Ο συγγραφέας του βιβλίου Σταύρος Μουλαϊμης, όπως γνωρίζουμε από έγγραφα που έχουν έρθει στο φώς της δημοσιότητος, βρισκόταν στην Πάδοβα , από το 1704 ως τρόφιμος του Καλλεγίου του Παλαιόκαπα, και ότι αποφοίτησε από το Πανεπιστήμιο της Πάδοβας τον Ιούνιο του 1713 .

Σχετικά τώρα με την παρουσία του Μουλαϊμου στα γράμματα εκτός από το Αντιδοτάριον συνέθεσε ένα λατινικό επίγραμμα, το οποίο περιλήφθηκε στο βιβλίο Απανθίσματα ποιητικά του Ιωάννου Αβραμίου, Οι ποιητικές αυτές δημιουργίες δημοσιεύθηκαν στη Βενετία το 1709 για την λήψη του πτυχίου της Ιατρικής Σχολής, την «Δαφνοστεφηφορίαν» όπως αποκλήθηκε, του ιατρού Γεωργίου Υπομενά του Τραπεζούντιου. Επίσης επίγραμμα του Σταύρου Μουλαϊμου βρίσκουμε και στο σημαντικό βιβλίο του Μελετίου Αθηνών, Γεωγραφία Παλαιά και νέα , που εκδόθηκε στη Βενετία το 1728 από το τυπογραφείο του Νικολάου Γλυκή, ο οποίος μάλιστα στον πρόλογο της έκδοσης αναφέρει ότι το βιβλίο Αντιδοτάριον «φιλοπονήθηκε» στα Ιωάννινα. Το γεγονός ότι επίγραμμα του Μουλαϊμου περιλήφθηκε στη σημαντική έκδοση της Γεωγραφίας του Μελετίου, δείχνει τη φήμη που είχε ως ιατροφιλόσοφος.

Οσον αφορά τον τίτλο του βιβλίου σημειώνουμε ότι ο όρος "αντιδοτάριον " εισάγεται στη νεοελληνική γλώσσα από τον Στραύρο Μουλαϊμη με το έργο του αυτό και είναι μεταφορά του λατινικού όρου antidotarium, που χρησιμοποιούνταν ως τίτλος βιβλίων συνταγολογίας ή φαρμακοποιϊας, και ο όρος είναι δάνειο από την ελληνική λέξη "αντίδοτος". Βέβαια στα ελληνικά ο όρος "αντιδοτάριον" χρησιμοποιείται σε χειρόγραφο (τέλη 17ου αι.) του Νικολάου Αγραφιώτη που φέρει τον τίτλο «Αντιδοτάριον εξηγημένον από την ιταλικήν γλώσσαν εις την των γραικών παρα Νικολάου Ιερόπαιδος του την ιατρικήν ασκούντος». Ο τίτλος και τα αναλυτικό περιεχόμενο του χειρογράφου αυτού έχει δημοσιευθεί από τον Γιάννη Καρά στο βιβλίο του Επιστήμες στην Τουρκοκρατία. Χειρόγραφα και έντυπα. Επίσης τον όρο "αντιδοτάριον" αναφέρει το 1831 ο Διονύσιος Πύρρος στο βιβλίο του Εγκόλπιον των Ιατρών, όπου το ΄Εννατο Τμήμα το επιγράφει «Αντιδοτάριον συνοπτικόν των υλών με τας δόσεις αυτών κατά το νέο σύστημα της Παυϊας» και στο τέλος αυτού του κεφαλαίου σημειώνει «Εξήγησις των λατινικών σημείων των Αντιδοταρίων ήτοι Ρετσετών».

Για τα ιοβόλα, δηλαδή τα δηλητηριώδη δήγματα, κάνει μνεία ο Αριστοτέλης στο έργο του Περί ζώων ιστορίαι «τα δήγματα των ιοβόλων» καθώς και ο Γαληνός στο έργο του «Περί αιρέσεων τοις εισαγομένοις» . Επίσης ένα έργο που αποδίδεται στον Διοσκουρίδη, φέρει τον τίτλο «Περί ιοβόλων, εν ώ και περί λυσσώντος κυνός» , ενώ ο ιατρός Φιλούμενος του 3ου μ. Χ. αιώνος έγραψε βιβλίο με τίτλο «Περί ιοβόλων ζώων».

