Η διερεύνηση μας στράφηκε στην τεκμηρίωση αυτής της διαπίστωσης, άν δηλαδή "κυκλοφορούσε" και άν γινόταν αποδεκτή η ιατρική γνώση σ' αυτόν τον ελληνικό χώρο. Συνοπτικά παρατίθενται κατωτέρω τα δεδομένα, τα οποία στοιχειοθετούν αυτήν την άποψη που διατυπώνεται ότι δηλαδή μπορούμε να μιλάμε για ενιαίο ιατρικό χώρο, στον οποίο πολύ γρήγορα η ιατρική γνώση μεταφερόταν από τον ευρωπαϊκό στον ελληνικό χώρο.

1. Οι φορείς της ιατρικής, οι επιστήμονες ιατροί, που ασκούσαν την ιατρική στον ελληνικό χώρο, σπούδαζαν στα Πανεπιστήμια της Ευρώπης, στις Ιατρικές Σχολές κυρίως της Ιταλίας, Γερμανίας. Αυστρίας, και Γαλλίας. ΄Εχουν, ήδη, δημοσιευθεί σχετικοί κατάλογοι για μερικά Πανεπιστήμια με τα ονόματα των Ελλήνων πτυχιούχων της Ιατρικής. Λίγοι πτυχιούχοι ιατροί παραμένουν στις ευρωπαϊκές χώρες, οι περισσότεροι όμως επανακάμπτουν στην Ελλάδα, όπου ασκούν το ιατρικό επάγγελμα και εφαρμόζουν τις καινούργιες επιστημονικές γνώσεις που απέκτησαν στα Πανεπιστήμια της Ευρώπης. Φέρουν επί πλέον μαζί τους επιστημονικά βιβλία και περιοδικά.

2. Η Ιατρική γνώση "κυκλοφορούσε" σ' αυτόν τον ενιαίο ιατρικό χώρο. Και ως πρώτο παράδειγμα αναφέρουμε την νέα εφαρμοζόμενη μέθοδο του εμβολιασμού για την προστασία κατά της ευλογιάς, τον ευλογιασμό και το δαμαλισμό. Για την προστασία από την ευλογιά, η οποία προκαλούσε τον θάνατο έως είκοσι και πλέον τοις εκατό των προσβεβλημένων παιδιών, οι Ελληνες ιατροί με σπουδές σε Ιατρικές Σχολές της Ιταλίας, Εμμανουήλ Τιμόνης και Ιακωβος Πυλαρινός, στις αρχές του 18ου αιώνος εφαρμόσανε στον ελληνικό χώρο, την προφυλακτική μέθοδο του εμβολιασμού των υγιών παιδιών με πύο από τις φλύκταινες της ευλογιάς. Οι εργασίες τους δημοσιεύθηκαν λατινικά το 1713 και στα αγγλικά στο Philosophical Transactions του 1714. Η μέθοδος αυτή του εμβολιασμού γρήγορα διαδόθηκε στον ευρωπαϊκό χώρο και εφαρμόσθηκε από πολλούς διασήμους ιατρούς, όπως τον Τισσό, τον Τροχίν κ. ά. Σημειώνεται ότι η Γαλλική Εγκυκλοπαιδεία των Ντιντερώ και Ντ' Αλαμπέρ αναφέρει την εφαρμογή του εμβολιασμού από τους Τιμόνη και Πυλαρινό, τους οποίους ωστόσο θεωρεί Ιταλούς την καταγωγή, ίσως γιατί σπουδάσανε σε Ιταλικά Πανεπιστήμια.

