Η «Εφημερίς» (1) των Σιατιστινών αδελφών Πούλιου το 1797 καταχωρίζει κείμενα για τις εκδόσεις του Ρήγα της εποχής εκείνης, τη «Χάρτα της Ελλάδος» και  τη «Γενική Χάρτα της Μολδοβίας». Την επόμενη χρονιά, τον καιρό του μαρτυρίου ο Αδαμάντιος Κοραής στο έργο του «Αδελφική Διδασκαλία» (2), από το Παρίσι για τον Ρήγα και τους άλλους επτά Συντρόφους του, που βρίσκονται φυλακισμένοι στον Πύργο Νεμπόϊζα του Βελιγραδίου, γράφει για τους «...Οκτώ Γραικούς οι οποίοι εζήτουν ησύχως τα αρμόδια μέσα του να φωτίσωσι και από τον ζυγόν της δουλείας να ελευθερώσωσι τους ιδίους ομογενείς. Παρίστανται ίσως ταύτην την ώραν δέσμιοι έμπροσθεν του τυράννου οι γενναίοι ούτοι της ελευθερίας μάρτυρες. Ίσως ταύτην την ώραν καταβαίνει εις τας ιεράς κεφαλάς των η μάχαιρα του δημίου, εκχέεται το γενναίον ελληνικόν αίμα από τας φλέβας των, και ίσταται η μακαρία ψυχή των, δια να υπάγη να συγκατοικήση με όλων των υπέρ Ελευθερίας αποθανόντων τας αοιδίμους ψυχάς. Αλλά του αθώου αίματος η έκχυσις αύτη αντί του να καταπλήξη τους Γραικούς θέλει μάλλον τους παροξύνει εις εκδίκησιν».

Λίγα χρόνια αργότερα μια τρίτη μαρτυρία για τον Ρήγα καταχωρίζεται στο βιβλίο που εκδόθηκε στην Ιταλία το 1806 με τίτλο «Ελληνική Νομαρχία» (3) και του οποίου ο συγγραφέας απέκρυψε το όνομά του με το «Ανώνυμος ο ΄Ελλην». Στην παρούσα μελέτη ειδικότερα θα εξεταστεί από όσα γράφει στο βιβλίο του, τι γνώριζε ο συγγραφέας της για τον Ρήγα, την προδοσία, τον προδότη και τον τραγικό θάνατό του, αλλά επί πλέον και ουσιαστικότερα για το έργο του. Πάντως οι συγκεκριμένες αναφορές στο κείμενό του αποτελούν στην ουσία την πρώτη αναφορά για την  προσωπικότητα και το έργο του Ρήγα, λίγο μετά τον τραγικό θάνατό του. Θα πρέπει να τονιστεί πως τα όσα γράφει ο Ανώνυμος συγγραφέας της «Ελληνικής Νομαρχίας» (4) για τον Ρήγα θα τα έγραψε πολύ κοντά στο μαρτυρικό θάνατο του Ρήγα, που συνέβη τον Ιούνιο του 1798.

Αυτό μπορεί να υποστηριχθεί από το γεγονός ότι το βιβλίο που εκδόθηκε το 1806, γράφτηκε κατά τη διάρκεια πολλών ετών μέχρι την έκδοσή του, όπως ο ίδιος ο Ανώνυμος συγγραφέας γράφει στο τέλος του βιβλίου του(5). Σταδιακά συγκέντρωνε το υλικό και τα κείμενα τα εναπόθετε σε ένα κιβώτιο. Στο τέλος τα χρησιμοποίησε και συνέθεσε  το πόνημά του αυτό. Επί πλέον  ο ανώνυμος συγγραφέας αναφέρει τη χρονολογία 1787 ως αρχή των αγώνων των Σουλιωτών (6) και συμπληρώνει ότι για 15 χρόνια μέχρι που τότε που έγραφε το σχετικό κείμενο του βιβλίου του δηλαδή το 1802 (1787+15=1802), τέσσερα χρόνια μετά το μαρτυρικό θάνατο  του Ρήγα, πολεμούσαν εναντίον του τυράννου των Ιωαννίνων, τον Αλή Πασά.

