικά στοιχεία της επικοινωνίας:

Ηδη ακόμη από την πρώτη φάση της συγγραφικής του δράσης καταπολεμάει τις δεισιδαιμονίες και προλήψεις, που συμβάλλουν στη μοιρολατρεία και απάθεια, με το βιβλίο του " Φυσικής απάνθισμα", που είναι γραμμένο σε «απλούν ύφος», σε απλή κατανοητή γλώσσα. Μάλιστα, η έρευνα μας έχει δείξει ότι ο Ρήγας μελετούσε την Γαλλική Εγκυκλοπαιδεία των Ντιντερώ καί Ντ' Αλαμπέρ, αυτό το θαύμα του γαλλικού διαφωτισμού από την οποία μεταφράζει λήμματα και τα οποία μεταφέρει στον ελληνικό χώρο. Στο βιβλίο αυτό ο Ρήγας έχει και την υπέροχψη φράση «Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά».

Στο δεύτερο βιβλίο του " Σχολείον των ντελικάτων εραστών", , που θεωρείται ως το πρώτο βιβλίο στα ελληνικά του νέου είδους του διηγήματος, περιέχει στοιχεία, τα οποία δείχνουν την πρωτοπόρα πολιτικοκοινωνική σκέψη και δημοκρατική νοοτροπία του Ρήγα. Καταφέρεται εναντίον των τίτλων ευγενείας και τους κληρονομικούς τίτλους.

Στο στρατηγικό του σχέδιο ο Ρήγας χρησιμοποιεί κατάλληλο εποπτικό υλικό, με σκοπό να επηρεάσει, να μετατρέψει τη συμπεριφορά των σκλαβωμένων, να τους ανυψώσει το ηθικό.

Στα "Ολύμπια" μνημονεύει τα αγωνίσματα των Ολυμπιακών αγώνων της αρχαιότητος και παρατηρεί ότι και στις μέρες του πολλά ολυμπιακά αγωνίσματα διατηρούνται στην Θεσσαλία και σ' όλη την Ελλάδα, θέλοντας έτσι να υπενθυμίσει την ιστορική συνέχεια των Ελλήνων.

Επίσης, στο Νέος Ανάχαρσι, που είναι ένα ύμνος της αρχαίας Ελλάδος, ο Ρήγας με τις πολλές υποσημειώσεις και παρατηρήσεις του θέλει να δείξει την αρχαία δόξα και κληρονομιά. Μάλιστα δίπλα στα αρχαία ονόματα αναγράφει και τα αντίστοιχα της συγχρόνου του εποχής. Με τον τρόπο αυτό προσπαθεί να συνδέσει τον αρχαίο με τον σύγχρονο Ελληνισμό, τονίζοντας την διαχρονικότητα του. Να ενισχύσει την ιστορική μνήμη των σκλαβωμένων. Μάλιστα έχει γράψει και πολλές παρατηρήσεις με πολιτικοκοινωνικό περιεχόμενο.

Ένα άλλο εποπτικό μέσο για να ενισχύσει το ηθικό των σκλαβωμένων είναι και η εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, την οποία εξέδωσε με σχολιασμό και όπου μεταξύ των άλλων τονίζει την ανδρεία του και την αποφασιστικότητα, παρουσιάζει τέσσερις σκηνές από τα κατορθώματά του και τους τέσσερις στρατηγούς του. Πέρυσι εδώ είχε γίνει για τον Μ. Αλέξανδρο σχετική ομιλία.

Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να τονίσουμε ότι σε μια εποχή το 1797 κατά την οποία ο Ναπολέων Βοναπάρτης εκθειαζόταν ως ελευθερωτής των λαών και τα στρατεύματά του βρισκότανε δίπλα στην ηπειρωτική Ελλάδα, στα Ιόνια νησιά, και αρκετοί ΄Ελληνες (ο Κοραής, Περραιβός, Μαρτελάος κ.ά) του έπλεκαν ύμνους, ο Ρήγας Βελεστινλής δεν τον υμνεί, δεν γράφει ούτε μια λέξη, ούτε ένα στίχο. Απεναντίας, εκείνη την εποχή τυπώνει την εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου για να προσφέρει στους σκλαβωμένους ένα συγκεκριμένο πρότυπο, ανδρείας, αγωνιστικότητας και αποφασιστικότητας. Πολύ σωστή ενέργεια του Ρήγα.

