Το άρθρο σε αρχείο PDF

Από Υπέρεια τόμος 5, πρακτικά Ε' Διεθνούς Συνεδρίου "Φεραί - Βελεστίνο - Ρήγας"

Ο Ρήγας Βελεστινλής (1)(1757-1798) κατά τη δεύτερη παραμονή του στη Βιέννη το 1797 προετοίμαζε μεθοδικά το επαναστατικό του σχέδιο για την απελευθέρωση των σκλαβωμένων από την  απολυταρχική εξουσία του Σουλτάνου. Για τον σκοπό αυτό θέλησε πρώτα να τονώσει το ηθικό τους με τη σύνθεση του «Θουρίου», ο οποίος είχε πλατιά διάδοση στον Βαλκανικό χώρο. Τύπωσε την εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου (2) για να προσφέρει στους σκλαβωμένους πρότυπο αγωνιστικότητας και αποφασιστικότητας. Ο Ρήγας γνώριζε καλά πως χωρίς στρατιωτική επιτυχία της επανάστασής του δεν ήταν δυνατόν να γκρεμιστεί η οθωμανική εξουσία. Γι’ αυτό και μετέφρασε το «Στρατιωτικόν Εγκόλπιον» (3) έργο του διάσημου τότε στρατηγού Ludwig Andreas von Khevenhueller (1683-1744) για να εκπαιδευτούν οι επαναστάτες ραγιάδες στην τακτική του πολέμου, όπως εκπαιδεύονταν και τα στρατεύματα του Σουλτάνου. Επί πλέον είχε συλλάβει ένα συγκεκριμένο επιτελικό στρατιωτικό σχέδιο για την έναρξη και συνέχιση της επανάστασής του, όπως αυτό διαπιστώνεται από τα σχετικά έγγραφα σύλληψης και ανάκρισής του (4).

Παράλληλα τύπωσε τους χάρτες «Χάρτα της Ελλάδος», «Νέα Χάρτα της Βλαχίας» και «Γενική Χάρτα της Μολδοβίας», οι οποίοι, όπως έχουν δείξει οι πρόσφατες έρευνές μας (5) δεν ήταν απλά χαρτογραφικά έργα, όπως θεωρούνταν μέχρι σήμερα. Ο Ρήγας τους τύπωσε για να έχει πολιτικούς χάρτες όλων των περιοχών του σχεδιαζόμενου μελλοντικού κράτους του, διαιρεμένου σε Τοπαρχίες και Επαρχίας. Σκόπευε ακόμη να τυπώσει λεπτομερείς χάρτες και για τις υπόλοιπες περιοχές της Βουλγαρίας, Βοσνίας και Σερβίας (6). Επί πλέον ο Ρήγας τύπωσε και τα βιβλία «Νέος Ανάχαρσις», όπου τονίζεται η ένδοξη ιστορία της αρχαίας Ελλάδος και «Ηθικός Τρίπους», στον οποίο περιέχονται «Τα Ολύμπια», που αναφέρονται στους Ολυμπιακούς Αγώνες της αρχαιότητας. Στον πρόλογο των «Ολυμπίων» ο Ρήγας μας δίνει μια σημαντική πληροφορία για την διαχρονικότητα των Ολυμπιακών αγωνισμάτων στον ελληνικό χώρο, πως δηλαδή διατηρούνταν στην εποχή του στην Θεσσαλία και σε όλη την Ελλάδα.