***

Ενδιαφέρον έχει να διαβάσει κανείς τα κείμενα που ο Ανώνυμος συγγραφέας παραθέτει για τον Ρήγα, και μεθοδικά αναπτύσσει τα όσα γράφει. Στην αρχή του βιβλίου της «Ελληνικής Νομαρχίας» έχει την αφιέρωση στον Ρήγα «χάριν ευγνωμοσύνης». Χαρακτηριστικά γράφει στην αρχή της αφιέρωσης, ότι τιμητικά αναθέτει το πόνημά του αυτό «Εις τον τύμβον του μεγάλου και αειμνήστου Ελληνος Ρήγα του υπέρ της σωτηρίας της Ελλάδος εσφαγιασθέντος». Και στη συνέχεια της αφιερώσεως τονίζει προφητικά πως ο Ρήγας στάθηκε «ο πρόδρομος μιας ταχέας ελευθερώσεως της κοινής πατρίδος μας Ελλάδος» και πως το αφιερωθέν στο όνομά του πόνημα θα είναι «ως αρραβώνα εκδικήσεως του λαμπρού αίματός» (7) του κατά των τυράννων της Ελλάδος. Καταλήγει την αφιέρωσή του με την διαβεβαίωση, δείγμα κι' αυτό πόσο πεπεισμένος ήταν για το σχέδιο της επανάστασης του Ρήγα, πως μετά την απελευθέρωση, η Ελλάδα θα δοξάζει πάντοτε το «αθάνατον όνομά» του, συγκαταλέγοντάς το «εις τον κατάλογον των Επαμεινώντων, Λεωνίδων, Θεμιστοκλέων και Θρασυβούλων» (8).

Στη συνέχεια σε τρεις και μισή σελίδες κάνει αναφορά στην προσωπικότητα και το έργο του Ρήγα Βελεστινλή (9). Αναφέρει τα  σωματικά και ψυχικά χαρακτηριστικά του, που σημαίνει πως θα τον γνώριζε ή από άλλους θα είχε αυτές τις πληροφορίες. Τον περιγράφει πως ήταν «ωραίος τω σώματι» και συμπληρώνει πως ήταν «ωραιότερος τω πνεύματι», αναφέροντας τις σχετικές πνευματικές ιδιότητές του, που χαρακτηρίζουν τους μεγάλους άνδρες «ήτον εστολισμένος από την φύσιν με όλας τας χάριτας των μεγάλων υποκειμένων». Μνημονεύει τα πνευματικά  χαρίσματα του Ρήγα, πως ήταν «αξιάγαστος ανήρ, ευφυής, αγχίνους, άοκνος, δίκαιος, φιλέλλην και φιλόπατρις».  Στην αρχή γράφει τις εκφράσεις, «ο αείμνηστος Έλλην, ο Ήρως, ο μέγας, και θαυμαστός Ρήγας», «ο της Ελλάδος ελευθερωτής» «ο άξιος Ρήγας», και ότι με την προδοσία  «η Ελλάς χάνει εις αυτόν ένα αντιλήπτορα και σωτήρα της».

Επίσης  χαρακτηρίζεται «ως αρχηγός και πρώτος συνεργός εις την της Ελλάδος ελευθέρωσιν». Τονίζει ότι κινητήριος δύναμη της προσωπικότητας του Ρήγα ήταν «ο θείος έρωτας της πατρίδος του Ελλάδος», που τον έκανε να αφήσει το «εμπορικόν επάγγελμα» και να  οργανώσει το στρατηγικό σχέδιο της επανάστασής του, για την απελευθέρωση των σκλαβωμένων. Μας παραπέμπει νοηματικά στη φράση «Ο ιερός της πατρίδος έρως εμφωλεύει εις την καρδίαν και η καρδία δεν γηράσκει ποτέ», την οποία έθεσε ο Ρήγας στην αρχή του έργου του Μαρμοντέλ, που μετέφρασε, «Η βοσκοπούλα των Άλπεων» και περιέχεται στο βιβλίο «Ο Ηθικός Τρίπους» (10).