Ο Ρήγας Βελεστινλής στο στρατηγικό του σχέδιο χρησιμοποιεί και τον ήχο, την μουσική. Γνωρίζει τη δυναμική της για να εμψυχώσει τους σκλαβωμένους, να τους εμφυσήσει την επαναστατική πνοή για τον ξεσηκωμό. Συνθέτει τον Θούριο. Η λέξη ΄΄θούριος΄΄ σημαίνει ορμητικός, πολεμικός μαινόμενος. Και ο Ρήγας δανείζεται τη λέξη από τους αρχαίους συγγραφείς διότι δεν ήταν σε χρήση στην εποχή του. Έκτοτε εισάγεται στο νεοελληνικό λεξιλόγιο και γίνεται συνώνυμος με την επανάσταση.

Ο Θούριος είναι με απλά λόγια γραμμένος, για να είναι κατανοητός στο λαό. Δεν χρειάζονται υποσημειώσεις και επεξηγήσεις, όπως άλλες αξιόλογες ποιητικές δημιουργίες της προεπαναστατικής εποχής. Με χαρακτηριστικές εικόνες διεκτραγωδεί την κατάσταση, τα δεινά της σκλαβιάς και ωθεί τους σκλαβωμένους στον τιτάνιο του πολέμου αγώνα:

Μονάχοι σαν λιοντάρια, στες ράχες, στα βουνά;

Σπηλιές να κατοικούμεν, να βλέπουμεν κλαδιά,

να φεύγαμ' απ' τον κόσμον, για την πικρή σκλαβιά;

Τους φίλους, τα παιδιά μας κι όλους τους συγγενείς;

Είναι η εμπειρία των σαράντα χρόνων της ζωής του.

Ωστόσο ο Ρήγας στον Θούριό του αναιρεί την επικρατούσα τότε άποψη της ελληνικής διανόησης και ιδιαίτερα των Φαναριωτών πως υπηρετώντας το Σουλτάνο θα γίνει η άλωση της εξουσίας. Γι' αυτό και διακηρύσσει:

Και ο Ρήγας φέρνει αδιάψευστα παραδείγματα για την κατανόησή της άποψής του, που είναι όπως επισημαίνει καθρέπτης για να δεις την πραγματικότητα:

Ο Σούτζος κι ο Μουρούζης, Πετράκης, Σκαναβής,

Γκίκας και Μαυρογένης, καθρέπτης είν' να ιδής.

Ο Ρήγας και τόν ψυχολογικό παράγοντα χρησιμοποιεί για να πετύχει τους σκοπούς του. ΄Επρεπε να καταρρίψει, ως μύθο, την διάχυτο πεποίθηση ότι τα οθωμανικά στρατεύματα ήταν ανίκητα, γι' αυτό και φέρνει το συγκεκριμένο παράδειγμα των ΄΄Γκιρζιανλήδων΄΄, λαός που επαναστάτησε στην περιοχή της Θράκης. Βροντοφωνεί στον Θούριό του πώς ο Σουλτάνος δεν είναι τόσο δυνατός, όσο οι σκλαβωμένοι νομίζουν:

Πως δεν μπορεί με τόπια, μπροστά τους να εβγή», (Θούριος, στίχ. 111-114).

Ο Ρήγας χρησιμοποιεί τον αριθμό «τριακόσιοι» για παραπέμψει τους σκλαβωμένους συνειρμικά στην ανδρεία των τριακοσίων του Λεωνίδα.

Ο Ρήγας ήταν ακόμη και πολύ μεθοδικός στο στρατηγικό του σχέδιο. Προσπαθεί να ενώσει όλους τους σκλαβωμένους λαούς που βρίσκονταν κάτω από την Οθωμανική τυραννία στον αγώνα της επαναστάσεώς του. Η δύναμη εν τη ενώσει. Γι' αυτό απευθύνει προσκλητήριο σε όλους τους λαούς του Βαλκανικού χώρου και αναφωνεί:

«Βουλγάροι κι Αρβανίτες, Αρμένοι και Ρωμιοί,

πως είμασθ' αντρειωμένοι, παντού να ξακουσθή», (Θούριος,

Ο Θούριος γρήγορα διαδόθηκε σε χειρόγραφη μορφή στους σκλαβωμένους ραγιάδες. Σπάνια στην Ιστορία των λαών απαντιέται σαν του Θουρίου τη διάδοση και εξάπλωση. Πέρασε βουνά και κάμπους, στεριές και θάλασσες, πολιτείες και χωριά του Βαλκανικού χώρου, ατσαλώνοντας τους ραγιάδες με την πρωτόγνωρη επαναστατική του πνοή στην αποτίναξη της τυραννίας και την απόκτηση της πολυπόθητης Ελευθερίας, τονίζοντας στους σκλαβωμένους πως πάνω και από τη ζωή, το ύψιστο αγαθό του ανθρώπου είναι η Ελευθερία.