Για να εκδώσει όλα αυτά τα έργα ο Ρήγας έπαιρνε άδεια από τον λογοκρίτη της Αυστριακής Αστυνομίας, συγκαλύπτοντας τους πραγματικούς του σκοπούς, αποδεικνύοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο τις συνωμοτικές τους ικανότητες (7). Ωστόσο παράνομα εξέδωσε στο τυπογραφείο των Σιατιστινών αδελφών Πούλιου το επαναστατικό έργο με τίτλο «Νέα Πολιτική Διοίκησις», που περιέχει την «Επαναστατική Προκήρυξη», τα «Δίκαια του Ανθρώπου», το «Σύνταγμα». ΄Ηξερε ότι δεν θα ήταν δυνατόν να πάρει την άδεια από τον λογοκρίτη της Αυστριακής Αστυνομίας. Η φροντίδα του Ρήγα να μεταφράσει και να εκδώσει τη «Νέα Πολιτική Διοίκηση», το νέο δημοκρατικό τρόπο διαχειρίσεως των πολιτειακών θεμάτων, δείχνει την προνοητικότητα του Ρήγα. ΄Ηθελε να έχει έτοιμο ένα σχέδιο Συντάγματος για να διοικηθεί αμέσως μετά την επανάσταση το σχεδιαζόμενο κράτος του στον Βαλκανικό χώρο όπου ήταν η οθωμανική εξουσία. Γι’ αυτό τονίζουμε ότι το εγχείρημα του Ρήγα δεν κατατάσσεται στις εξεγέρσεις, που δεν έχουν πρόνοια για το τι θα γίνει μετά, αλλά κατατάσσεται στις επαναστάσεις, όπου υπάρχει πρόγραμμα για την μετέπειτα πορεία.

Η «Νέα Πολιτική Διοίκησις» του Ρήγα όμως μετά τη προδοσία από τον τυχάρπαστο Ελληνα έμπορο κατασχέθηκε και τα αντίτυπα καταστράφηκαν από την Αυστριακή Αστυνομία, η οποία τότε έλαβε γνώση της επαναστατικής κινήσεώς του.  Όμως από τα έγγραφα σύλληψης και ανάκρισης του Ρήγα γνωρίζουμε ότι από τα  τρεις χιλιάδες αντίτυπα, που τυπώθηκαν, στα κατασχεθέντα κιβώτια βρέθηκαν συνολικά 2785 αντίτυπα (8). Αυτό σημαίνει ότι περί τα 215 αντίτυπα διέφυγαν την κατάσχεση και είχαν διανεμηθεί σε  Ελληνες, της Βιέννης, Σεμλίνου, Πέστης. Για την διασπορά των αντιτύπων αυτών ενδιαφέρουσα είναι η επιστολή (9) που ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε΄ έστειλε έξι μήνες μετά τον στραγγαλισμό του Ρήγα την 1^η  Δεκεμβρίου 1798  προς τον Μητροπολίτη Σμύρνης και του συνιστά να συγκεντρώσει τα αντίτυπα ή χειρόγραφα της «Νέας Πολιτικής διοικήσεως» του Ρήγα, όσα θα βρεθούν στην επαρχία του, «Δια της παρούσης ημετέρας πατριαρχικής επιστολής δηλοποιούμεν τη αρχιερωσύνη σου, ότι συνέπεσεν εις χείρας ημών έν σύνταγμα εις μίαν κόλλαν χαρτί ολόκληρον, μεγάλην, εις απλήν φράσιν ρωμαϊκήν, επιγραφόμενον ΄΄Νεα πολιτική διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης των μικρών εν τη μεσογείω νήσων και της Βλαχομπογδανίας΄΄ και ανεμνήσθημεν του ποιμαντικού χρέους. Και δια τούτο γράφομεν τη αρχιερωσύνη σου να επαγρυπνής, εις όλα τα μέρη της επαρχίας σου με ακριβελις ερεύνας και εξετάσεις, όταν εμφανισή τοιούτον σύνταγμα, ως άνωθεν, εις τύπον ή χειρόγραφον, να συνάξης άπαντα τα διασπειρόμενα, και να τα εξαποστείλλης εις ημάς εν τάχει».

