Αρκετά ιατρικά βιβλία κυκλοφόρησαν κατά τον 18ο και αρχές του 19ου αι., εκ των οποίων λίγα αναφέρονται στην Ιστορία της Ιατρικής. Συγκεκριμένα ο ιατρός Κωνσταντίνος Μιχαήλ κυκλοφόρησε το 1794 το βιβλίο του Διαιτητική, στο οποίο προτάσσει ένα κείμενο εκ 136 σελίδων με μια «Ιστορία συνοπτική περί αρχής και προόδου της Ιατρικής επιστήμης και τινων περί αυτήν ευδοκιμησάντων ανδρών, εκ παλαιών τε και νεωτέρων συνερανισθείσα», που όπως έχουμε δείξει θα πρέπει ίσως να θεωρείται ως η πρώτη Ιστορία της Ιατρικής στην ελληνική γλώσσα. Ιδιαίτερο βιβλίο Ιστορίας της Ιατρικής εκδόθηκε αργότερα από τον ιατρό Σέργιο Ιωάννου, ενώ μερικές φορές περιλήφθηκαν σχετικά κείμενα σε άλλα βιβλία, όπως του Ιωάννου Αδάμη, του Αναστασίου Γεωργιάδη και του Π. Ηπήτη. Ακόμη κείμενα σχετικά με την Ιστορία της Ιατρικής καταχωρίσθηκαν στο προεπαναστατικό περιοδικό Ερμής ο Λόγιος από τον Α. Αρσάκη, «Εκθεσις συνοπτική της ιατρικής Ιστορίας», τον Αθανάσιο Πολίτη, «Βραχεία και συνοπτική έκθεσις όλης της Ιστορίας της Ιατρικής συγγραφείσα παρά του ευκλεούς Σπρεγγελίου και μεταφρασθείσα από την Γαλλικήν γλώσσαν», Δημήτριο Νίτζου, «Περί Σχολείων της Ιατρικής και των εν αυτοίς διαλαμψάντων διδασκάλων και των αιρέσεων», μετάφραση από το Γαλλικό λεξικό των Ιατρικών Επιστημών. Ακόμη Επίτομον Ιστορία της Φυσιολογίας εξέδωσε το 1823 ο Γεώργιος Πούλιος, μεταφράζοντας σχετικό βιβλίο του Ούγγρου «Μιχαήλ Λενχουσέκ» (Michael de Lenhossek, 1773-1840) και ο Δημήτριος Μαυροκορδάτος, καθηγητής Ανατομίας του νεοϊδρυθέντος Πανεπιστημίου Αθηνών, στην εισαγωγή της Ανατομίας του καταχώρισε την «Ιστορίαν της Ανατομίας». Επισημαίνεται ωστόσο ότι ο Αδαμάντιος Κοραής έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την Ιστορία της Ιατρικής μεταφράζοντας από την αγγλική στη γαλλική γλώσσα σχετικό βιβλίο, στο οποίο πρόσθεσε και πολλές δικές του υποσημειώσεις.

  Εκτός από έντυπα βιβλία και σε δύο ανώνυμους χειρόγραφους κώδικες της ιδίας περίπου εποχής, τέλη 18ου -αρχές 19ου αι., έχουν εντοπισθεί, που αναφέρονται στην Ιστορία της Ιατρικής Ο ένας κώδικας απόκειται σε ιδιωτική βιβλιοθήκη στη Δράμα και φέρει τον τίτλο "Ιστορία συνοπτική περί της αρχής και προόδου της ιατρικής τέχνης και τινων περί αυτήν ευδοκιμησάντων ανδρών". Ωστόσο όπως έχουμε υποδείξει είναι αντίγραφο από το ομώνυμο πρώτο μέρος του βιβλίου του Κων. Μιχαήλ, Διαιτητική, Βιέννη 1794, ταυτίζοντας κατ΄ αυτόν τον τρόπο τον ανώνυμο αυτόν κώδικα. Ο δεύτερος χειρόγραφος κώδικας φέρει τον τίτλο "Σύντομος Ιστορία της Ιατρικής. Διαλαμβάνουσα όσον οίον τε συνοπτικώς περί των αρχών αυτής, περί των επισημοτέρων ιατρών και περί των κατ' αυτήν αιρέσεων" και απόκειται στο Τμήμα Χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος στο υπ' αρ. 1504 τεύχος.

