Η απελευθέρωση της Ελλάδος (Liberazione della Grecia). Η μορφή του Ρήγα δεσπόζει δίπλα στην Ελλάδα. Ιταλική, έντυπη αλληγορική σύνθεση, τέλη 19ου - αρχές 20ου αιώνα (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο).

Από τη μελέτη των έργων και του επαναστατικού σχεδίου του Ρήγα Βελεστινλή, διακόσια χρόνια από τον μαρτυρικό του θάνατο (Ιούνιος 1798), εξάγονται τα στοιχεία της προσωπικότητάς μιας από τις μοναδικές μορφές του νεώτερου Ελληνισμού: επαναστάτης-πολιτικός νους-στρατιωτικός νους-δάσκαλος του Γένους - μάρτυρας - εθνεγέρτης - οραματιστής μιας δημοκρατικής πολιτείας. Επαναστάτης Ο Ρήγας, ως πραγματικός ηγέτης και επαναστάτης έδωσε προτεραιότητα στην ψυχική προετοιμασία των σκλαβωμένων, ώστε να πάρουν τα όπλα και να επαναστατήσουν κατά της Οθωμανικής τυραννίας. Ηθελε πρώτα να εξυψώσει το ηθικό τους και μετά να τους ωθήσει στον αγώνα της επανάστασης, όπου θα χρειαζόταν και τη ζωή τους ακόμη να θυσιάσουν. Προσπάθησε να δείξει στους συμπατριώτες του τη μεγάλη κληρονομιά, που είχαν από τους αρχαίους ΄Ελληνες, το μεγαλείο των ελληνικών πόλεων, την οικονομική και πολιτική τους δύναμη και την ανδρεία των προπατόρων τους.

α) Τυπώνει τη Χάρτα της Ελλάδος (Βιέννη 1797), σε 12 φύλλα, συνολικής επιφάνειας 2Χ2 μ., πραγματικό άθλο για την εποχή του και που, κατά τον υπουργό της Αστυνομίας της Αυστρίας, Pergen, παρίστανε «το μεγαλείον της Ελλάδος». Την εμπλούτισε με τοπογραφικά διαγράμματα σημαντικών ιστορικών τόπων και γεγονότων; Της Ολυμπίας, της Σπάρτης, της Σαλαμίνας, των Αθηνών, των Δελφών, των Πλαταιών, των Θερμοπυλών και της γενέτειράς του, του Βελεστίνου.

Την έκδοση της Χάρτας αρχίζει με την «Επιπεδογραφία της Κωνσταντινουπόλεως», θέλοντας να δείξει τη συνέχεια του Ελληνισμού. Χαρακτηριστικός είναι ο συμβολισμός στην προμετωπίδα της Χάρτας: ο Ηρακλής με το ξύλινο ρόπαλό του, σύμβολο της ελληνικής δύναμης, του πνεύματος, παλεύει με έφιππη αμαζόνα, σύμβολο της περσικής, ασιατικής δύναμης, της ύλης, των αρμάτων, και τσακίζει το σιδερένιο αμφίστομο τσεκούρι της.

Ακόμη, στα φύλλα της Χάρτας του σκορπά περί τα εκατόν εξήντα νομίσματα αρχαίων ελληνικών πόλεων, παραθέτοντας και τις παλαιές ονομασίες των πόλεων της εποχής του. Ετσι, τόνιζε την ιστορία τους και έδειχνε την οικονομική και πολιτική δύναμη των προγόνων. Παραθέτει τα ονόματα επιφανών της αρχαιότητας, που διακρίθηκαν στα γράμματα. Στις τέχνες, στις επιστήμες και στην πολιτική, θέλοντας να τονίσει τους ένδοξους προγόνους των Ελλήνων.

β) Για να ενισχύσει το φρόνημα των συμπατριωτών του τύπωσε το 1797 τη μορφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, περιβαλομένη από τις μορφές τεσσάρων στρατηγών του και από τέσσερις παραστάσεις: τη θριαμβευτική είσοδό του στη Βαβυλώνα, τη φυγή των Περσών στο Γρανικό ποταμό, την ήττα του Δαρείου, την οικογένεια του Δαρείου να προσκυνά την Αλέξανδρο. Σε μια εποχή θριάμβου του Βοναπάρτη και όταν άλλοι τον υμνούσαν ως ελευθερωτή, ο Ρήγας δεν έγραψε ούτε μία λέξη, ούτε ένα στίχο υπέρ του Ναπολέοντα. Αντίθετα, τύπωνε την εικόνα του Αλεξάνδρου, δείχνοντας στους Ελληνες ποια πρέπει να είναι η πορεία τους. Να μην προσβλέπουν στους ξένους για βοήθεια.