Σχετικά με το αναφερόμενο βιβλίο Αντιδοτάριον Περί ιοβόλων δηγμάτων του Μουλαϊμου σημειώνουμε ότι το μνημονεύουν:

1. Ο Γεώργιος Ζαβίρας στην Βιβλιογραφία του, την οποία ως γνωστόν έγραψε πριν από το 1804 και πρωτοεκδόθηκε πολύ αργότερα το 1872. Ο Ζαβίρας σημειώνει ως έτος θανάτου του Μουλαϊμου το 1733.

2. Ο Αιμίλιος Λεγράνδ στην Ελληνική του Βιβλιογραφία παραθέτει τον τίτλο του βιβλίου και τα περιεχόμενα του.

3. Ο Κωνστ. Σάθας στη Νεοελληνική Φιλολογία μνημονεύει το Αντιδοτάριον χωρίς όμως το έτος εκδόσεώς του.

4. Ο Κων. Μέρτζιος στη μελέτη του «Κατάλογος των Ενετήσι παρά Νικολάου Γλυκεί τω εξ Ιωαννίνων εκτυπωθέντων και εκδοθέντων βιβλίων από του 1670-1831», εκτός από τον τίτλο του βιβλίου παραθέτει τα επιγράμματα, τον πρόλογο και τα περιεχόμενα του Αντιδοταρίου.

Το βιβλίο του Σταύρου Μουλαϊμου είναι σπάνιο και έχουν εντοπισθεί δύο αντίτυπα, ένα στην Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας και ένα άλλο σε βιβλιοθήκη της Μονής Μεγίστης Λαύρας του Αγίου Ορούς. Η μέχρι τώρα έρευνά μας στις σχετικές Βιβλιογραφίες και τις Βιβλιοθήκες το θεωρεί ως το πρώτο στα ελληνικά γραμμένο ιατρικό βιβλίο κατά τον 18ο αιώνα.

Η γλώσσα που χρησιμοποιείται στο Αντιδοτάριον είναι η απλή, κοινή και, όπως σημειώνει ο συγγραφέας του, το έγραψε στην «κοινήν διάλεκτον» προς ωφέλεια του «κοινού και αγελαίου λαού και μάλιστα δια τους γεωργικούς» δηλ. του γεωργούς. Το περιεχόμενο του βιβλίου θα κάλυπτε μια ανάγκη της εποχής, διότι θα ήταν σοβαρό το πρόβλημα των δηλητηριωδών δηγμάτων ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές, γι΄αυτό εξ άλλου ο Μουλαϊμης τονίζει ότι θα προσφέρει ωφέλεια στους γεωργούς, οι οποίοι αντιμετωπίζουν αρκετά συχνά τα ιοβόλα, δηλητηριώδη δήγματα.

Αναλυτικότερα το βιβλίο Αντιδοτάριον του Μουλαϊμου περιλαμβάνει στις σελίδες του τα κάτωθι:

1. Αρχίζει με μια αφιέρωση από επτά σελίδες στη Θεοτόκο Μαρία, όπου όμως-και αυτό έχει ενδιαφέρον-δίνονται πληροφορίες για τις δυσκολίες που είχαν οι φοιτητές να λάβουν το πτυχίο της Ιατρικής Σχολής. Συγκεκριμένα μεταξύ των άλλων τονίζει ότι του δόθηκε η βοήθεια να περάσει «χωρίς ναυάγιον τον έσχατον και χαλεπώτατον αγώνα και την δεινήν εξέτασιν του Δοττοράτου, πολλών σοφών και λογίων ανδρών ανθισταμένων και αντιλεγόντων μοι επομένων εις το πάτριον και παλαιόν αυτών έθος ίνα βασανίζωσι και δοκιμάζωσι τους πρωτοπείρους...».