  Περιγραφή του χειρογράφου Ιστορίας της Ιατρικής

  Ο κώδικας εκ κοινού χάρτου μήκος 20 εκ. και πλάτος 14 εκ. αποτελείται από 19 φύλλα εκ των οποίων στο πρώτο μέρος από 3α έως 13β περιέχεται το χειρόγραφο Ιστορίας της Ιατρικής και από 14α έως 19β με άλλο χαρτί και γραφή περιέχεται το κείμενο με τίτλο «Προγνωστικά μυστηριώδη Ιπποκράτους». Το πρώτο μέρος φέρει και ιδιαίτερη αρίθμηση ανά σελίδα με συνολικά 21 σελίδες, ενώ στις σελίδες 2, 3, και 6 υπάρχουν παρασελίδιες υποσημειώσεις. Η γραφή είναι καλογραμμένη και ευανάγνωστη. Η γλώσσα του χειρογράφου είναι απλή, καθαρή, κατανοητή και ο λόγος σαφής, καταληπτός και μεστός, στοιχεία που δείχνουν ότι ο συγγραφέας θα ήταν ένας λόγιος ιατρός. H αρχή του χειρογράφου έχει ως εξής: "Επειδή το ανθρώπινον σώμα εξ αυτής της δημιουργίας του κόσμου εστάθη υποκείμενον εις ασθενείας, δια τούτο και οι άνθρωποι εξ αρχής επάσχισαν δια να εύρουν τα αρμόδια μέσα προς θεραπείαν του". Το χειρόγραφο τελειώνει ως εξής: "Οι περισσότεροι των ιατρών αποδέχονται την σήμερον την εκλεκτικήν αίρεσιν, ήτις υπό του Αρχηγένους λαβούσα την αρχήν ετελειοποιήθη ήδη παρά του περικλεούς Πινέλλου του Γάλλου".

  Πότε γράφθηκε το χειρόγραφο

  Το εξεταζόμενο χειρόγραφο της Ιστορίας της Ιατρικής θα γράφθηκε μάλλον στα τέλη του 18ου ή αρχές του 19ου αιώνος. Καταλήγουμε στο συμπέρασμα αυτό από τους αναφερομένους στις δύο τελευταίες σελίδες ιατρούς, οι οποίοι έζησαν κατά το τέλος του 18ου και αρχές του 19ου αιώνος: Anton Stoerck (1731-1803), Jonh Brown (1735-1788), John Peter Frank (1745-1821), Phillipe Pinel (1754-1820). Χαρακτηριστική πάντως είναι η φράση στην τελευταί σελίδα του χειρογράφου ότι «ουκ ολίγοι εν τη Γερμανία επίσημοι ιατροί εν τοις καθ' ημάς χρόνοις διέπραψαν, και εσχάτως ο κλεινός Πέτρος Φράγκιος» και ακόμη η κατάληξη με το όνομα του «Πινέλ».

  Περιεχόμενο του χειρογράφου

  Ο τίτλος του χειρογράφου "Σύντομος Ιστορία της Ιατρικής" ανταποκρίνεται πράγματι στο περιεχόμενο, διότι παρατίθεται πολύ συνοπτικά η πορεία της ιατρικής, μνημονεύοντας τους πιο φημισμένους ιατρούς της κάθε εποχής. Στην αρχή του κειμένου απαριθμεί τις αρχές από τις οποίες οι άνθρωποι οδηγήθηκαν στην «εύρεσιν της ιατρικής». «Πρώτον μεν δια της πείρας, δεύτερον δε εκ παραδείγματος των αλόγων ζώων, τρίτον εκ της των ανθρώπων γνώμης, τέταρτον εκ συμβεβηκότος τινός, πέμπτον εκ της προσοχής προς τας φυσικάς ορέξεις, έκτον εξ αναλογίας, έβδομον εκ του λόγου», αναπτύσσοντας συνοπτικά στις τρεις πρώτες σελίδες την κάθε μία αυτές τις αρχές παραθέτοντας και σχετικές περιπτώσεις, όπως μετά από παρατηρήσεις σε ζώα έγινε γνωστή η καθαρτική ενέργεια του ελλεβόρου, η χρήση της φλεβοτομία, η χρήση του κλυστηρίου για την δυσκοιλιότητα, η λήψη βοτάνων επί δηλητηριωδών δηγμάτων, παραπέμποντας μάλιστα σε σχετικά κείμενα του Γαληνού, Αιλιανού, Πλινίου και Παυσανίου.