Ακολούθως, ο Ανώνυμος συγγραφέας στο κείμενό του της «Ελληνικής Νομαρχίας» αναφέρει πως ο Ρήγας είχε εμπορική δραστηριότητα, «το εμπορικόν επάγγελμα», επισημαίνοντας γενικά ότι το μετήλθε σε «αλλοτρίαν γην», χωρίς να μνημονεύσει τη Βλαχία και ιδιαίτερα το Βουκουρέστι. Δεν μνημονεύει ακόμη και την ιδιότητά του ως «γραμματικού», που ο Ρήγας συνήθιζε να βάζει και στην υπογραφή του. Επισημαίνει επί πλέον ότι ο Ρήγας έδινε μεγάλη σημασία στη μάθηση, «την χρείαν της μαθήσεως», γι' αυτό προσπάθησε να αποκτήσει γνώσεις διαφόρων επιστημών και πως αυτό το πέτυχε «εις ολίγον καιρόν», τονίζοντας κατ' αυτόν τον τρόπο τη δυναμική του πνεύματός του, όπως παρουσιάζεται από τις μεταφράσεις των βιβλίων που εξέδωσε, τις παρατηρήσεις και τα σχόλια που ανέγραφε σε αυτά. Μάλιστα χαρακτηριστικά επισημαίνει ότι ο Ρήγας με τις μελέτες του  άρχισε «να βάλλη θεμέλιον εις μεγάλον κτίριον, οπού ετοίμαζε», υπονοώντας το στρατηγικό σχέδιο της επανάστασής του για την απελευθέρωση των σκλαβωμένων (11).

Προσθέτει ακόμη πως ο Ρήγας χρησιμοποίησε στα κείμενά του την απλή γλώσσα, «την ημετέραν διάλεκτον» και μάλιστα συμπληρώνει  ότι με σαφήνεια έγραψε τα κείμενά του, «με ακροτάτην σαφήνειαν», και για τελικό σκοπό όλων αυτών είχε τον «φωτισμόν των συναδέλφων του Ελλήνων». Ο ίδιος ο Ρήγας εξάλλου στον πρόλογο του βιβλίου του «Φυσικής απάνθισμα» αναφέρει ότι μεταχειρίσθηκε το «απλούν ύφος» για να μη δυσκολευτούν οι αναγνώστες του και ότι σκοπός του ήταν «να αναλάβη το πεπτωκός Ελληνικόν γένος». Μνημονεύει την «Χάρτα της Ελλάδος», ονομάζοντάς την χαρακτηριστικά ως «Γεωγραφικούς Πίνακας της Ελλάδος». Ωστόσο προσθέτει ότι ο Ρήγας εξέδωσε και άλλα έργα, χωρίς να τα ονομάζει, χαρακτηρίζοντάς τα ως «επωφελή πονήματα». Θα υπονοεί τα άλλα έργα του Ρήγα,  τον  «Νέο Ανάχαρσι», τον «Ηθικό Τρίποδα», την Εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τους χάρτες της Βλαχίας και Μολδαβίας, που μνημονεύονται και από την «Εφημερίδα» των Αδελφών Πούλιου, τη «Νέα Πολιτική Διοίκηση». Τα άλλα «επωφελή πονήματα» ίσως να τα γνώριζε, να τα είχε δει και διαβάσει. Πάντως όμως δεν τα μνημονεύει.

Δίνει πληροφορίες για τον τρόπον της προετοιμασίας και της αναχωρήσεως του Ρήγα από την Βιέννη με σκοπό να κατέλθει στην Ελλάδα. Συγκεκριμένα  γράφει ότι συγκέντρωσε τα οικονομικά του και προχώρησε στην πραγματοποίηση του έργου του με τη βοήθεια συνεργατών του, των Συντρόφων του, «συλλέγοντας το έχειν του όλον, και συνδρομητάς επιτυχών και συνεργούς, ητοίμασε, κηδεμόνως και μετά πάσης της καλής τάξεως, όλα τα αναγκαία, και εις ακμήν έφερεν βεβαίας επιδόσεως».