2. Στη συνέχεια τρείς σελίδες φέρουν τον τίτλο «Πάσι τοις εντευξομένοις» όπου ο συγγραφέας αναφέρεται στον χρηματοδότη της έκδοσης του βιβλίου τον Ηπειρώτη έμπορο Παναγιώτη Σαράφη, πεθερό του τυπογράφου Νικολάου Γλυκή.

3. Άλλες τρείς σελίδες αναφέρονται στην «Αιτία της συγγραφής του παρόντος Αντιδοταρίου», όπου ο Μουλαϊμης παρατηρεί ότι από όλες τις ασθένειες «δεν ήθελεν εύρει άλλο χειρότερον και φοβερότερον από τα ιοβόλα και θανατηφόρα δήγματα των θανατηφόρων ζώων». Και εξηγεί, ότι μια ασθένεια «με το να γεννάται έσωθεν από το ανθρώπινον σώμα, έχει κατά μέρος την ιδίαν φώλευσιν, ή εις την κεφαλήν, ή εις το στήθος ή εις τας χείρας ή εις τους πόδας ή εις άλλο μέρος του σώματος». Αντίθετα σημειώνει «τα ιαβόλα και θανατηφόρα δήγματα με το να κυριεύουσιν έξαφνα έξωθεν το μέλος εκείνο, κατανεκρώνουσιν όλον το σώμα, και όλας τας φυσικάς δυνάμεις διαλύουσι και το αίμα εις φθοράν μετατρέπουσι και όλην την αρμονίαν και σύνθεσιν του ανθρωπίνου σώματος εις μορφήν νεκρού μεταπλάττουσι».

Πληροφορεί τον αναγνώστη επί πλέον ότι συνέγραψε το βιβλίο μετά από την παρότρυνση φίλων του. Χαρακτηριστικά γράφει: «συχνάκις τινών αναγκαίων φίλων παροτρυνόντων με δια να συνθέσω τινά πρόχειρο και συντομωτάτην πραγματείαν εις κοινήν διάλεκτον δια την κοινού και αγελαίου λαού ωφέλειαν και μάλιστα δια τους γεωργικούς».

Ωστόσο παρατηρεί ότι πρόσθεσε και για την πανώλη «επειδή και η λοιμική νόσος κατά τινα τρόπον και αύτη εις τα φαρμακερά και ιοβόλα συναριθμείται». Και, επειδή στη θεραπεία της συμβάλλει κατά την γνώμην μερικών και η Φλεβοτομία, προσθέτει μερικές πληροφορίες περί αυτής αποτρέποντας τους ανθρώπους να συνδέουν την φλεβοτομία με τις κινήσεις της Σελήνης. Ετσι μεταφέρει την επιστημονική γνώση της εποχής του, «ότι ο καθ΄ είς δεν πρέπει να παρατηρεί γένναν της Σελήνης και άλλα όμοια αμαθή παρατηρήματα, τα οποία αλόγως εσπάρθησαν εις το πλήθος των ανθρώπων χωρίς εξέτασιν φιλοσοφικήν και ιατρικήν».

Σημειώνει ότι το βιβλίο του περιλαμβάνει ακόμη τα «αποκρουστικά και αφανιστικά των κόρεων και ψύλλων, οπού βασανίζουν και τιμωρούν τον ταλαίπωρον άνθρωπον», «έτι δε και τα ερανισθέντα ιατρικά πέρι των εμποδεμάτων με τα οποία βασανίζονται ελεεινώς οι νεόνυμφοι».

4. στις επόμενες έξι σελίδες καταχωρίζονται «Επιγράμματα διαφόρων» λογίων ανδρών: Α). «Του Πανιερωτάτου και λογιωτάτου Μητροπολίτου Ναυπάκτης και Άρτης κυρίου Ιωαννικίου», Β). «του Μπαλάνου Ρίζου καθηγητού της των Ιωαννίνων δευτέρας Σχολής», Γ). «του κυρίου Αλεξίου Σπανού Ιωαννινίτου» τρία επιγράμματα, Δ). «Αναστασίου Πώπα Ιωαννινίτου και καθηγητού της εν Σέρραις Σχολής», και Ε). «Νικολάου Στύγνη του εξ Ιωαννίνων και καθηγητού της εν Βοσκοπόλει Σχολής».