  Σχετικά με την τελευταία αρχή σημειώνεται ότι ορισμένοι χαρισματικοί ιατροί χρησιμοποίησαν και τον «λόγον» «ήγουν η δύναμις οπού έχομεν εις το ευρίσκειν αφ΄ εαυτών τα ιατρικά» και αυτό έγινε «δια της συντόνου σπουδής εις την κατανόησιν των έργων της φύσεως». Τονίζεται ότι «κάθε έθνος είχε τους εδικούς του εφευρετάς της ιατρικής τέχνης» και «οι μεν Χαλδαίοι είχον τον Ζωροάστρην, οι Αιγύπτιοι Ερμήν τον Τριμέγιστον, οι Γαλάται τους Δρυίδας, οι Ινδοί τους Γαρμάνας, ως λέγει ο Στράβων, οι δε ΄Ελληνες τον Ασκληπιόν», για αυτό και ονομάσθησαν «Ασκληπιάδαι» οι ιατροί. Υπογραμμίζεται ότι «το γένος των Ελλήνων καθώς εις όλας τα άλλας τέχνας, ούτω και εις την Ιατρικήν έκαμε προόδους περισσοτέρας».

  Στην πέμπτη και έκτη σελίδα αναφέρεται ότι και οι φιλόσοφοι Πυθαγόρας, Πλάτων, Αριστοτέλης, Θεόφραστος «είχον ιαδέαν της ιατρικής». Όμως τονίζεται ότι ο Ιπποκράτης «υπερέβη όλους τους πρό αυτού κατά την ιατρικήν» και την διαχώρισε από την φιλοσοφία, αποκαλούμενος «πατήρ της ιατρικής». Μαθητές του ήταν οι δύο γιοί του Θεσσαλος και Δράκων, ο γαμπρός του Πόλυβος, ο Διοκλής ο Καρύστιος, ο Πραξαγόρας και ο Χρύσιππος. Σημειώνεται ότι «Σχολεία» ιατρικής είχαν δημιουργηθεί εκτός από την Κνίδο, Ρόδο και Κώ εις την Κυρήνη, Κρότωνα και Επίδαυρο. Επίσης στη Φρυγία με αρχηγό τον Ζεύξι, ενώ στη Σμύρνη διέπρεψε ο Ικέσιος. Όμως το «περιφανέστερον σχολείον της ιατρικής» ήταν αυτό της Αλεξανδρείας, όπου διέπρεψαν ο Ηρόφιλος ο Χαλκηδόνιος, μαθητής του Πραξαγόρου και ο Ερασίστρατος ο Χίος μαθητής του Χρυσίππου για τους οποίους γράφει ότι «Οι δύο ούτοι εστάθησαν μεγάλοι ιατροί και τολμηροί χειρουργοί και έκαμαν ουκ ολίγας παρατηρήσεις εις την ανατομίαν», επισημαίνοντας ότι λίγα αποσπάσματα από τα έργα τους σώζονται στα έργα του Γαληνού.