Ο Ανώνυμος ο Έλλην γνωρίζει τη «φρόνηση» του Ρήγα στο σχεδιασμό του στρατηγικού σχεδίου της επανάστασης του, γι' αυτό και τον αποκαλεί «ο της Ελλάδος Ελευθερωτής». Χαρακτηριστικά παρατηρεί ότι  «η φρόνησις του να εστάθη μεγάλη», όμως επισημαίνει ότι η κακοτυχία ήταν αιτία να ανακοπεί το σχέδιο του και η απελευθέρωση της Ελλάδος,  «η καταδρομή της τύχης μόνον έφθασε, να αφανίση τον σκοπόν του, και να αφήση την Ελλάδα μέχρι της σήμερον υπό της δουλείας». Η μοιραία κατάληξη του Ρήγα δεν ήταν αποτέλεσμα επιπολαιότητάς του, αλλά αποτέλεσμα της προδοσίας. Τότε έλαβε γνώση η Αυστριακή Αστυνομία για την επαναστατική κίνηση του Ρήγα, μετά την κακοήθεια του Έλληνα εμπόρου, που τον πρόδωσε. Με την ευκαιρία προσθέτουμε ότι οι απόψεις αυτές του Ανώνυμου συγγραφέα της «Ελληνικής Νομαρχίας» λίγα χρόνια μετά τον τραγικό θάνατο του Ρήγα έρχονται σε αντίθεση με όσα  έγραψε για τον Ρήγα ο Ιω. Φιλήμων, κατηγορώντας τον ως «επιπόλαιο εξεταστή των πραγμάτων»(12).

Από το κείμενο διαπιστώνεται ότι ο Ανώνυμος συγγραφέας γνώριζε τη δυναμική του στρατηγικού σχεδίου της επανάστασης του Ρήγα, γι' αυτό και ήταν βέβαιος για την επιτυχία της ελευθερώσεως των σκλαβωμένων, που θα κατορθώνονταν, όπως επισημαίνει «με μίαν γενικήν επανάστασιν και επανόρθωσιν των ταλαιπώρων συμπατριωτών του» (13). Μάλιστα χαρακτηρίζει την συστηματική προετοιμασία της επανάστασής του με τη φράση «προμελετήματα και κατορθώματα του μεγάλου Ρήγα», τα οποία όμως, όπως συμπληρώνει, με την προδοσία «η τύχη ανέτρεψε και ηφάνισε». Παραστατικά τονίζει ότι ο Ρήγας εργάστηκε συστηματικά για το σχέδιό του, γι' αυτό και η Αυστριακή Αστυνομία δεν είχε αντιληφθεί κάτι από την επαναστατική κίνησή του. Αποδείχθηκε περίτρανα ότι ο Ρήγας ήταν τέλειος συνωμότης (14).

Τα σχετικά με την προδοσία και τη σύλληψη του Ρήγα διαπιστώνεται ότι ήταν γνωστά στον συγγραφέα της «Ελληνικής Νομαρχίας». Ως «ανέλπιστος προδοσία» χαρακτηρίζει την ενέργεια αυτή του προδότη, του οποίου είναι γνωστό το όνομα του προδότη Οικονόμου(15), που σημαίνει ότι ήταν ενήμερος σχετικά με τα τελευταία γεγονότα της προδοσίας και της σύλληψης του Ρήγα στην Τεργέστη. Αναφέρει ότι λίγες ημέρες πριν από την αναχώρηση του Ρήγα, πριν από τον «μισευμόν» του, έφθασε στην Τεργέστη ο φάκελος, τον οποίο είχε στείλει στον Αντώνιο Νιώτη (16), αλλά λόγω απουσίας του, έπεσε στα χέρια του συνέταιρού του Δημητρίου Οικονόμου. Αυτός άνοιξε τον φάκελο και διαβάζοντας το περιεχόμενό του «ανέγνωσεν σχεδόν τα πάντα», δηλ. τα σχετικά με την επανάσταση του Ρήγα. Τρέχει πάραυτα στην Αυστριακή Αστυνομία και όπως σημειώνει ο Ανώνυμος συγγραφέας, «αναιτίως και παραλόγως»  προδίνει τον Ρήγα και έτσι «τον παραδίδει εις χείρας των τυράννων». Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του,  «Ολίγας ημέρας ύστερον από τον μισευμόν του Ρήγα, έφθασεν μία γραφή του, και έπεσεν εις χείρας αυτού του προδότου του, ο οποίος, ανοίγοντας την, ανέγνωσεν εις αυτήν σχεδόν τα πάντα, και παραχρίμα τρέχει και τον προδίδει».