γ) Μετέφρασε και εξέδωσε μέρος από τον τέταρτο τόμο του έργου

«Νέος Ανάχαρσις του J.J.Barthelemy (1716-1795) όπου τονίζει στους Ελληνες την αρχαία δόξα και τη σημαντική καταγωγή τους.

Πώς έκριναν οι ανακριτικές αρχές της Αυστρίας την έκδοση: Γράφει ο υπουργός της Αστυνομίας Pergen στις 29 Δεκεμβρίου 1797 στον αυτοκράτορα της Αυστρίας Φραγκίσκο: «ο Νέος Ανάχαρσις εφαίνετο όλως διόλου κατάλληλος να δείξη εις το ελληνικόν έθνος, ποίον μέγεθος κατείχε άλλοτε η πατρίς του»…»Αν και το βιβλίον δεν είναι απηγορευμένον, εν τούτοις άλλως έχι ως προς την ελληνικήν μετάφρασιν, η οποία φαίνεται προωρισμένη μόνον να εξεγείρη το πνεύμα της ελευθερίας εις τους Ελληνας…».

δ) Ως πραγματικός επαναστάτης, για να εμψυχώσει τους υποδούλους, συνθέσει τον επαναστατικό παιάνα Θούριο. Ο Θούριος «Ως πότε παλληκάρια» γρήγορα διαδόθηκε σε χειρόγραφη μορφή, εμψυχώνοντας τους Ελληνες για Αγώνα. Με απλά λόγια για να είναι κατανοητά στο λαό, τονίζει τη σημασία της ελευθερίας, ύψιστο αγαθό του ανθρώπου πάνω κα από τη ζωή.

Ο Θούριος χαρακτηρίσθηκε από τον Γ. Τερτσέτη (1800-1874) ως «το ιερότερον άσμα της φυλής μας». Μάλιστα για τη δύναμη του Θουρίου ιδιαίτερα παρατηρεί πως «Τα κοινά τραγούδια του αδικοθάνατου Ρήγα εγκρέμισαν ως σάλπιγγες εις την Ιεριχώ τα τείχη της Τριπολιτσάς, ετίναξεν εις τον αέρα με τους αλλοφύλους τα φρούρια της Μονεμβασιάς, του Ναυπλίου, των Αθηνών και τα τρικάταρτα του εχθρού. Τα λογιοτατίστικα άσματα, πιστεύσατέ μου, δεν εγκρέμισαν ποτέ, δεν σαλεύουν ούτε την αράχνην του κοκόρου της καμινάδας».

Αλλά ο Ρήγας αναδεικνύεται και ρεαλιστής επαναστάτης: προετοίμασε μια μεθοδευμένη επανάσταση στηριγμένη στις ντόπιες δυνάμεις κι όχι στη βοήθεια των ξένων δυνάμεων. Στο Θούριό του δεν απευθύνει πουθενά έκκληση στις μεγάλες δυνάμεις.

Πολιτικός νους

Ο Ρήγας είχε την πρόνοια να συντάξει. Σε μια εποχή σκλαβιάς ακόμη και τυραννίας, το πρώτο Σύνταγμά του Ελληνικού Εθνους, (Νέα πολιτική Διοίκηση, όπου περιέχονται η Επαναστατική Προκήρυξη, τα Δίκαια του Ανθρώπου και το Σύνταγμα).

Εχοντας Καταστατικό Χάρτη, θα είναι έτοιμο το Εθνος, μετά την αποτίναξη της τυραννίας, να κυβερνηθεί δημοκρατικά η νέα πολιτεία. Πίστευε την αναρχία χειρότερη της τυραννίας. Κηρύττει την Ισότητα απέναντι στους Νόμους, την Ελευθερία, ατομική και εθνική, την ελεύθερη έκφραση της σκέψης και των θρησκευτικών πεποιθήσεων, την ελευθερία των συγκεντρώσεων, την ασφάλεια των πολιτών,, το δικαίωμα της ιδιοκτησίας, την κατάργηση της δουλείας, την αντίσταση στη βία και αδικία κλπ.