Η «Νέα Πολιτική Διοίκησις», εκτός από τα λίγα έντυπα που διέφυγαν από την κατάσχεση της Αυστριακ΄ςη Αστυνομίας, είχε κυκλοφορηθεί και σε χειρόγραφη μορφή, όπως μνημονεύεται και από τον Πατριάρχη στην ανωτέρω επιστολή του.  Γνωστά μέχρι σήμερα τρία χειρόγραφα (10) αντιγραμμένα από το έντυπου του 1797: Ο Π. Χιώτης δημοσίευσε στο περιοδικό «Παρθενών» το έτος 1871 (σελ. 507-512 και 545-556) το κείμενο από το χειρόγραφο του Παργινού Ν. Μανιάκη, (1789-1854). Ένα δεύτερο χειρόγραφο γραμμένο το 1807 είναι εκείνο της Βιβλιοθήκης της Ρουμανικής Ακαδημίας και ένα τρίτο είναι το επονομαζόμενο «Χειρόγραφο Κυθήρων» του Εμμ. Στάθη, το οποίο τώρα απόκειται στην Αίθουσα Σπανίων της Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων. Επί πλέον είχαν γίνει εκείνη την εποχή της σύλληψης του Ρήγα και των Συντρόφων του και δύο μεταφράσεις της «Νέας Πολιτικής Διοικήσεως»: μία στα γερμανικά, ως συνημμένη στα έγγραφα των ανακρίσεων (11) και μία στα ρωσικά τον Φεβρουάριο του 1798, από τις υπηρεσίες του υπουργείου Εξωτερικών της Ρωσίας (12).

            Ποια όμως ήταν η επιβίωση των επαναστατικών κειμένων του Ρήγα; Για τον Θούριο γνωρίζουμε ότι είχε πλατιά διάδοση στους σκλαβωμένους και θα αναφέρουμε μόνο το γεγονός ότι ο Φωριέλ (13) συμπεριέλαβε στα δημοτικά τραγούδια και τον Θούριο του Ρήγα, διότι ήταν πολύ διαδεδομένος και τραγουδιόταν ευρύτατα (14) . Όμως ποια ήταν η διάδοση του Καταστατικού Χάρτη, της «Νέας Πολιτικής Διοικήσεως», που εξέδωσε οΡήγας;

Μία χαρακτηριστική περίπτωση επιβίωσης του Συντάγματος του Ρήγα αποτελεί εκείνη του Ανθίμου Γαζή, οποίος φαίνεται ότι θα είχε σχετική γνώση. Αυτό τεκμαίρεται από το γεγονός ότι  για την σύνταξη του Συντάγματος της Βουλής της Θετταλομαγνησίας κάνει αναφορά στις «συστάσεις» του Ρήγα, όπως χαρακτηριστικά γράφει.. Οι «συστάσεις» αυτές δεν είναι άλλες από την «Νέα Πολιτική Διοίκησι», με τα «Δίκαια του Ανθρώπου» και το Σύνταγμα, το νομικό πλαίσιο της δημοκρατικής αντιπροσωπευτικής του πολιτείας. Χαρακτηριστικά από το στρατόπεδο του Βόλου στις 7 Μαίου 1821 στην Προκήρυξή του «Προς τους λαούς της Ζαγοράς, των Φερών και της Αγυιάς»(15)  μεταξύ των άλλων  ο Γαζής τόνιζε ότι οι εκλεγμένοι αντιπρόσωποι από την κάθε περιοχή «ως βουλευταί θα συστήσωσιν την Βουλήν της Θετταλομαγνησίας. Ούτοι κατά τα αρχαία θέσμια των προγόνων μας και τας συστάσεις του Ρήγα του Θεσσαλού, θα συντάξουν την Νομικήν Διάταξιν, η οποία θα κανονίζη εις το μέλλον τα της διοικήσεως των χωρίων και της επαρχίας μας, τον διοργανισμόν του πολέμου και τα δίκαια των συμπατριωτών μας».