Από τα πολλά επιγράμματα που παρατίθενται «φαίνεται ότι πρώτην φοράν ετυπώθη παρόμοιον ιατρικόν βιβλίον και η έκδοσις αύτη επανηγυρίσθη παρά των τότε μεγάλων διδασκάλων», όπως τονίζει ο Κων. Μέρτζος , παρατήρηση η οποία πράγματι επιβεβαιώνεται με την έρευνά μας.

5. Τα ιατρικά θέματα παρατίθενται από τη σελίδα 17-191, και κατά σειρά είναι: «περί λύσσης και υδροφοβίας» (σελ.17–40), «περί εχίδνης και ιοβόλων ήτοι περί δήγματος όφεων», (σελ. 41-56), «Περί σκορπίου», «περί φαλαγγίου», «περί μελισσών και σφηκών», «περί βδέλλης», «περί σαύρας ήγουν γουστερίτζης», «περί σαλαμάνδρας».

Στο τέλος του κεφαλαίου αυτού ο Μουλαϊμης γράφει:»Και περί μεν των ιοβόλων δηγμάτων όσον το κατά δύναμιν ικανώς εγράφθησαν. Νύν δε και περί των μυκήτων ολίγα τινά λέξομεν». Και συνεχίζει «περί μανιταρίων»,»περί φρυνίου ήγουν βατράχου μεγάλου ευρισκομένου εις τόπους καθύγρους», «περί γύψου»,»περί βασκανίας», «περί λοιμού ήτοι πανούκλας» (σελ. 94-164), «περί φλεβοτομίας», «περί λειποθυμίας», «περί κόρεων και ψύλλων», «περί εμποδεμένων», «περί διακρίσεως οίνου».

Ενδιαφέρον έχει το γεγονός ότι στο "Περί Βασκανίας" ο Μουλαϊμης σημειώνει ότι «μήτε ο Ιπποκράτης, μήτε ο Γαληνός μήτε άλλος κανείς από τους παλαιούς ιατρούς την έθεσεν εις τας αιτίας των παθών», και τούτο, διότι, όπως τονίζει, «η βασκανία φαίνεται πραγματικώς να μην είναι, μήτε να έχη φυσικάς αιτίας». Ωστόσο παραθέτει συνταγές διασήμων ιατρών, όπως του Γερμανού ιατροχημικού «Μιχαήλ Εττμουλέρου» ( M. Etmyller (1644-1683).

Συμπερασματικά τονίζεται ότι ο ιατροφιλόσοφος Σταύρος Μουλαϊμης με το βιβλίο του Αντιδοτάριον περί ιοβόλων δηγμάτων, 1724, το οποίο είναι σε απλή γλώσσα γραμμένο, προσφέρει τις ιατρικές του γνώσεις για την αντιμετώπιση των αιφνιδίως συμβαινόντων από τα συνήθη εξωτερικά αίτια δηλητηριωδών δηγμάτων στις αγροτικές κυρίως περιοχές, συμβάλλοντας έτσι στη διαφώτιση του λαού. Η μέχρι τώρα έρευνά μας έχει δείξει ότι το βιβλίον Αντιδοτάριον του Μουλαϊμου θα πρέπει να θεωρείται ως το πρώτο ιατρικό βιβλίο που εκδόθηκε στα ελληνικά κατά τον 18ο αιώνα.

---------------------------------------------------------

Αριστ. Στεργέλλη, Τα δημοσιεύματα των Ελλήνων φοιτητών του Πανεπιστημίου της Πάδοβας τον 17ο και 18ο αι., διδακτορική διατριβή, Αθήνα 1970, σελ.185.

Κων. Μέρτζιου, Μνημεία Μακεδονικής Ιστορίας, Θεσσαλονίκη 1947, σελ. 468.