3. Αργότερα, για την πιό ασφαλή προστασία από την θανατηφόρο ευλογιά, ο Αγγλος ιατρός Εντουαρτ Τζέννερ τροποποίησε την προηγούμενη μέθοδο παίρνοντας πύο από τις φλύκταινες μολυσμένων αγελάδων, το οποίο εμβολίαζε στα παιδιά. Ο εμβολιασμός αυτός του δαμαλισμού, όπως αποκλήθηκε, ήταν πιό ασφαλής από τον ευλογιασμό. Την εργασία του αυτή, στη διαφάνεια ο τίτλος του βιβλίου, ο Τζέννερ τη δημοσίευσε το 1798 στο Λονδίνο. Την επομένη χρονιά μεταφράσθηκε στα λατινικά και εκδόθηκε στην ηπειρωτική Ευρώπη με αποτέλεσμα γρήγορα να διαδοθεί σε όλα τα μέρη και από το 1800 αρχίζει να εφαρμόζεται στον ελληνικό χώρο. Επισημαίνεται οτι το 1805 εκδίδεται στα ελληνικά σχετική μελέτη για την διάδοση του δαμαλισμού με σκοπό την προστασία των παιδιών από την ευλογιά. Δημοσιεύεται συγχρόνως στο βιβλίο αυτό, για αντικειμενική απόδειξη της αποτελεσματικότητος του εμβολιασμού, και ένας στατιστικός πίνανας από της Βιέννη με τον αριθμό θανάτων παιδιών από ευλογιά, πρίν και μετά από την εφαρμογή στα 1800 του δαμαλισμού, όπου αρχίζει να παρατηρείται σημαντική πτώση του αριθμού θανάτων από ευλογιά.

4. Ενα άλλο στοιχείο, που δείχνει το ενιαίον του ιατρικού χώρου και τη γρήγορη διάδοση των ιατρικών γνώσεων, αποτελεί η μετάφραση και έκδοση στα ελληνικά, ιατρικών βιβλίων ονομαστών ιατρών της Ευρώπης, με πλατιά κυκλοφορία των βιβλίων τους σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες. Σε δώδεκα μεταφρασμένα στα ελληνικά ιατρικά βιβλία, που εντοπίσθηκε η αντίστοιχη ευρωπαϊκή έκδοση, διαπιστώθηκε ότι ο μέσος όρος της χρονικής αποστάσεως μεταξύ της ευρωπαϊκής εκδόσεως και της αντίστοιχης ελληνικής είναι 6, 5 χρόνια με διακύμανση από 0-20 έτη.

  Στον πίνακα που παρατίθεται αναγράφονται οι μεταφραστές, οι τίτλοι των βιβλίων στα ελληνικά με το έτος εκδόσεως τους στην πρώτη στήλη, τό ετος εκδόσεως του πρωτοτύπου βιβλίου στη δεύτερη στήλη και τη χρονική διαφορά στην τρίτη στήλη.

Μεταφρασθέντα ιατρικά βιβλία Ελλ. μετάφραση-πρωτότυπο-διαφορά

1. Αντ. Στρατηγού, Διαδασκαλία θεωρικοπρακτική, 1745 1734 11

2. Αυγ. Μαίηρ, Σύντομος διήγησις, 1752 1746 6

3. Γ. Βεντότη, Αυνανισμού επιτομή, 1777 1777 0

4. Γ. Βεντότη, Νουθεσίαι εις τον λαόν, 1780 1774 6

5. Κωνστ. Μιχαήλ. Εγχειρίδιον του εν ιατροίς, 1785 1784 1

6. Γ. Ζαβίρα, Ιατρικαί παραινέσεις, 1787 1778 9

7. Ιωάννου Νικολίδη, Ερμηνεία περί...μαλαφράντζας, 1794 1789 5

8. Διατριβή Λουδοβίκου Καρένου περί δαμαλίδος, 1805 1804 1

9. Αναστ. Γεωργιάδου, Ιατροφιλοσοφική ανθρωπολογία, 1810 1790 20

10. Γ. Κ. Τυπάλδου, Περί των χολερικών πυρετών, 1815 1815 0

11. Διον. Πύρρου, Φαρμακοποιϊα γενική, 1818 1811 7

12. Γερ. Καρούσου, Νουθεσίαι, 1818 1805 12

  Το χρονικό διάστημα των 6,5 ετών θεωρείται αρκετά ικανοποιητικό, γιατί δηλώνει πως πολύ γρήγορα η επιστημονική ιατρική γνώση μεταφερόταν στην ελληνικό χώρο παρά τις δύσκολες αντικειμενικές συνθήκες, που επικρατούσαν λόγω της οθωμανικής κυριαρχίας. Σημειώνουμε, ωστόσο, ότι ορισμένα ξένα βιβλία, όπως αυτά του Τισσό, είχαν πολλές επανεκδόσεις στη γλώσσα του πρωτοτύπου και μετά την έκδοση από όπου έγινε η αντίστοιχη ελληνική, στοιχείο που δείχνει την επικαιρότητα του ευρωπαϊκού ιατρικού βιβλίου.