Ιδιαίτερα χαρακτηρίζει τον προδότη Οικονόμου  για «την ποταπότητα και δειλίαν» αποκαλώντας τον «χυδαιότατο» και «αχρειέστατο». Και συμπληρώνει τον χαρακτηρισμό του ότι ήταν «ο ουτιδανώτερος των ανθρώπων, ο πλέον μιαρός σκλάβος της γης». Μάλιστα σε άλλη σελίδα του βιβλίου του κάνει αναφορά στην προδοσία και χαρακτηριστικά διερωτάται αν αμφιβάλλει κανείς ότι ο Ρήγας θα ελευθέρωνε την Ελλάδα,  «αν η φθονερά τύχη μας», και προσθέτει, «δεν ήθελεν δανείσει της προδοσίας το μιαρόν ξίφος εις τας χείρας του σκληρού Οικονόμου» (17). Παρατηρεί επί πλέον ο Ανώνυμος ο Έλλην ότι η απήχηση του έργου του Ρήγα, που αν και συνελήφθηκε και θανατώθηκε, ήταν μεγάλη. Το μεγαλόπνοό του έργο,  που είχε προγραμματίσει να το εκτελέσει, διαδόθηκε στους Έλληνες, όμως η βάσκανος μοίρα τον ανέκοψε. Χαρακτηριστικά όμως παρατηρεί ότι  «δεν ημπόρεσεν  να εμποδίση τον αναγκαίον και φοβερόν κρότον, οπού η φήμη τοιαύτης επιχειρήσεως ανέπεμψεν εις τας ακοάς των Ελλήνων, ούτε ημπόρεσε, λέγω, να εκλείψη εις την όρασιν των την λαμπρότητα τοιούτου έργου». 

Εντύπωση ωστόσο κάνει στον αναγνώστη το γεγονός ότι ο συγγραφέας της «Ελληνικής Νομαρχίας» δεν κάνει αναφορά στον «Θούριο». Ίσως δεν είχε δει αντίτυπο ή χειρόγραφο της «Νέας Πολιτικής Διοικήσεως» (18), όπου περιέχεται ο «Θούριος» και γίνεται αναφορά στο δημοκρατικό κράτος του Ρήγα, στο οποίο περιλαμβάνονται όλοι οι λαοί του Βαλκανικού χώρου. Ας προσθέσουμε ακόμη ότι ο Ανώνυμος συγγραφέας της «Ελληνικής Νομαρχίας» δεν γνώριζε πως ο Ρήγας είχε εκδώσει το βιβλίο «Στρατιωτικόν εγκόλπιον», το οποίο είναι  σχετικό με την τέχνη του πολέμου, και τούτο διότι μετά την προδοσία κατασχέθηκε, όταν ακόμη βρίσκονταν στο βιβλιοδετείο και δεν κυκλοφορήθηκε(19). Γι' αυτό και εύχεται όπως κάποιος να εκδώσει ένα «πόνημα» για την τέχνη του πολέμου, που τόσο ανάγκη το έχουν οι σκλαβωμένοι για να εκπαιδευτούν. Χαρακτηριστικά επισημαίνει ότι «των αρμάτων η επιστήμη είναι διεξοδικωτάτη, και χρειάζεται εν πόνημα όχι μικρόν περί αυτής, δια το οποίον οι νυν Έλληνες μεγάλην χρείαν έχουσι και άμποτες κανένας φιλογενής να το κατορθώση, δια να μάθωσιν όλοι, πόσον η τέχνη του πολέμου είναι μεγάλη»(20).