  Μνημονεύονται ο Ορειβάσιος, ο Αέτιος, ο Αλλέξανδρος Τραλλιανός, ο Παλλάδιος, του οποίου μάλιστα αναφέρονται τα έργα «Περί πυρετών σύντομος σύνοψις», «Υπόμνημα εις το Ιπποκράτους περί αγμών». Επίσης μνημονεύεται ο Θεόφιλος «φιλόσοφος και ιατρός και πρωτοσπαθάριος κατά το αξίωμα» και τα συγγράμματά του «Περί κατασκευής του ανθρωπίνου σώματος», «Περί ούρων και διαχωρημάτων», «Υπόμνημα εις τους αφορισμούς του Ιπποκράτους», «Περί σφυγμών», «Περί φλεβοτομίας». Αναφέρεται ο Παύλος Αιγινήτης σημειώνοντας ότι «μετά τούτον δεν εστάθη πλέον παρά τοις Ελλησιν άλλος αξιόλογος ιατρός, μ' όλον οπού μετέπειτα εχρημάτισαν και άλλοι τινές», όπως ο Ιωάννης ο Ακτουάριος, του οποίου μνημονεύει το έργο «Περί ενεργειών των παθών του ζωτικού πνεύματος» και «Περί διαίτης», ο Νόνος ιατρός, ο οποίος έγραψε «Επιτομήν ιατρικής τέχνης», ο Συμεών Σήθης και το έργο του «Σύνταγμα κατά στοιχείον περί τροφών δυνάμεων», Δημήτριος ιατρός ο επονομαζόμενος Πεπαγωμένος, ο οποίος έγραψε βιβλίο «Περί ποδάγρας» και τέλος ο Νικόλαος Αλεξανδρεύς ο Μυρεψός.

  Από τη 14 και 15 σελίδα αναφέρονται οι Αραβες ιατροί και η προσφορά τους στην ιατρική καθώς επίσης και ο Κωνσταντίνος ο Αφρικανός λεγόμενος. Από την δέκατη έκτη σελίδα έως τέλος γίνεται αναφορά στους σημαντικούς ιατρούς, που ήκμασαν στην Ευρώπη μετά τον 15ον αιώνα μέχρι "του περιλεούς Πινέλλου του Γάλλου". Γίνεται μνεία της καταστροφής του «Ρωμαϊκού βασιλείου», δηλ. της Κωνσταντινουπόλεως, από όπου «πολλοί των πεπαιδευμένων Γραικών διεσκορπίσθησαν … διδάσκοντες τα ελληνικά και μεταφράζοντες τους Ελληνες συγγραφείς εις την λατινικήν γλώσσαν.». Κατ' αυτόν τον τρόπο εισήχθη η Ιπποκρατική διδασκαλία στην δυτική ιατρική. Αναφέρονται οι πρώτοι ιατροί της Ευρώπης J. Fernel (1506-1588), A. Duerer, G. Baillou, (1538-1616) «Φερνήλιος, Δουρήτος ο υπομμνηματίσας τινα των Ιπποκρατικών συγγραμμάτων και Βαλλώνιος».

  Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στον Παράκελσο, A. Vesalius, G. Fallopio, H. Fabricius, B. Eustachi, Th. Bartholin, G. B. Morgagni, και W. Harvey «ο πρώτος την κυκλοφορικήν κίνησιν του αίματος ευρών και εκδούς σύγγραμμα περί τούτου κατά το 1628». Επίσης καταγράφονται ο S. Sanctorio, ο Th. Sydenham, ο οποίος «Ιπποκράτης αγγλικός ονομάζεται», ο M. Malpighi, A. Q. Riberi, G. Baglivi, P. Alpino, F. Hoffmann, G. E. Stahl. Μνημονεύεται ο J. H. Schulze, οποίος συνέγραψε και Ιστορίαν της Ιατρικής και οι διάσημοι ιατροί της εποχής, ο H. Boerhaave, «είς των μεθ' Ιπποκράτην σοφωτέρων ιατρών δικαίως νομίζεται» και οι μαθητές του μεταξύ των οποίων ήταν και ο Anton Stoerck, στον οποίο ο ιατρός Κωνσταντίνος Μιχαήλ αφιέρωσε το βιβλίο του Διαιτητική, καθώς επίσης ο M. Stoll, ο J. G. Zimmermann, ο S.-A.-D.Tissot, ο Peter Frank τελειώνοντας με τον «περικλεή Πινέλ» Phillipe Pinel.