Γι' αυτό και ο Γάλλος Φωριέλ που συνέλεξε στην εποχή του Αγώνα τα δημοτικά τραγούδια της Ελλάδος, το 1824, συμπεριέλαβε και τον Θούριο σε αυτά, διότι είχε πλατιά διάδοση και ο λαός τον τραγουδούσε και εμψυχώνονταν στον αγώνα ενάντια στον αλλόθρησκο δυνάστη.

Β΄. Στρατιωτική δράση για την επικράτηση της επανάστασής του

Στο στρατηγικό του σχέδιο ο Ρήγας εκτός από την ενθάρρυνση και εμψύχωση των σκλαβωμένων, περιλάμβανε και τη στρατιωτική δράση, τη στρατιωτική επιχείρηση. Γνώριζε καλά πως χωρίς στρατιωτική νίκη δεν θα αποχτώταν η πολυπόθητη ελευθερία.

Στην εφαρμογή της επαναστατικής του στρατηγικής, ο Ρήγας θεωρεί απαραίτητο στοιχείο την στρατιωτική εκπαίδευση των υποδούλων, που θα πρέπει να γίνει σύμφωνα με τις ισχύουσες σύγχρονες απόψεις της πολεμικής τέχνης, στην οποία οι σκλαβωμένοι ήταν απαίδευτοι. Μόνο οι πληθυσμοί των Μανιατών και Σουλιωτών και οι κλεφταρματολοί ήταν εκπαιδευμένοι.

Γι' αυτό ο Ρήγας μεταφράζει το εγχειρίδιο περί πολεμικής τέχνης του Αυστριακού στρατάρχη vonKhevenhuller,1683-1744, («Maximesduguerre») και το τυπώνει με τον τίτλο «Στρατιωτικόν Εγκόλπιον» με σκοπό να χρησιμοποιηθεί για την στρατιωτική εκπαίδευση των επαναστατών.

Επί πλέον η στρατιωτική εκπαίδευση, σύμφωνα με τις οδηγίες του διάσημου ευρωπαίου στρατηγού, θα επιδρούσε και ψυχολογικά στους σκλαβωμένους, που θα επαναστατούσαν. Θα τόνωνε το ηθικό τους, ότι στον πόλεμο, που θα άρχιζαν, θα ήταν εξασκημένοι όπως και οι αντίπαλες στρατιωτικές δυνάμεις του Σουλτάνου

Ετσι διαπιστώνεται πόσο προνοητικός και ρεαλιστής ήταν ο Ρήγας με τις ενέργειές του αυτές. Οι εμπειρίες από την έκρηξη της Επανάστασης του 1821 έδειξαν ότι τον πρώτο καιρό οι περισσότεροι επαναστάτες τότε ήταν άμαθοι στην τέχνη του πολέμου. Οι μαρτυρίες είναι πολλές και συνοπτικά μνημονεύονται στο βιβλίο του Απόστολου Βακαλόπουλου, Τα Ελληνικά Στρατεύματα του 1821.

Μέχρι τώρα αντίτυπο αυτής της μετάφρασης και έκδοσης του Στρατιωτικού Εγκολπίου του Ρήγα δεν έχει βρεθεί, γιατί τα τυπωμένα αντίτυπα τότε κατασχέθηκαν από την αυστριακή αστυνομία αμέσως μετά την προδοσία τον Δεκέμβριο του 1797. Και όσα ξέρουμε για το Στρατιωτικό Εγκόλπιο, τα γνωρίζουμε από τα ανακριτικά έγγραφα των Λεγράνδ και Αμάντου. Από τη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου έχουμε πάρει αντίγραφο της γαλλικής μετάφρασης του 1771, την οποία πιθανότατα ο Ρήγας χρησιμοποίησε, και το έχουμε μεταφράσει και σκοπεύουμε να το εκδώσουμε με σχετικό σχολιασμό.

Για το πόσο σημαντική ήταν αυτή η ενέργεια του Ρήγα, να μεταφράσει δηλαδή και να τυπώσει το βιβλίο με την σύγχρονη πολεμική τέχνη, διαπιστώνεται από όσα διατυπώνει ο Ανώνυμος ο Ελλην στην Ελληνική Νομαρχία του, στα 1806, μόλις οκτώ χρόνια μετά το μαρτύριο του Ρήγα. Χαρακτηριστικά επισημαίνει:

«Των αρμάτων η επιστήμη είναι διεξοδικωτάτη καί χρειάζεται έν πόνημα όχι μικρόν περί αυτής, δια το οποίον οι νυν Ελληνες μεγάλην χρείαν έχουσι καί άμποτες κανένας φιλογενής να το κατορθώση, δια νά μάθωσιν όλοι, πόσον η τέχνη του πολέμου είναι μεγάλη».