Μία άλλη περίπτωση είναι εκείνη του Δημητρίου Υψηλάντη(16), ο  οποίος στο  κείμενο που απέστειλε  το καλοκαίρι 25 Ιουλίου 1821 στις οθωμανικές αρχές της Κρήτης παραθέτει φράση από την Επαναστατική Προκήρυξη του Ρήγα: «κανείς χριστιανός δεν ήταν σίγουρος, μήτε δια την ζωήν του, μήτε δια την τιμήν του, μήτε δια τα υποστατικά του».  Το αντίστοιχο κείμενο του Ρήγα είναι στα 1797  στην Επαναστατική Προκήρυξη όπου τονίζει: «κανένας οποιασδήποτε τάξεως και θρησκείας, δεν είναι σίγουρος μήτε δια την ζωήν του, μήτε δια την τιμή του, μήτε δια τα υποστατικά του». Επίσης και άλλα τμήματα από το κείμενο του Δημ. Υψηλάντη έχουν το πνεύμα του Ρήγα, όπως διαπιστώνεται από τη σχετική ανάγνωση. Παρατίθεται ολόκληρο το σχετικό κέιμενο:

«Λαμπρότατε σερίφη Μεχμέτ πασά, σερασκέρη ολοκλήρου της Κρήτης και βαλή του Χάνδακος και σεις γενναίοι π΄έντε ορτάδες και αγιάννησες: Εχοντας διορισθεί αρχιστράτηγος του μιλλετίου των χριστιανών, θεωρώ χρέος μου να σας γράψω όσα μου φαίνονται επωφελή σε σας και σε μας. Το μιλλέτι των χριστιανών που βρίσκεται από τόσα χρόνια υπό την κυβέρνηση του Σουλτάνου, υπέφερε τυραννίες και φοβερές αδικίες, όπως όλοι το γνωρίζετε. Κανείς χριστιανός δεν ήταν  σίγουρος, μήτε δια την ζωήν του, μήτε δια την τιμήν του, μήτε δια τα υποστατικά του (η υπογράμμιση δικά μας). Ο Θεός του εμπιστεύθηκε τόσα εκατομμύρια ανθρώπων για να τα διοικεί ως πατέρας με δικαιοσύνη και με νόμους. Αλλά ο Σουλτάνος εξέχασε τον Θεόν κι έκανε ό,τι ήθελε και ό,τι τον συνεβούλευαν αυλικοί κόλακες, άδικοι και αρπακτικοί. Με καθημερινές καταπιέσεις και αδικίες, οι άνθρωποι που αποκαλούμε ραγιάδες κατέπεσαν στην εσχάτη πτώχεια και μερικοί πέθαιναν αδίκως και άλλοι εγκατέλειπαν τις πατρίδες τους και περιπλανώντο στα ξένα. Τέλος ο παντοδύναμος Θεός…απεφάσισε να θέσει τέρμα στις αδικίες και στις ανομίες και όπλισε το χριστιανικό μιλλέτι. Συνεπώς δεν πολεμούμε τους μουσουλμάνους αλλά πολεμούμε την αδικία και την τυραννία.Ενθυμείσθε ότι και οι μουσουλμάνοι υπήρξαν θύματα πολλών αδικιών και κατατρεγμών. Πασάδες και αγιάνηδες είτε εξορίσθησαν είτε εκτελέσθηκαν βάσει αδίκου και ανόμου φιρμανίου. Ολοι οι μουσουλμανικοί λαοί της Ανατολής αναστενάζουν και κλαίνε λόγω των διωγμών. Συνεπώς όλοι μας είμεθα θύματα αδικιών. Επί πλέον, έχετε γεννηθεί και έχετε μεγαλώσει στις ίδιες χώρες με μας. Όπως και άλλοτε είμεθα ενωμένοι στην άσκηση των πραγματικών μας δικαίων και συμφερόντων, θα έπρεπε και τώρα να ειίθε μαζί μας όπως το έπραξε όλη η Αλβανία, ώστε να βάλουμε τέρμα στην άδικη και τυραννική διοίκηση και να ζήσουμε ως αδελφοί και συμπολίτες υπό τους νόμους της δικαιοσύνης, ακολουθώντας ο καθένας την πίστη του… 25 Ιουλίου 1821. Δημήτριος Υψηλάντης».