  Συμπερασματικά μπορεί να υποστηριχθεί ότι στο παρουσιαζόμενο χειρόγραφο "Σύντομος Ιστορία της Ιατρικής" δίνεται συνοπτικά και με γλαφυρή γλώσσα η πορεία της Ιατρικής ανά τους αιώνες επισημαίνοντας τους βασικούς σταθμούς της και του σημαντικότερους ιατρούς. Η ύπαρξη του χειρογράφου τούτου κοντά στα άλλα κείμενα δείχνει επί πλέον το ενδιαφέρον των Ελλήνων της προεπαναστατικής εποχής για την Ιστορία της Ιατρικής.

--------------------------------------------------------------------------------

Γιάννη Καρά, Οι επιστήμες στην Τουρκοκρατία. Χειρόγραφα και έντυπα. Τόμ. Γ΄ Οι επιστήμες της ζωής, Αθήνα 1994. Δημ. Καραμπερόπουλου, Η μεταφορά της επιστημονικής ιατρικής γνώσης μέσω των εντύπων ιατρικών βιβλίων κατά την εποχή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, διδακτορική διατριβή, Αθήνα 1996.

Δημ. Καραμπερόπουλου, Η πρώτη Ιστορία της Ιατρικής στην Ελληνική γλώσσα, Αθήνα-Πειραιάς 1994

Σεργίου Ιωάννου, Πραγματείας Ιατρικής, τόμος πρώτος περιέχον Επίτομον Ιστορίαν της Ιατρικής Τέχνης.., Κωνσταντινούπολις 1818.

Ιωάννου Αδάμη, Σύντομος ερμηνεία περί της ενεργείας και ωφελείας μερικών εκλεκτών και ευδοκίμων ιατρικών..., Άλλη 1756, «Τοις Εντευξομένοις». Αναστασίου Γεωργιάδου, Μεσγέρου Ιατροφιλοσοφική ανθρωπολογία, Βιέννη 1810, «Ιστορία και αξία της Ιατρικής Ιστορίας», σελ. 122-140. Π. Ηπήτη, Λοιμολογία, Βιέννη 1816, σελ. 19-30.

Ερμής ο Λόγιος, τόμ. Γ , 1813, , σελ. 123-129, 181-189, 197-202, 240-243, τόμ. Ζ, 1817, σελ. 33-36, τόμ. Ζ΄, 1817, σελ. 608-638.

Γεωργίου Πούλιου, Πραγματείας Φυσιολογικής, τόμ. Α΄, περιέχων Επίτομον Ιστορίαν της Φυσιολογίας εκ του Λατινικού μεταφρασθείσαν, εν Πέστα 1823.

Δημητρίου Μαυροκορδάτου, Ανατομία του ανθρωπίνου σώματος, Αθήνα 1836, Προλεγόμενα σελ.ε΄-λα΄. Πρβλ. Γερ. Πεντόγαλου, Σχολεία Ιατρικής Παιδείας στην Ελλάδα..., Θεσσαλονίκη 1991, σελ. 69-75. Κ. Γ. Πουρναροπούλου, «Η "Ιστορία της Ανατομίας" του Δημητρίου Μαυροκορδάτου (1811-1839)», Παρνασσός, τόμ. 23, 1981, σελ. 504-523.

Αδαμαντίου Κοραή, Esquisse d' une Histoire de la Medecine et de la Chirurgie depuis leur commencement au nos jours...traduite de l' Anglois de M. W. Black, Παρίσι 1798.

Γιάννη Καρά, Οι επιστήμες..., ό. π., σελ. 147-148.

Γιάννη Καρά, Οι επιστήμες..., ο. π., σελ. 147.

Ιωάννου Σακελλίωνος, Κατάλογος των χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, Εν Αθήναις 1892, σελ. 269, αρ. 1504, «Τεύχος εκ χάρτου κοινού μήκος 020 πλάτος 014 κατά την 19ην εκατονταετηρίδα καθαρώς γεγραμμένην εκ φύλλων δε συγκείμενο 19. Επιγέγραπται " Σύντομος ιστορία της...". Ταύτη προσήρτηται και "Προγνωστικά μυστηριώδη Ιπποκράτους"». Γιάννη Καρά, Οι επιστήμες..., ό. π., σελ. 147.