Ας σημειωθεί ότι ο Ρήγας στο Σύνταγμά του, στο άρθρο 109, καθιερώνει την στρατιωτική εκπαίδευση και των γυναικών:

«Ολοι οι Ελληνες είναι στρατιώται. Ολοι πρέπει να γυμνάζονται εις τα άρματα και να ρίχνουν εις το σημάδι. Ολοι πρέπει να μανθάνουν την τακτική. Ως και αι Ελληνίδες βαστούν μιζράκια (τόξα) εις το χέρι, άν δεν είναι επιτήδειαι εις το τουφέκι».

Και στο Παράρτημα του Συντάγματός του ο Ρήγας έχει μια παράγραφο για τη χρησιμοποίηση της ξιφολόγχης από τους στρατιώτες:

«΄Ολοι οι Ελληνες στρατιώται έχουν μίαν μπαγιονέταν (=ξιφολόγχη), την οποίαν φορούν εις την μέσην των ωσάν χαντζιάρι, και εν καιρώ ανάγκης ή παρατάξεως την περνούν εις το τουφέκι».

Παρατηρούμε ότι ο Ρήγας είχε επισημάνει την σημασία της ξιφολόγχης στην επιτυχία της μάχης, κάτι που οι Ελληνες επαναστάτες το 1821 αντιμετώπισαν έντονα την έλλειψη της ξιφολόγχης, σύμφωνα με μαρτυρίες, οι οποίες μνημονεύονται στο βιβλίο του Απόστολου Βακαλόπουλου, Τα ελληνικά στρατεύματα του 1821, (σελ. 190), όπου τονίζεται πως «Ο αιγυπτιακός τακτικός στρατός έχει τελειότερα όπλα και το πλεονέκτημα της λόγχης, που την προσάρμοζαν επάνω στο όπλο».

Το στρατηγικό σχέδιο του Ρήγα περιλάμβανε και το σχεδιασμό της έναρξης της επανάστασης, που θα γίνονταν από τις περιοχές της Μάνης όπου βρίσκονταν οι εμπειροπόλεμοι Μανιάτες. Μετά θα προχωρούσε να ελευθερώσει την υπόλοιπο Πελοπόννησο και με την παράλληλη στρατιωτική εκπαίδευση των υποδούλων, θα βάδιζε προς την Ηπειρο, όπου ανθούσε το άλλο μέρος του εμπειροπόλεμου ελληνικού πληθυσμού, οι Σουλιώτες. Από εκεί θα προχωρούσε, σα σε τόξο, να επαναστατήσει και να ελευθερώσει την υπόλοιπο Ελλάδα και τις άλλες Βαλκανικές περιοχές. Και πράγματι η μετά από λίγα χρόνια εξέγερση του 1821, άρχισε από την Πελοπόννησο, όπως ήθελε να ξεκινήσει να εφαρμόζει και ο Ρήγας το σχέδιό του. Αντίθετα, απέτυχε, ως γνωστόν, η επανάσταση στις Παραδουνάβιες περιοχές, στις οποίες ωστόσο ο Ρήγας ζούσε και τις γνώριζε καλά. Αλλά, ως στρατιωτικός νους ήξερε πολύ καλά ότι δεν θα είχε επιτυχία η έναρξη της επανάστασης του από εκείνα τα μέρη, γι΄ αυτό και στράφηκε προς την Πελοπόννησο.

Επί πλέον ο Ρήγας στήριζε την επανάστασή του στις ντόπιες, γηγενείς δυνάμεις των σκλαβωμένων κι όχι στη βοήθεια των μεγάλων της εποχής του. Πουθενά στα έργα του, στον Θούριο στο Σύνταγμα ο Ρήγας δεν καταχωρίζει έκκληση στις ξένες δυνάμεις για βοήθεια. Γνώριζε καλά ότι οι ξένες δυνάμεις ενδιαφέρονται για τα συμφέροντά τους κι' όχι για τα συμφέροντα των σκλαβωμένων.

Γ). Εφαρμογή του δημοκρατικού Συντάγματος για τον τρόπο Διοίκησης του σχεδιαζόμενου κράτους του.

Το στρατηγικό όμως σχέδιο του Ρήγα δεν σταματούσε στην προετοιμασία και στην έκρηξη της επανάστασης, όπως συνήθως συμβαίνει στις εξεγέρσεις. Προχωρούσε και στην εδραίωσή της, στις περιοχές που θα ελευθέρωνε από την Οθωμανική τυραννία, δημιουργώντας νέο πολιτειακό καθεστώς, τη Νέα Πολιτική Διοίκηση. Ο Ρήγας έδινε μεγάλη σημασία στο τι θα γίνει αμέσως μετά τη στρατιωτική νίκη. Πίστευε ότι η αναρχία είναι μορφή τυραννίας, όπως το τονίζει και στο Θούριό του, «κι αναρχία ομοιάζει τη σκλαβιά» Για το λόγο αυτό ετοίμασε το Σύνταγμά του πριν από την αναχώρηση του για την Ελλάδα, ώστε μετά την στρατιωτική νίκη, να διοικηθεί ο ελεύθερος Βαλκανικός χώρος με ένα συγκεκριμένο δημοκρατικό Σύνταγμα. Ο Ρήγας μετέφρασε το Γαλλικό Σύνταγμα του 1793 και το ονόμασε Νέα Πολιτική Διοίκηση, που περιέχει την Επαναστατική Προκήρυξη, τα Δίκαια του Ανθρώπου, και το Σύνταγμα.