Και καταλήγει την αναφορά του στον Ρήγα στην «Ελληνική Νομαρχία» με την παρατήρηση πως η «καταδρομή της τύχης» με την προδοσία και τον «εσφαγιασμό του μεγάλου Ρήγα» είχε ως αποτέλεσμα το επαναστατικό σχέδιό του να μην ολοκληρωθεί και «να αφήση την Ελλάδα μέχρι την σήμερον υπό της δουλείας». Όμως ο συγγραφέας είναι αισιόδοξος, πως, σα συνέχεια του έργου του Ρήγα, γρήγορα θα αντηχήσει η σάλπιγγα της ελευθερίας από τους επαναστάτες που θα ακολουθήσουν τα χνάρια του, «ταχέως όμως, η σάλπιγξ της ελευθερίας θέλει αντιβοήσει εις την ελληνικήν γην».
Παρόμοια και στις αιτιάσεις μερικών πως «ένας ήτον ο Ρήγας, και άλλος δεν ευρίσκεται» (21) ο Ανώνυμος συγγραφέας αισιόδοξα τονίζει ότι «εντός ολίγου» θα αναφανούν πολλοί σαν τον Ρήγα. Απευθύνεται στους σκλαβωμένους Έλληνες, «Εσείς δε ώ μιμηταί του μεγάλου Ρήγα», τους οποίους ονομάζει μιμητές του Ρήγα, πρέπει να ακούσουν μερικές παρατηρήσεις για την γενική κατάσταση, που τότε ήταν ώριμη ώστε να ξεκινήσει ο αγώνας της απελευθέρωσης.

Παρόμοια αργότερα παρατηρούσε και ο στρατηγός Μακρυγιάννης (22), ότι ο Ρήγας έμαθε στους Έλληνες τον τρόπον της απελευθερώσεως των, «Μετά πολλούς αιώνας Ρήγας ο Βελεστινλής σπύρει τον σπόρον της ελευθερίας εις τους Έλληνας και τους ενθαρρύνει οδηγών αυτούς την τρόπον της απελευθερώσεώς των. Οι ΄Ελληνες ενθουσιασθέντες και ενθαρρυθέντες από τους λόγους του Ρήγα έλαβον τα όπλα υπέρ της ελευθερίας».

Συμπερασματικά τονίζουμε ότι ο Ανώνυμος συγγραφέας της «Ελληνικής Νομαρχίας» με το κείμενο, το οποίο παραθέτει για τον Ρήγα Βελεστινλή, δείχνει ότι λίγα χρόνια μετά το μαρτυρικό του θάνατο γνώριζε σε βάθος τη δυναμική του επαναστατικού έργου του, που ετοίμαζε να εφαρμόσει για την απελευθέρωση των σκλαβωμένων συμπατριωτών του. Γι' αυτό και είναι ο πρώτος που τον ονόμασε «Ελευθερωτή της Ελλάδος», και πως ο μαρτυρικός του θάνατος μετά την προδοσία από τον Έλληνα έμπορο της Τεργέστης θα συντελούσε στην σφυρηλάτηση της απόφασης των ραγιάδων για την επανάσταση προς απόκτηση της ελευθερίας τους.






1. Εφημερίς, η αρχαιότερη ελληνική εφημερίδα που έχει εκδοθή, Βιέννη 1791-1797. Εκδότες: Οι Αδελφοί Μαρκίδες Πούλιου. Ανασυγκρότηση της σειράς σε φωτοτυπική έκδοση, ερευνητική, συλλεκτική και εκδοτική φροντίδα, Προλεγόμενα, Λ. Βρανούσης, Ακαδημία Αθηνών, Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, Αθήνα 1995,  έτος έβδομον 1797, σελ. 162-162β, 224, 553-554.