5. Ενα πέμπτο δεδομένο για τη μεταφορά και διάδοση της ιατρικής γνώσεως αποτελούν οι Ιατρικές διδακτορικές διατριβές που μεταφράσθηκαν στα ελληνικά. Συγκεκριμένα, κατά τα μέσα του 18ου δημοσιεύθηκαν δίγλωσσα, Λατινικά-Ελληνικά, δύο ιατρικές Διδακτορικές διατριβές, μία του Θωμά Μανδακάση στη Λειψία και η άλλη του Δημητρίου Καρακάσση στην ΄Αλλη, υπό την εποπτεία διασήμων ιατρών καθηγητών, του I.E. Hebenstreit (1703-1757), ο οποίος είχε εκδόσει και ένα κείμενο του Αετίου και Elia Buchner (1701-1769) αντίστοιχα.

  Μία ακόμη διδακτορική διατριβή μεταφράσθηκε στα Ελληνικά το 1815, την ίδια χρονιά που δημοσιεύθηκε στα Γαλλικά. Ηταν η διατριβή του ιατρού Ιωάννου Σεραφείμ, που είχε την έγκριση των καθηγητών της Ιατρικής Σχολής μεταξύ των οποίων ήταν οι διάσημοι ιατροί Ph. Pinel (1745-1826) και J.-N. Corvisart (1755-1821). Προσθέτουμε επί πλέον και την περίπτωση του ιατρού Πέτρου Ηπήτη, ο οποίος το θέμα της διατριβής του για την πανώλη στο Πανεπιστήμιο της Βιεννης, το κυκλοφόρησε στα ελληνικά την ίδια χρονιά, το 1816, με τίτλο «Λοιμολογία ή περί της πανώλης, προφυλάξεως και εξολοθρεύσεως αυτής».

6. Ενα άλλο δεδομένο για τη διάδοση της ιατρικής γνώσεως είναι τα θέματα ανατομίας και φυσιολογίας που δημοσιεύονται σε διάφορα ελληνικά βιβλία. Ενδεικτικά μόνο αναφέρουμε ορισμένες περιπτώσεις, όπως τη γνώση, που ο Λαβουαζιέ είχε τεκμηριώσει, ότι το οξυγόνο αποτελεί απαραίτητο στοιχείο στην αναπνοή του οργανισμού. Λίγα χρόνια αργότερα η γνώση αυτή μεταφέρεται από τον Ανθιμο Γαζή και τον Μανουήλ Σαρρή Τενέδιο στις υποσημειώσεις τού βιβλίου «Γραμματική των φιλοσοφικών επιστημών», Βιέννη 1799. Στο ίδιο βιβλίο δημοσιεύονται, επίσης, οι σύγχρονες απόψεις των ανατόμων της εποχής για τον αριθμό των μυών του ανθρωπίνου σώματος καθώς και για την παρουσία υγρού και όχι αέρος, όπως υποστηριζόταν μέχρι τότε, στο εωτερικό του ωτός. Ο Γαζής ακόμη, δημοσιεύει σε υποσημείωση την «Ιστορία του ανθρωπίνου σώματος», μεταφρασμένη από το βιβλίο του Γερμανού καθηγητού Χούφελαντ, που πρίν από ένα χρόνο το 1797, είχε εκδοθεί.

  Ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση του ιατρού Κηρύκου Χαιρέτη, ο οποίος στην Πάδοβα έγραψε ένα βιβλίο σχετικά με τη ανατομία και φυσιολογία του αναπνευστικού, του πεπτικού και κυκλοφορικού συστήματος με σκοπό να ενημερωθούν οι Ελληνες αναγνώστες στα θέματα αυτά. Τυπώθηκε στη Βενετία το 1798 με τον τίτλο «Εγχειρίδιον της των ζώων οικονομίας». Σημειώνουμε ότι το κείμενο του βιβλίου αυτού είχαν επικροτήσει τρείς καθηγητές της Ιταλίας: ο καθηγητής της Πρακτικής Θεραπείας του Πανεπιστημίου του Τορίνου και Παρισίων Ιωάννης Χαρβούρης, ο καθηγητής της Χημείας της Πάδοβας Μάρκος Χαρβούρης και ο καθηγητής της χειρουργικής και ανατόμος της Πάδοβας Βικέντιος Μαλακάρνε. Μάλιστα, όπως αναγράφετε στον πρόλογο του βιβλίο, οι καθηγητές αυτοί είχανε συστήσει στον Χαιρέτη να μεταφράσει το βιβλίο και στα Ιταλικά.

7. Ενα ακόμη στοιχείο που δείχνει το επίπεδο της ενημέρωσης και επικοινωνίας της ιατρικής γνώσης στον ελληνικό χώρο είναι το γεγονός ότι τα ιατρικά θέματα που αναπτύσσονται στα ελληνικά παραπέμπουν συχνά στη σύγχρονη ευρωπαϊκή ιατρική βιβλιογραφία, δείγμα κι' αυτό της διάχυσης της ιατρικής γνώσης. Ιδιαίτερα μεγάλη είναι η βιβλιογραφία που δημοσιεύεται στα βιβλία των δύο προεπαναστατικών δεκαετιών και στο περιοδικό Ερμής ο Λόγιος.

8. Σχετικά τώρα με τα φάρμακα, στα μέσα του 18ου αιώνος, το 1752, μεταφράζεται και εκδίδεται στα ελληνικά στην ΄Αλλη της Γερμανίας το βιβλίο του Σαμουήλ Μαδάι με τίτλο «Σύντομος διήγησις περί φαρμάκων τινών ευδοκίμων». Το βιβλίο του Μαδάϊ μεταφράσθηκε και από τον λόγιο Ιωάννη Αδάμη σε πιό απλή γλώσσα και τυπώθηκε τέσσερα χρόνια αργότερα, το 1756, και επανεκδόθηκε το 1772, στοιχείο της επικαιρότητος και του ενδιαφέροντος για το περιεχόμενό του. Τα φάρμακα που αναφέρονται στο βιβλίο έχουν κατά κάποιο τρόπο τυποποιηθεί και θεωρούνται ως οι πρόδρομοι των σημερινών ιατρικών ιδιοσκευασμάτων.

9. Σημαντικό ρόλο στην "κυκλοφορία" της ιατρικής γνώσεως στον ελληνικό χώρο διεδραμάτισε το περιοδικό Ερμής ο Λόγιος, το οποίο τυπωνότανε κατά την περίοδο 1811-1821. Περιέχει ιατρικά θέματα, τα οποία καταλαμβάνουν το 10% των σελίδων του περιοδικού αυτού και είναι κατά κανόνα θέματα μεταφρασμένα από ευρωπαϊκά βιβλία και περιοδικά της εποχής. Ενδεικτικά αναφέρονται μερικά από τα πολλά θέματα που καταχωρίζονται στις σελίδες του:

  Στον τόμο του 1811 δημοσιεύονται οι σύγχρονες απόψεις για τη λειτουργία του σπληνός, όπου παρατίθεται και πείραμα από την εργασία του Αγγλου ιατρού Everand Home, «On the structure and uses of the spleen», που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Philosophical Transactions του 1808. Στον Ερμή το Λόγιο του 1816 παρατίθεται σε περίληψη από το περιοδικό «Χρονικά της Φυσικής του Γκίλμπερτ», (Gilbert' s Annales des physik) το άρθρο «Περί της ζωϊκής θέρμης και αναπνοής», όπου παρουσιάζονται οι πρόσφατες γνώσεις για τη δημιουργία της θερμότητος εντός του οργανισμού από την ένωση του οξυγόνου με το αίμα. Από το ίδιο περιοδικό «Χρονικά της Φυσικής του Γκίλμπερτ» μεταφράζεται ένα άρθρο και δημοσιεύεται στον Ερμή του Λογίου του 1820 με τίτλο «Φυσική εξήγηση της εις το ζωϊκό σώμα κυκλοφορίας του αίματος και των δυνάμεων δια των οποίων γίνεται η κυκλοφορία του αίματος». Το άρθρο αυτό περιέχει όλες τις γνώσεις της συγχρόνου εποχής για την ανατομία της καρδιάς και την κυκλοφορία του αίματος, με πολλές βιβλιογραφικές παραπομπές.

  Επίσης, για τη σύγχρονη θεραπευτική μέθοδο του Μεσμερισμού ή ζωϊκού μαγνητισμού μεταφράζονται άρθρα από την «Real Encyclopedie» και από το περιοδικό «Αρχεία του Ζωϊκού Μαγνητισμού», που δημοσιεύονται κατά τα έτη 1818, 1819, 1820. Τα άρθρα αυτά συνοδεύονται από πλούσιες βιβλιογραφικές παραπομπές. Ιδιαίτερα αναφέρεται η περίπτωση του περιοδικού της Πειραματικής Φυσιολογίας του F. Magendie, που κυκλοφόρησε στις αρχές του 1821. Αμέσως τον επόμενο μήνα μετά την έκδοσή του παρουσιάζεται στον Ερμή το Λόγιο και γίνεται γνωστή η κυκλοφορία του σημαντικού αυτού επιστημονικού περιοδικού. Μάλιστα τονίζεται η σημασία του επιστημονικού αυτοό περιοδικού και επί πλέον τονίζεται πως πρέπει να γίνει σύσταση στους ΄Ελληνες ιατρούς να μελετούν το περιοδικό αυτό, ώστε να έχουν τη δυνατότητα να ενημερώνονται στις πρόσφατες γνώσεις της Πειραματικής Φυσιολογίας.

*****

  Από όσα παραπάνω, που ενδεικτικά αναφέρθηκαν, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η ιατρική γνώση κατά την εξεταζομένη περίοδο "κυκλοφορεί" πολύ γρήγορα από τον ευρωπαϊκό προς τον ελληνικό χώρο και γίνεται αποδεκτή με αποτέλεσμα να μπορούμε να μιλάμε για ενιαίο ιατρικό χώρο.

Μεταφρασθέντα ιατρικά βιβλία Ελληνική μετάφραση-πρωτότυπο-διαφορά

1. Αντ. Στρατηγού, Διαδασκαλία...περί πυρετών, 1745 1734 11

2. Αυγ. Μαίηρ, Σύντομος διήγησις περί...φαρμάκων, 1752 1746 6

3. Γ. Βεντότη, Αυνανισμού επιτομή, 1777 1777 0

4. Γ. Βεντότη, Νουθεσίαι εις τον λαόν, 1780 1774 6

5. Κωνστ. Μιχαήλ. Εγχειρίδιον του εν ιατροίς...Τισσότου, 1785 1784 1

6. Γ. Ζαβίρα, Ιατρικαί παραινέσεις, 1787 1778 9

7. Ιωάννου Νικολίδη, Ερμηνεία περί...μαλαφράντζας, 1794 1789 5

8. Διατριβή Λουδοβίκου Καρένου περί δαμαλίδος, 1805 1804 1

9. Αναστ. Γεωργιάδου, Ιατροφιλοσοφική ανθρωπολογία, 1810 1790 20

10. Γ. Κ. Τυπάλδου, Περί των χολερικών πυρετών, 1815 1815 0

11. Διον. Πύρρου, Φαρμακοποιϊα γενική, 1818 1811 7

12. Γερ. Καρούσου, Νουθεσίαι, 1818 1805 12