Ηταν γνώστης της διπλωματίας και της σημασίας του ψυχολογικού παράγοντα στην έκβαση ιδιαίτερα των επαναστατικών κινημάτων. Γι' αυτό και είχε προνοήσει με την κήρυξη της επανάστασής του να έχει έτοιμη την Επαναστατική Προκήρυξη, της οποίας το μεγαλύτερο μέρος είναι κείμενο του Ρήγα Θα το διαμοίραζε και θα διακήρυχνε το δίκαιον της ένοπλης εξέγερσης κατά της τυραννικής εξουσίας του Σουλτάνου. Δημιουργούσε κατ' αυτόν τον τρόπο το δίκαιον για τη νομιμότητα του επαναστατικού κινήματος, για να είναι σε θέση αμέσως να ζητήσει την πολιτική αναγνώριση. Είναι μία πολύ σωστή πολιτική ενέργεια, μεθοδευμένη κίνηση για να υποστηρίξει τα δίκαια του αγώνα των σκλαβωμένων. Η ενέργεια αυτή του Ρήγα, να έχει δηλαδή έτοιμη την «Επαναστατική Προκήρυξη», δείχνει την προνοητικότητα, τη σοβαρότητα της προετοιμασίας της επαναστάσεως του, καθώς επίσης και ότι είχε προετοιμάσει την νομική και πολιτική κάλυψη του κινήματός του.

Στο γαλλικό Σύνταγμα που μετέφρασε ο Ρήγας προσέθεσε ωστόσο και πολλά δικά του κείμενα, τα οποία δείχνουν την πρωτοποριακή πολιτική σκέψη του.

Ενδεικτικά μνημονεύονται η υποχρεωτική εκπαίδευση όχι μόνο των αγοριών αλλά και των κοριτσιών («Δίκαια του Ανθρώπου», άρθρο 22), διάταξη που για πρώτη φορά καταχωρίζεται σε Σύνταγμα.

22.΄Ολοι, χωρίς εξαίρεσιν, έχουν χρέος να ηξεύρουν γράμματα. Η Πατρίς έχει να καταστήση σχολεία εις όλα τα χωρία δια τα αρσενικά και θηλυκά παιδία. Εκ των γραμμάτων γεννάται η προκοπή, με την οποίαν λάμπουν τα ελεύθερα έθνη. Να εξηγούνται οι παλαιοί ιστορικοί συγγραφείς. Εις δε τα μεγάλας πόλεις να παραδίδεται η γαλλική και η ιταλική γλώσσα, η δε ελληνική να είναι απαραίτητος.

Από την ανωτέρω παράθεση του 22 άρθρου παρατηρούμε ότι:

1). Ο Ρήγας Βελεστινλής καθιερώνει την υποχρεωτική εκπαίδευση αγοριών και κοριτσιών, «δια τα αρσενικά και θηλυκά παιδία» και αυτό για πρώτη φορά καταχωρίζεται σε Καταστατικό Χάρτη, πριν από διακόσια τόσα χρόνια. Επί πλέον, καθιερώνεται έμμεσα με την διάταξη αυτή της υποχρεωτικής εκπαίδευσης και η ισότητα των δύο φύλων.

3). Μία άλλη σημαντική παράμετρος των θέσεων του Ρήγα είναι η θέση του για τη δυναμική της μόρφωσης του κάθε ανθρώπου. Πέρα από την υποχρέωση της πατρίδος να φτιάξει σχολεία, ο Ρήγας τονίζει πως ο κάθε άνθρωπος έχει «χρέος», είναι υποχρεωμένος να μαθαίνει «γράμματα». Εδώ ο Ρήγας προσθέτει την ενεργητική προσπάθεια των ανθρώπων να «ηξεύρουν γράμματα», να μορφώνονται, πέρα από τις προσπάθειες της πολιτείας. Διότι πιστεύει πως η γνώση χωρίς την ενεργητική προσπάθεια του διδασκομένου δεν μπορεί να γίνει κτήμα του. Η λέξη «χρέος» έχει μια δυναμική για την προσωπική προσπάθεια του ανθρώπου στην απόκτηση της γνώσης.