2. (Αδαμαντίου Κοραή), Αδελφική Διδασκαλία, (Παρίσι) 1798, σελ. IV-V.  Ο Γεώργιος Ζαβίρας το 1804 κάνει αναφορά στον Ρήγα Βελεστινλή στο έργο του «Νέα Ελλάς», που όμως εκδόθηκε πολύ αργότερα στην Αθήνα το 1872 από τον Γεώργιο Κρέμο και επανέκδοση υπό Τάσου Γριτσόπουλου, Αθήναι 1972, σελ. 522-524. Μάλιστα ο Ζαβίρας ήταν κάτοχος ενός αντιτύπου της «Χάρτας της Ελλάδος», γι' αυτό και αναγράφει λεπτομερώς όλο τον τίτλο της. Βλ. Σπ. Λάμπρος, «Η Βιβλιοθήκη της Ελληνικής Κοινότητος Βουδαπέστης και οι εν τη πόλει ταύτη σωζόμενοι ελληνικοί κώδικες», Νέος Ελληνομνήμων, τόμ. 8 (1911), σελ. 70-79.

3] Φίλιππος Ηλιού, Ελληνική Βιβλιογραφία του 19^ου αιώνα. Βιβλία-Φυλλάδια, τόμος πρώτος 1801-1818, Βιβλιολογικό Εργαστήρι, Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, Αθήνα 1997, σελ. 176, αρ. 1806.28. 

(4] Χρησιμοποιήθηκε η σχετική έκδοση του Γεωργίου Βαλέτα. Βλ. Ανωνύμου του Έλληνος, Ελληνική Νομαρχία, ήτοι Λόγος περί Ελευθερίας, εν Ιταλία 1806, Φιλολογική απομνημείωση-κείμενο-σχόλια-εισαγωγή Γ. Βαλέτας, Μελετήματα, Ν. Α. Βέης και Μ. Σιγούρος,  Τέταρτη έκδοση, Αθήνα, Αποσπερίτης, 1982.

(5) Γ. Βαλέτα (επιμ.), Ανωνύμου του Έλληνος, Ελληνική Νομαρχία, ..., ό.π., σελ. 228, «..ελάμβανα το κονδύλι και ολίγον χαρτάκι, και έγραφα ό,τι ο ενθουσιασμός μου και η αλήθεια του πράγματος μοι επαγόρευεν εις εκείνην την στιγμήν. Αφού δε το ετελείωνα, έρριπτον εις εν κιβώτιον το γεγραμμένον χαρτίον».

(6) Γ. Βαλέτα (επιμ.), Ανωνύμου του Έλληνος, Ελληνική Νομαρχία,..., ό.π., σελ. 79, «...από του 1787 μέχρι της σήμερον, δεν έπαυσεν από του να τυραννή τους ταλαιπώρους Ηπειρώτας και Θετταλούς, σκληρώς και ασπλάχνως».

(7) Παρόμοια φράση με εκείνη του Αδαμαντίου Κοραή, που μνημονεύθηκε παραπάνω.

(8) Πράγματι, προφητικά ήταν τα λόγια του Ανωνύμου του Έλληνος, πως η απελευθερωμένη Ελλάδα θα τιμήσει τον Ρήγα Βελεστινλή. Ο πρώτος ανδριάντας που στήθηκε στο ελεύθερο ελληνικό κράτος ήταν του Ρήγα, και στήθηκε στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου Αθηνών το 1871με δωρεά του Γεωργίου Αβέρωφ (1818-1899).

(9) Γ. Βαλέτα (επιμ.), Ανωνύμου του Έλληνος, Ελληνική Νομαρχία, ..., ό.π., σελ. 82-86.