Αριστ. Στεργέλλη, Τα δημοσιεύματα..., ό. π., σελ. 114

E. Legrand, Bibliographie Hellenique, 18ου αι. τόμ. Ι, αρ. 179, σελ. 211-217 και το εκ δέκα στίχων επίγραμμα του Σταύρου Μουλαϊμου αναδημοσιεύεται στη σελ. 215.

Στεφάνου Κουμανούδη, Συναγωγή νέων λέξεων, Αθήνα 1900, επανέκδοση Αθήνα 1980, σελ. 98, όπου όμως τον όρο «αντιδοτάριον» τον αποδίδει στο έτος 1728 αντί του 1724.

Από την "Βιβλιοθήκη Νεωτέρων Ελλήνων Ιατρών" του Ιατρικού Τμήματος του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας έχουν εκδοθεί δύο χειρόγραφα του Νκολάου Ιερόπαιδος του εξ Αγράφων με πρόλογο Γεωργ. Αντωνακοπούλου και Εισαγωγή-΄Εκδοση Αγαμν. Τσελίκα και Γιάννη Ηλιούδη, Πραγματεία περί Φυσιολογίας και Παθολογίας, Λάρισα 1996 και Εκδόσεις μερικαί εις αρχάριον ιατρόν, Λάρισα 1997.

Γιάννη Καρά, Επιστήμες στην Τουρκοκρατίς. Χειρόγραφα και έντυπα, τόμ. 3, Αθήνα 1994, σελ. 97-99.

Διονυσίου Πύρρου Θετταλού, Εγκόλπιον των Ιατρών, τόμ. 2, Εν Ναυπλίω 1831, Τμήμα Ενατον , σελ. 222-232.

Αριστοτέλους, Περί ζώων ιστορίαι, 8, 29.

Γαληνού ΄Απαντα, έκδ. C. G. Kuehn, τόμ. Ι, Λειψία 1821, σελ. 74, και στη σειρά Αρχαία Ελληνική Γραμματεία, έκδ. Κάκτος, τόμ. 3, σελ. 174.

Διοσκουρίδης, Απαντα , έκδ. Κurtius Sprengel, στη σειρά Medicorum Graecorum Οpera quae exstant του C. G. Kuehn, τόμ. 26, Λειψία 1830, σελ. 42-91 και στη σειρά Αρχαία Ελληνική Γραμματεία, εκδ. Κάκτος, Αθήνα 2000, τόμ. 8, σελ. 96 κ. εξ.

Γεωργίου Ζαβίρα, Νέα Ελλάς, Αθήνα 1872, ανατύπωση με Επιμέλεια-Εισαγωγή-Ευρετήριον Τάσου Γριτσοπούλου, Αθήναι 1972, σελ. 528.

Emile Legrand, Bibliographie Hellenique, 18ος αι., Παρίσι, 1918, τόμ. 1, αρ. 157, σελ. 194-195.

Κων. Σάθα, Νεοελληνική Φιλολογία, 1868, σελ. 602, όπου όμως δεν μνημονεύεται το έτος εκδόσεως του Αντιδοταρίου.

Κων. Μέρτζιου, «Κατάλογος των Ενετίησι παρά Νικολάου Γλυκεί τω εξ Ιωαννίνων εκτυπωθέντων και εκδοθέντων βιβλίων από του 1670-1831», Ηπειρωτικά Χρονικά, τόμ. Ι, 1935, σελ. 68-72

Ο Αναστάσιος Πώπας εξέδωσε το Βιβλίον άριστον καλούμενον Φωσφόρος, Βιέννη 1756. Πρβλ. E. Legrand, Bibliographie Hellenique, 18ου αι. τόμ. Ι, αρ. 480, σελ. 454-455.

Βοσκόπολις ή Μοσχόπολις.

Κων. Μέρτζιου, «Κατάλογος των Ενετίησι παρά Νικολάω Γλυκεί τω εξ Ιωαννίνων εκτυπωθέντων και εκδοθέντων βιβλίων από του 1670-1831», Ηπειρωτικά Χρονικά, τόμ. Ι., 1935, σελ. 68.