4). Ο Ρήγας καταγράφει στο άρθρο του αυτό την σημαντική ρήση του πως «εκ των γραμμάτων γεννάται η προκοπή με την οποία λάμπουν τα ελεύθερα έθνη». Θέση, η οποία είναι και σήμερα επίκαιρη. Η «προκοπή» του έθνους θα πρέπει να βασίζεται στην ανάπτυξη των «γραμμάτων», την μόρφωσης, η οποία στη συνέχεια θα φέρει την ανάπτυξη των υπολοίπων παραμέτρων της κοινωνίας.

5). Ο Ρήγας διατυπώνει τις απόψεις του και για τη χρησιμότητα των «παλαιών ιστορικών», τονίζοντας μάλιστα πως θα πρέπει να «εξηγούνται» στους νέους, με σκοπό να προσφέρονται τα ανάλογα παραδείγματα, να ενισχύεται η ιστορική μνήμη και να αυξάνεται η εθνική αυτογνωσία. Συνδέεται κατ' αυτόν τον τρόπο το παρόν με το παρελθόν.

6). Ακόμη δεν παραλείπει να τονίσει πως στην εκπαίδευση των νέων θα πρέπει να θεωρείται «απαραίτητος» και η εκμάθηση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Σημαντική θέση του Ρήγα, που είναι μάλιστα πολύ επίκαιρη σήμερα.

7). Τέλος, έχοντας βιώσει τη αναγκαιότητα της γνώσης δύο τουλάχιστον γλωσσών, απαραίτητων για την επικοινωνία και το εμπόριο, ο Ρήγας σημειώνει στο άρθρο 22 πως στις μεγάλες πόλεις θα πρέπει να διδάσκονται δύο γλώσσες, οι πιο διαδεδομένες τότε, ¨η Γαλλική και η Ιταλική γλώσσα».

Ο Ρήγας στήριζε τη νέα πολιτική κατάσταση στη δημοκρατία και όχι στην κληρονομική εξουσία. Μάλιστα καταχωρίζει και διατάξεις για την προάσπιση της δημοκρατίας από τους εχθρούς της, οι οποίοι θα επιχειρούσαν να την καταλύσουν. Ηθελε να δημιουργήσει μια νέα τάξη πραγμάτων στο Βαλκανικό χώρο με την εφαρμογή του δημοκρατικού Συντάγματος και των Δικαίων του ανθρώπου.

Ο Ρήγας στη «Νέα Πολιτική Διοίκηση», τα «Δίκαια του Ανθρώπου», αναγνωρίζει το σεβασμό του κάθε ατόμου και της κάθε ομάδας στο οραματιζόμενο κράτος του. Ολοι οι συνυπόδουλοι λαοί «χωρίς εξαίρεσιν θρησκείας και γλώσσης» όπως τονίζει στο δεύτερο άρθρο του Συντάγματος, θα απαρτίσουν την αντιπροσωπευτική πολιτεία του. Ο Ρήγας αναγνωρίζει δικαιώματα στις ομάδες, τις μειονότητες. «Γινόταν έτσι πρόδρομος της Οικουμενικής Διακηρύξεως των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του 1948, η οποία, καθως είναι γνωστό, αναγνωρίζει ανθρώπινα δικαιώματα με το ίδιο όπως ο Ρήγας πνεύμα σε μικρές ή μεγάλες ομάδες».

Διαπιστώνεται η προνοητικότητα του Ρήγα, να έχει δηλ. έτοιμο ένα Σύνταγμα για το σχεδιαζόμενο κράτος του μετά την επανάσταση, στοιχείο που δείχνει τον «επιτελικό σχεδιασμό» και την «ειδική στόχευσή» του, γι' αυτό υποστηρίζουμε ότι ο Ρήγας ήταν και πολιτικός νους.

2). Οι χάρτες του Ρήγα, πολιτικοί χάρτες του σχεδιαζόμενου κράτους του

Σύμφωνα με το Σύνταγμά του, άρθρο 3, ο Ρήγας αναγράφει ότι η «Ελληνική Δημοκρατία» διαιρείται σε Επαρχίες και Τοπαρχίες «δια την ευκολίαν της διοικήσεως». Γι αυτό και εξέδωσε τους χάρτες του «Χάρτα της Ελλάδος», «Νέα Χάρτα της Βλαχίας» και «Γενική Χάρτα της Μολδοβίας». Ο Ρήγας ετοίμαζε ακόμη και την έκδοση ιδιαίτερων χαρτών για τη Βουλγαρία και τη Σερβία-Βοσνία.