Ο Ρήγας στο Σύνταγμά του προσέθεσε πολλά δικά του στοιχεία που δεν απαντώνται στο αντίστοιχο γαλλικό πρότυπό του: η στρατιωτική άσκηση των γυναικών, η υπεράσπιση της Ελληνικής Δημοκρατίας από όσους την επιβουλεύονται, η υποχρεωτική εκπαίδευση αγοριών και κοριτσιών κ.ά.

Στρατιωτικός νους

Για τη στρατιωτική εκπαίδευση των Ελλήνων είχε την πρόνοια ο Ρήγας να μεταφράσει ένα γερμανικό βιβλίο και να τυπώσει το «Στρατιωτικόν Εγκόλπιον», επειδή γνώριζε ότι οι Ελληνες ήταν απαίδευτοι στην πολεμική τέχνη.

Επίσης για το στρατιωτικό σχεδιασμό της επανάστασής του έχει σημασία να τονισθεί ότι σκόπευε να αρχίσει την Επανάστασή του από τους ενόπλους πληθυσμούς, Μανιάτες και Σουλιώτες. Στη συνέχεια θα προχωρούσε για την απελευθέρωση των υπολοίπων μερών της Ελλάδος και των άλλων Βαλκανικών λαών. Η τακτική αυτή αποδείχθηκε σωστή, στη συνέχεια, με την επικράτηση της Επαναστάσεως του 1821, αντίθετα με την αποτυχία του εγχειρήματος στις παραδουνάβιες περιοχές.

Διδάσκαλος του Γένους

Στα 1790 κυκλοφόρησε το «Σχολείον των ντελικάτων εραστών», πρώτο από το νέο είδος λογοτεχνικού έργου στον ελληνικό χώρο, του μυθιστορήματος. Μάλιστα, σε αυτό εναντιώνεται στους τίτλους ευγενείας: «Η αληθινή ευγένεια είναι φυτεμένη εις το υποκείμενον του ανθρώπου και όχι εις τους ματαίους τίτλους των προπατόρων καθώς μεγαλαυχούν μερικοί και υπεραίρονται, ωσάν να εκατέβηκαν από τα σύννεφα με το ζεμπίλι και αν τους παρατηρήσει κανείς, τους ευρίσκει ή τρελλούς ή μωρούς».

Την ίδια χρονιά τύπωσε τη «Φυσικής απάνθισμα», στον πρόλογο του οποίου σημειώνει: «Συνδρομήν να επιφέρω επάσχισα όσον το επ΄ εμέ, απανθίζωντας από τε της Γερμανικής και Γαλλικής γλώσσης τα ουσιωδέστερα της Φυσικής ιστορίας». Και όπως έχουν δείξει οι τελευταίες έρευνες, το μεγαλύτερο μέρος είναι μετάφραση από κείμενο της Εγκυκλοπαοδείας του Ντιντερό (Diderot). Ο Ρήγας μεταφέρει με το βιβλίο του στον ελληνικό χώρο την επιστημονική γνώση σε απλή γλώσσα για να είναι κατανοητή από τον λαό και να κατά πολεμήσει έτσι τις προλήψεις και δεισιδαιμονίες.

Στα 1797, μετέφρασε και εξέδωσε «Τα Ολύμπια» του Μεταστάσιου, όπου μεταξύ άλλων απαριθμεί τα αθλήματα των αρχαίων ολυμπιακών αγώνων και παρατηρεί ότι μερικά διατηρούνται στην εποχή του στην Θεσσαλία και σε όλη την Ελλάδα. Εισάγει μάλιστα στην νεοελληνική καινούριες λέξεις, που έκτοτε καθιερώνονται: πατριωτισμός, δεσποτισμός, μαγνητισμός, ηλεκτρόμετρον, ανεμόμετρον, πνευμονική αρτηρία και πνευμονική φλέβα, αισθαντικός, οριζοντικός, ωθηστικός, κ.ά.