(10) Ρήγα Βελεστινλή, Ο Ηθικός Τρίπους, Βιέννη 1797, φωτομηχανική επανέκδοση από την Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, Επιμέλεια-Εισαγωγή-Ευρετήριο Δημ. Καραμπερόπουλος, Αθήνα 2001, σελ. 118.

(11) Σχετικά βλ. Δημ. Καραμπερόπουλος, Το στρατηγικό σχέδιο της επανάστασης του Ρήγα Βελεστινλή για την απελευθέρωση των σκλαβωμένων, έκδοση της Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, Αθήνα 2013, (υπό εκτύπωση). 

(12) Βλ. Ιω. Φιλήμων, Δοκίμιον ιστορικόν περί της Φιλικής Εταιρείας, εν Ναυπλία 1834, σελ. 90. Περισσότερα βλ. Δημ. Καραμπερόπουλος, Η άδικη κρίση του Ιω. Φιλήμονος για τον επαναστάτη Ρήγα Βελεστινλή, Αθήνα 2000. Ανάτυπο από το Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τόμ. 38 (2000), σελ. 257-272.

(13) Για το στρατιωτικό σχέδιο της επανάστασης, που ήθελε να εφαρμόσει ο Ρήγας στην Ελλάδα βλ. Αιμιλίου Λεγράνδ, Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα Βελεστινλή, μετάφραση Σπ. Λάμπρου, Αθήνα 1891, φωτομηχανική επανέκδοση με την προσθήκη ευρετηρίου από την Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, Αθήνα 20002, σελ. 71.

(14) Βλ. Δημ. Καραμπερόπουλος, «Η συνωμοτική δράση του Ρήγα Βελεστινλή», περιοδ. Ιστορικά Θέματα, τεύχ. 41 (Ιούνιος 2005), σελ. 65-73, και ανεξάρτητα, Αθήνα 2009.

(15) Το επώνυμο του προδότη Δημητρίου Οικονόμου, ο Ανώνυμος συγγραφέας της «Ελληνικής Νομαρχίας», το μνημονεύει δύο φορές στις αντίστοιχες σελίδες της έκδοσης Γ. Βαλέτα (επιμ.), Ανωνύμου του Έλληνος, Ελληνική Νομαρχία, ..., ό.π., σελ. 85 και 218.

(16) Αιμιλίου Λεγράνδ, Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα Βελεστινλή,..., ό.π., σελ. 13.

(17) Γ. Βαλέτα (επιμ.), Ανωνύμου του Έλληνος, Ελληνική Νομαρχία, ..., ό.π., σελ. 218.

(18) Για το περιεχόμενο του εντύπου της «Νέας Πολιτικής Διοικήσεως» που τύπωσε ο Ρήγας βλ. Λέανδρου Βρανούση, Η Σημαία, το Εθνόσημο και η σφραγίδα της "Ελληνικής Δημοκρατίας" του Ρήγα, Αθήνα 1992, σελ. 352, Ανάτυπο από τον 8ο τόμο του Δελτίου Εραλδικής και Γενεαλογικής Εταιρίας Ελλάδος, σελ. 347-388.

(19) Κων. Αμάντου, Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα Βελεστινλή, Αθήνα 1930, φωτομηχανική επανέκδοση με την προσθήκη ευρετηρίου (επιμ. Δημ. Καραμπερόπουλος) από την Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, Αθήνα 1997, σελ. 165.

(20) Γ. Βαλέτα (επιμ.), Ανωνύμου του Έλληνος, Ελληνική Νομαρχία, ..., ό.π., σελ. 78.

(21) Γ. Βαλέτα (επιμ.), Ανωνύμου του Έλληνος, Ελληνική Νομαρχία, ..., ό.π., σελ. 218.

(22) Από τον υπ' αρ. 2 πίνακα «Πτώσις της Κωνσταντινουπόλεως» του Παναγιώτη Ζωγράφου υπαγορευμένο από τον στρατηγό Μακρυγιάννη στα 1836. Βλ. Ο Ζωγράφος του στρατηγού Μακρυγιάννη, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη της Αμερικανικής Σχολής Κλασσικών Σπουδών και Λαογραφικό-Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1984.