Βάζει ιδιαίτερη διαγράμμιση για σύνορα στο σχεδιαζόμενο κράτος του, την οποία δεν αναγράφει στο υπόμνημα, όπως έχει κάνει για τις διαγραμμίσεις των Επαρχιών και Τοπαρχιών. Τί να ανέγραφε ότι είναι τα σύνορα του κράτους του, της «Ελληνικής Δημοκρατίας»; Δεν θα του δίνανε άδεια εκτυπώσεως, η να έλεγε ότι ήταν τα σύνορα της οθωμανικής αυτοκρατορίας; Μα είχε βάλει τα νομίσματα και τις επιπεδογραφίες.

Σύμφωνα με τα αποτελέσματα των ερευνών μας κατά την επανέκδοσή των χαρτών αυτών και την σύνταξη των ευρετηρίων τεκμηριώθηκε ότι οι χάρτες αυτοί είναι πολιτικοί χάρτες του σχεδιαζόμενου κράτους του, το οποίο θα δημιουργούνταν μετά την επικράτησή της επανάστασής του. Και έχουν συνάφεια με τη Νέα Πολιτική διοίκηση. Ο Ρήγας δεν ήταν επαγγελματίας χαρτογράφος. Ηταν επαναστάτης και ενέτασσε την έκδοσή τους στο στρατηγικό του σχέδιο. Σκοπός του ήταν να διεξαχθούν εκλογές για την εκλογή των αντιπροσώπων, των βουλευτών.

Το πρώτο φύλλο της «Χάρτας της Ελλάδος» είναι η «Επιπεδογραφία Κωνσταντινουπόλεως» και ιδιαίτερο ενδιαφέρον μεταξύ των άλλων παρουσιάζει η παράσταση του κοιμισμένου λιονταριού στη ράχη του οποίου επικάθονται τα σύμβολα εξουσίας του Σουλτάνου, ενώ στα πόδια του ο Ρήγας έβαλε οριζόντια το ΄΄ρόπαλο του Ηρακλέους΄΄, που για πρώτη φορά έχει επισημανθεί από τον ομιλούντα. Και ερμηνεύσαμε το συμβολισμό αυτόν, ότι το κοιμισμένο λιοντάρι συμβολίζει του σκλαβωμένους, οι οποίοι όταν ενθουσιαστούν από τον Θούριο και την επανάστασή του θα αρπάξουν τα όπλα και θα γκρεμίσουν την εξουσία του Σουλτάνου, δημιουργώντας την νέα κατάσταση, την Νέα Πολιτική Διοίκηση. Διεξοδικά μπορεί κανείς να μελετήσει την πρόσφατη μελέτη μας «Το ρόπαλο του Ηρακλέους στους χάρτες του Ρήγα. Νέες έρευνες».

Το ότι ο λιοντάρι συμβολίζει τους σκλαβωμένους και όχι τον Σουλτάνο όπως πρόσφατα υποστήριξε συγγραφέας που ασχολείται τους χάρτες και ο οποίος δυστυχώς δεν μελέτησε τα κείμενα του Ρήγα. Από τους πρώτους ακόμη στίχους του «Θουρίου» του ο Ρήγας δίνει την επεξήγηση πως τα παλληκάρια των σκλαβωμένων είναι σαν τα λιοντάρια:

μονάχοι, σαν λιοντάρια, στες ράχες, στα βουνά»,

Επίσης σε άλλους στίχους του «Θουρίου» αποκαλεί λιοντάρια τους Σουλιώτες και τους Μανιάτες:

«Σουλιώτες και Μανιάτες, λιοντάρια ξακουστά

ως πότε στες σπηλιές σας κοιμάστε σφαλιστά;»,

Παρόμοια και στον «Υμνο Πατριωτικό» ο Ρήγας δίνει τη σχετική ερμηνεία για το συμβολισμό του λιονταριού, που είναι τα σκλαβωμένα παλληκάρια, στροφή 5 και 15:

Ο Ρήγας τον Σουλτάνο και τους πασάδες του τους αποκαλεί «λύκους».

Παρόμοιο χαρακτηρισμό παρατηρούμε και στους επόμενους στίχους του «Θουρίου»:

«Να σφάξωμεν τους λύκους, που τον ζυγόν βαστούν

και Χριστιανούς και Τούρκους σκληρά τους τυραννούν»,

Για το ελληνικό χώρο της «Χάρτας της Ελλάδος», ο Ρήγας πήρε ως πρότυπο χάρτη τον χάρτη της αρχαίας Ελλάδος του Ντελίλ, όπως έχουμε αποδείξει. Δεν πήρε τον αντίστοιχο χάρτη της Ελλάδος του Ντελίλ της συγχρόνου του εποχής. Και τούτο διότι ήθελε να έχει την αρχαία πολιτική διαίρεση και την ελληνική ονοματολογία και όχι την οθωμανική.