Ο Ρήγας στο Παράρτημα του Συντάγματός του σημειώνει ότι η σημαία του κράτους του, της «Ελληνικής Δημοκρατίας», θα είναι τρίχρωμη επεξηγώντας ότι: «Το κόκκινον σημαίνει…την αυτεξουσιότητα του Ελληνικού λαού. Το άσπρον σημαίνει την αθωότητα της δικαίας ημών αφορμής κατά της Τυραννίας. Το μαύρον σημαίνει τον υπέρ Πατρίδος και Ελευθερίας ημών θάνατον»(17). Την τρίχρωμη σημαία του Ρήγα ο Νικόλαος Υψηλάντης πρότεινε στον αδελφό του Αλέξανδρο Υψηλάντη στις 31 Δεκεμβρίου 1820 προς έγκριση στον Στρατιωτικό Οργανισμό. Τα άρθρα ΙΑ΄και ΙΒ΄ ήταν για την ελληνική σημαία, η οποία ήταν η τρίχρωμη του Ρήγα  με την προσθήκη αντί του ροπάλου και των τριών σταυρών  τον αναγεννώμενο φοίνικα από την μία πλευρά με την επιγραφή «εκ της στάκτης αναγεννώμαι» και από την άλλη πλευρά τον Σταυρόν σε ένα στεφάνι από δάφνες και την επιγραφή «εν τούτω νίκα». Το κείμενο των Νόμων Στρατιωτικών έχει ως εξής:

 «ΙΑ΄. Η Ελληνική σημαία τόσον εις τα της ξηράς στρατεύματα, όσον και εις τα της θαλάσσης πρέπει να είναι κατασκευασμένη εκ τριών χρωμάτων:άσπρο, μαύρο και κόκκινο. Το άσπρο σημαίνει την αθωότητα της δικαίας ημών επιχειρήσεως κατά των τυράννων, το μαύρο τον υπέρ πατρίδος και ελευθερίας θάνατον ημών και το κόκκινον την αυτεξουσιότητα του ελληνικού λαού και την χαράν αυτού διότι πολεμεί δια την ανάστασιν της πατρίδος»(18).

ΙΒ΄. Αι επί της ξηράς σημαίαι να περιστάνωσιν εν ταυτώ από το ένα μέρος τον Φοίνικα καιόμενον , με τον αόρατον ακτινοβολούντα οφθαλμόν μετά της επιγραφής ΄΄εκ της στάκτης μου αναγεννώμαι΄΄, από το άλλο μέρος τον Σταυρόν  εις ένα στέφανον από δάφνας και κάτωθεν αυτού την επιγραφήν ΄΄εν τούτω τω σημείω νίκα΄΄». Επίσης και για το ναυτικό στο άρθρο Η΄ είχε ορισθεί να έχει την τρίχρωμη σημαία.

Επί πλέον η σημαία την οποία ύψωσε ο Αλέξανδρος Υψηλάντης στο Ιάσιο στις 22 Φεβρουαρίου 1821 και την οποία ευλόγησε στις 26 Φεβρουαρίου ο Μητροπολίτης Ιασίου Βενιαμίν στη Μονή των Τριών Ιεραρχών είχε τρία χρώματα: μαύρο-άσπρο-κόκκινο(19). Στο Δραγατσάνι με τη σημαία αυτή θυσιάστηκε ο Ιερός Λόχος. Επίσης την τρίχρωμη σημαία χρησιμοποίησε και ο Δημήτριος Υψηλάντης κατά την μετάβασή του στην Ελλάδα. Μάλιστα όταν πέρασε από την Τεργέστη, οι Ελληνίδες του έδωσαν μία μεταξωτή σημαία. Την τρίχρωμε σημαία με τα σχετικά συμβολά είχε στείλει στην Μονεμβασία και στην Κρήτη και αυτήν την σημαία είχε το πρώτο τακτικό στράτευμα που οργάνωσε με τον Βαλέστρα(20). 