Μάρτυρας

Σιδηροδέσμιος, μετά από πολύμηνα μαρτύρια-με την κατηγορία ότι είχε καταστρώσει επαναστατικό σχέδιο για την κατάλυση της οθωμανικής τυραννίας και την απελευθέρωση της Ελλάδος και των Βαλκανικών λαών-και αφού παραδόθηκε από τους Αυστριακούς στον Τούρκο καϊμακάμη του Βελιγραδίου, στραγγαλίσθηκε, τον Ιούνιο του 1798, μαζί με τους άλλους επτά Ελληνες Συντρόφους του, στα μπουντρούμια του πύργου Νεμπόϊζα.

Εθνεγέρτης

Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια, που ο στρατηγός Μακρυγιάννης στα 1836 γράφει στον πίνακα με τίτλο «Πτώσις της Κωνσταντινουπόλεως»: «Μετά πολλούς αιώνας Ρήγας ο Βελεστινλής σπύρει τον σπόρον της ελευθερίας εις τους Ελληνες και τους ενθαρρύνει οδηγών αυτούς τον τρόπον της απελευθερώσεως των. Οι Ελληνες ενθουσιασθέντες και ενθαρρυθέντες από τους λόγους του Ρήγα έλαβον τα όπλα υπέρ της ελευθερίας».

Οραματιστής μιας δημοκρατικής πολιτείας. Ο Ρήγας οραματιζόταν να εγκαθιδρυθεί μια δημοκρατική πολιτεία που θα αντικαθιστούσε την «τυραννίαν του οθωμανικού βδελυρωτάτου δεσποτισμού». ΄Ολοι οι συνυπόδουλοι λαοί» χωρίς εξαίρεσιν θρησκεία και γλώσσης», όπως σημειώνει στο δεύτερο άρθρο του Συντάγματός του, θα απαρτίσουν τη δημοκρατική πολιτεία, που θα ονομάζεται Ελληνική Δημοκρατία, το πολιτικό πρότυπο του πολιτισμού των κλασσικών χρόνων, μοναδικό στην ιστορία των αιώνων και στις παραδόσεις των λαών.

Η δημοκρατία ήταν για τον Ρήγα ένα πανανθρώπινο ιδανικό ε υπερεθνικές διαστάσεις. Όλοι θα ήταν ίσοι έναντι του νόμου, θα επικρατούσε η ανεξιθρησκεία και ο σεβασμός της γλώσσας του κάθε λαού, όλοι θα νέμονταν τα αγαθά της δημοκρατικής διακυβερνήσεως, κάτι που προβάλλει επιτακτικό σήμερα στον βαλκανικό χώρο, παρά τις εθνικές και θρησκευτικές ιδιαιτερότητες που υπάρχουν.

--------------------------------------------------------------------------------

Ευαγ. Κακαβογιάννη, «Η Επιπεδογραφία της Φεράς του Ρήγα Βελεστινλή από άποψη αρχαιολογική», Υπέρεια, τόμ. 1, Πρακτικά Α΄ Διεθνούς Συνεδρίου «Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας», Αθήνα 1990, σελ. 423-448.

Κων. Αμάντου, Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα Βελεστινλή, Αθήνα 1930, φωτομηχανική επανέκδοση με την προσθήκη Ευρετηρίου (επιμ. Δημ. Καραμπερόπουλος) από την Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, Αθληνα 1997, Β΄ επανέκδ, 2000, σελ. 33-35.

Γεωργίου Τερτσέτη, «Λόγος της 25 Μαρτίου 1857», στο Απανατα, έκδ. Γιοβάνη, τόμ. Β΄, Αθήνα 1967, σελ.

Σχετικά με το στρατιωτικό σχέδιο του Ρήγα βλ. Κων. Αμάντου, Ανέκδοτα έγγραφα…, ό.π.,

Βλ. Δημ. Καραμπερόπουλος, «Ρήγα Βελεστινλή ΄΄Φυσικής απάνθισμα΄΄ και Γαλλική Εγκυκλοπαιδεία. Ταύτιση για πρώτη φορά ενός προτύπου», Υπέρεια , τόμ. 2, Πρακτικά Β΄Διεθνούς Συνεδρίου «Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας», Αθήνα 1994, σελ. 585-598. Δημ. Καραμπερόπουλος, «Η Γαλλική Encyclopedie ένα πρότυπο του έργου του Ρήγα ΄΄Φυσικής Απάνθισμα΄΄», Ο Ερανιστής, τόμ. 21, 1997, σελ. 95-128.