Ενδιαφέρον έχει ο τίτλος της Χάρτας της Ελλάδος, φύλλο 4, όπου εκτός των άλλων ο Ρήγας σχεδίασε τον συμβολισμό της πάλης του ροπαλοφόρου Ηρακλή με την έφιππη Αμαζόνα. Το ρόπαλο συμβολίζει, όπως γράφει στο υπόμνημα, την ελληνική δύναμη και το αμφίστομο τσεκούρι την περσική ασιατική δύναμη. Και έχει τσακισμένο το σιδερένιο τσεκούρι της Αμαζόνας, θέλοντας κατ' αυτόν τον τρόπο να δηλώσει ο Ρήγας πως τελικά θα νικήσει η πνευματική δύναμη στην πάλη με τη ύλη, τη βία, αν οι σκλαβωμένοι πορευτούν με τις αρετές του Ηρακλή, αποφασιστικότητα, αφοσίωση στα ιδεώδη, πίστη στο καθήκον, υπεράσπιση του δικαίου.

Δίπλα στον τίτλο και πάνω από την επιπεδογραφία των Αθηνών ο Ρήγας βάζει το τοπογραφικό διάγραμμα της γενέτειράς του, μια τιμή και ύμνος στη γενέτειρά του, ενώ παράλληλα μας δίνει ο Ρήγας και το δίδαγμά του πως θα πρέπει να αναδεικνύουμε τα ιστορικά στοιχεία της γενέτειράς μας.

Ο Ρήγας τύπωσε ακόμη λεπτομερείς χάρτες διαιρεμένους σε τοπαρχίες για την Βλαχία και Μολδαβία. Μέχρι πρόσφατα δεν μπορούσαν να κατανοήσουν την έκδοσή αυτών των χαρτών. Τώρα όμως με τον εντοπισμό και του ροπάλου του Ηρακλέους, που για πρώτη φορά έχει επισημανθεί καθώς και την λοξή θέση, σα να είναι πεταμένοι οι θυρεοί, τα σύμβολα της Βλαχίας και Μολδαβίας και μάλιστα μισοσκεπασμένος αυτός της Μολδαβίας, οι χάρτες αυτοί είναι πολιτικοί χάρτες του σχεδιαζόμενου κράτους του που θα δημιουργούνταν μετά το γκρέμισμα της σουλτανικής εξουσίας.

Συνοπτικά μπορούμε να πούμε ότι ο Ρήγας χρησιμοποίησε βασικούς κανόνες του επιχειρείν: τη γνώση του αντικειμένου, το σχεδιασμό, τη στόχευση και μεθόδευση στην ανάπτυξη του στρατηγικού σχεδίου της επανάστασής του. Πρώτα με την προετοιμασία της για την ενίσχυση του ηθικού των σκλαβωμένων και την ανάπτυξη της ιστορικής τους αυτοσυνεδησίας, μετά με τον σχεδιασμό της στρατιωτικής επιχείρησης και τέλος με την πρόνοια σύνταξης του Συντάγματος και των χαρτών για να έχει την πολιτική διαίρεση και να κυβερνηθεί δημοκρατικά η οραματιζόμενη «Ελληνική Δημοκρατία» του βαλκανικού χώρου, που θα αντικαθιστούσε την απολυταρχική εξουσία του Σουλτάνου.

Κατ' αυτόν τον τρόπο επισημαίνονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της φυσιογνωμίας του Ρήγα Βελεστινλή: ήταν διαφωτιστής, επαναστάτης, πολιτικός νους, στρατιωτικός νους, εθνεγέρτης, μάρτυρας και οραματιστής μιας δημοκρατικής πολιτείας του Βαλκανικού χώρου.

Και κλείνουμε την εισήγησή μας με τα χαρακτηριστικά λόγια του στρατηγού Μακρυγιάννη, ο οποίος στην παράσταση «Πτώσις της Κωνσταντινουπόλεως» γράφει πως ο Ρήγας έμαθε στους σκλαβωμένους τον τρόπον της απελευθερώσεως τους:

«Μετά πολλούς αιώνες Ρήγας ο Βελεστινλής σπύρει τον σπόρον της ελευθερίας εις τους Ελληνας και τους ενθαρρύνει οδηγών αυτούς τον τρόπον της απελευθερώσεως των. Οι Ελληνες ενθουσιασθέντες και ενθαρρυθέντες από τους λόγους του Ρήγα έλαβον τα όπλα υπέρ της Ελευθερίας».

Νικόλαος Πανταζόπουλος, Μελετήματα περί Ρήγα Βελεστινλή, έκδ. Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, Αθήνα 1998, σελ. 106.

Επικοινωνία Εκτύπωση English
Αρχική Σελίδα \| Προηγούμενη \| Επόμενη