Σημειώνεται ότι η τρίχρωμη σημαία του Υψηλάντη , όπως και άλλες σημαίες με τα σύμβολα της Φιλικής Εταιρείας, αποφασίσθηκε κατά το 1822 (διακήρυξη αρ. 540 της «Προσωρινής Διοικήσεως της Ελλάδος») να αντικατασταθεί,  από την κυανόλευκο, διότι ήθελαν να δώσουν στις Αυλές της Ευρώπης μία αίσθηση ότι ο αγώνας ήταν απελευθερωτικός  και όχι ένα κίνημα επαναστατικό μιας μυστικής εταιρείας(21). Παρά ταύτα συνεχίζονταν να χρησιμοποιείται η τρίχρωμη σημαία του Υψηλάντη, ο οποίος όμως από το Δαδί έγραφε στο Βουλευτικό στις 9 Απριλίου 1822: «Περί δε της μορφής και του χρώματος της σημαίας, όποιοι ποτέ και αν ήσαν οι λόγοι των νεωτερισάντων, ουτ’ εναντιώθην ποτέ ούτ’ εναντιούμαι. Την σωτηρίαν της Ελλάδος θεωρώ ουχί εις τα χρώματα, αλλά εις τας πράξεις και την απαθή και ειλικρινή αφιέρωσιν προς την κοινήν του έθνους ωφέλειαν και δόξαν. Μάλιστα δε βλέπων ενταύθα σημαίας διαφόρων ειδών, τας μεν λευκάς, τας δε ποικίλων χρωμάτων και στοχαζόμενος ότι δεν συμφέρει, ουδέ πρέπει τοιαύτη ανομοιότης, επρόσταξα ν’ ακολουθήσωσιν όλοι την νέαν. Ανάγκη όμως να ετοιμασθώσιν αυτού αρκεταί και να σταλώσιν εις τα διάφορα στρατιωτικά σώματα και να γράψει περί αυτών η Βουλή προς τον Αρειον Πάγον»(22).

Κατά την επανάσταση της Νάουσας 22 Φεβρουαρίου 1822 μετά τη δοξολογία έγινε η ορκωμοσία και στη συνέχεια, όπως γράφει ο Ν. Γ. Φιλιππίδης(23) «απαντες οι πολίται εν παρατάξει ανήλθον εις τον πύργον του Ζαφειράκη άδοντες τον εξής όρκον του Φεραίου, ούτινος τα πατριωτικά ασματα εψάλλοντο προ πολλού ανεπιφυλάκτως εν Ναούση.

                        Ω βασιλεύ του κόσμου! Ορκίζομαι εις Σε,

                        Στην γνώμην του τυράννου να μην ελθώ ποτέ.

                        Μήτε να τον δουλεύσω, μήτε να πλανηθώ,

                        Εις τα ταξίματά του να μη παραδοθώ.

                        Εν όσω ζω σ τον κ’όσμον, ο μόνος μου σκοπός,

                        Για να τον αφανίσω να είνε σταθερός.

                        Πιστός εις την Πατρίδα, συντρίβω τον ζυγόν,

Κι’ αχώριστός θα είμαι από τον αρχηγόν.

Κι’ αν παραβώ τον όρκον ν’ αστρψ’ ο ουρανός,

Και να με κατακαύση να γέν’ ωσαν καπνός».

Τονίζεται ακόμη ότι η τρίχρωμη σημαία ανυψώθηκε στον πύργο και στα φρούρια του τείχους καθώς και στις επτά πύλες της πόλεως  η «ελληνική σημαία φέρουσα τον αναγεννώμενον φοίνικα» με την επιγραφή του λαβάρου «εν τούτω νίκα» από την μία πλευρά και από την άλλη «Μάχου υπέρ Πατρίδος και Πίστεως».

Συμπερασματικά τονίζεται ότι παρά το γεγονός ότι όλα σχεδόν  τα τυπωμένα αντίτυπα της «Νέας Πολιτικής Διοικήσεως» κατασχέθηκαν από την Αυστριακή Αστυνομία και καταστράφηκαν, διαπιστώνεται ότι επιβιώνει στους επαναστάτες του 1821, είτε από τα διαφυγόντα τυπωμένα λίγα αντίτυπα ή μέσω σχετικών χειρογράφων.