Ακόμη σύγχρονες ιατρικές γνώσεις καταχωρίζονται πολλές φορές και τις ίδιας χρονιάς που κυκλοφόρησαν σε ευρωπαϊκή γλώσσα στο προεπαναστατικό περιοδικό Ερμής ο Λόγιος, που κυκλοφόρησε στη Βιέννη το 1811 μέχρι το 1821 και με πρώτο υπεύθυνο τον Ανθιμο Γαζή. Μάλιστα έχουμε τεκμηριώσει ότι τα ιατρικά θέματα καταλαμβάνουν το 10% των σελίδων του Ερμή του Λογίου.

Ο Ανθιμος Γαζής, (1764-1828) (τονίζουμε ότι το έτος γεννήσεως θα πρέπει να γραγεται το 1764, όπως άλλωστε και ο ίδιος το αναγράφει στη γραβούρα του) εγκαταστάθηκε στη Βιέννη το 1796 ως εφημέριος στον Ιερό Ναό του Αγίου Γεωργίου της Ελληνικής Κοινότητας. Κατά τα πρώτα χρόνια της διαμονής του στη Βιέννη επιδόθηκε «εις την μελέτην των φυσικομαθηματικών επιστημών», όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Σάθας. Καρπός της δραστηριότητάς αυτής του Γαζή ήταν μία σειρά εκδόσεως βιβλίων, όπως ενδεικτικά αναφέρουμε: το 1799 είναι η μετάφραση η έκδοση του βιβλίου, «Γραμματική των φιλοσοφικών επιστημών ή σύντομος ανάλυσις της πειραματικής νεωτέρας φιλοσοφίας κατ' ερωταπόκρισιν...». Το 1801 η προσθήκη περί της κυκλοφορίας του αίματος στο θρησκευτικό βιβλίο του Νικοδήμου Αγιορείτη, «Εγχειρίδιον περί της φυλακής των πέντε αισθήσεων, το 1802 επιμέλεια του βιβλίου «Χημική φιλοσοφία» του Θεοδοσίου Ηλιάδου, το 1803 επιμέλεια του βιβλίου του Σπυρίδωνος Ασάνη, «Των κωνικών τομών αναλυτική πραγματεία», καθώς επίσης του Δ.Δ. Φιλιππίδη, «Επιτομή αστρονομίας», το 1804 προσθήκη υποσημειώσεων και σχημάτων στο βιβλίο του Νικηφόρου Θεοτόκου, «Στοιχεία Γεωγραφίας», το 1807 επανέκδοση και προσθήκη πολλών υποσημειώσεων στο βιβλίο «Μελετίου Γεωγραφία παλαιά και νέα».

Ειδικότερα για το θέμα μας ενδιαφέρον έχει πρώτα το βιβλίο που ο Γαζής μετέφρασε του Βενιαμίν Μαρτίνου (Benjamin Martin, 1704-1782), «Γραμματική των φιλοσοφικών επιστημών ή σύντομος ανάλυσις της πειραματικής νεωτέρας φιλοσοφίας κατ' ερωταπόκρισιν...». Το πρωτότυπο γράφθηκε στα αγγλικά και η τελευταία έκδοση στα γαλλικά ήταν το 1777 και στα Ιταλικά το 1795. Για την έκδοση αυτή του Γαζή ο Γεώργιος Ζαβίρας σημειώνει ότι «είναι ένα από τα πλέον εξαίρετα οπού εγράφησαν εις την γλώσσαν μας», καθώς επίσης και από τον Barbie du Bocage στο περιοδικό Magacin Encyclopedique, 1801, τ. 4, σελ. 247-249 και σε επιστολή του στον Ανθιμο Γαζή 16 Νοεμβρίου 1801.

Το Πέμπτο Κεφάλαιο του δευτέρου τόμου είναι αφιερωμένο στην ανατομία και φυσιολογία του ανθρώπου, που αποτελεί στοιχείο μεταφοράς της ιατρικής γνώσης στον ελληνικό χώρο. Ο Γαζής όμως δεν κάνει απλή μόνο μετάφραση. Προσθέτει πολλές υποσημειώσεις με τις σύγχρονες ιατρικές γνώσεις της εποχής του και τούτο διότι το πρωτότυπο βιβλίο είχε εκδοθεί πριν από σαράντα χρόνια. Η καταχώρηση των υποσημειώσεων αυτών στα ιατρικά θέματα δείχνει πόσο ενημερωμένος ήταν ο Γαζής στη σύγχρονη ιατρική γνώση.

Θα παρουσιασθούν ενδεικτικά μερικές τέτοιες προσθήκες του Γαζή που δείχνουν τη σύγχρονη μεταφορά της ιατρικής γνώσης στον ελληνικό χώρο.

1. για τα είδη των οστών του ανθρωπίνου σκελετού καταχωρίζει τη σχετική διαίρεσή τους, όπως επίσης και για τον συνολικό αριθμό των οστών. Ακόμη σε άλλη υποσημείωση γράφει για το περιόστεον και περιχόνδριον και ποία οστά δεν τα περιέχουν. Γράφει ο Γαζής «ούτε όλοι οι χόνδροι είναι άμοιροι περιχονδρίου, οι χόνδροι των πλευρών, ο η ξιφοειδής του στέρνου, οι ταρσοί των οφθαλμών αποδεικνύουσι το λεγόμενον εις τα ανατομικά θέατρα», όπως ονομάζονταν τότε τα αμφιθέατρα ανατομίας

2. Για τους μύς προτείνει νέα διαίρεση. Επισημαίνει ότι η μέχρι τότε διαίρεση σε κεφαλή σώμα και ουρά «αφιλόσοφος ούσα πρέπει να αποβληθεί αντί δε ταύτης διαιρέσθω ο μυς εις τα δύο πέρατα και το μέσον». Επίσης για τον συνολικό αριθμό των μυών του ανθρωπίνου σώματος ο Γαζής στην υποσημείωσή του γράφει «τώρα μετρώμεν έως 600. όρα περί τούτου τον γ΄ τόμον του περί κατασκευής του ανθρωπίνου σώματος του Σόμμερρινγκ», που πράγματι εκείνη την εποχή είχε εκδοθεί. Το χρονικό «τώρα» που γράφει ο Γαζής σημαίνει ότι παρακολουθούσε τις σύγχρονες εκδόσεις βιβλίων.

Επί πλέον για την εξήγηση της κίνησης των μυών ο Γαζής δεν μένει ευχαριστημένος από όσα γράφει ο συγγραφέας του βιβλίου, που μεταφράζει και σημειώνει ότι «αύτη η μηχανικωτάτη κίνησις της ανθρωπίνης μηχανής δεν είναι ικανή να ευχαριστήση την περιέργειαν. Εν γένει εις την φυσιολογίαν έχει ακόμι το ανθρώπινον πνεύμα διάστημα μέγιστον να ενασκήται».

3. Στο κεφάλαιο για την αναπνοή ο Γαζής προσθέτει στην υποσημείωσή του την πρόσφατη γνώση, ότι το απαραίτητο στοιχείο του αέρος για την αναπνοή είναι το Οξυγόνο, γνώση που πριν από λίγα χρόνια από τον Λαβουαζιέ είχε το 1790 κάνει σχετική ανακοίνωση. Ο Γαζής εισάγει στην ελληνικό λεξιλόγιο και τον όρο οξυγόνο. Σε άλλη σελίδα του βιβλίου γράφει ότι το οξυγόνο του αέρος ενώνεται στους πνεύμονες με το αίμα και το καθιστά κόκκινο, καθώς επίσης και ότι ένα μέρος κυκλοφορεί το αίμα και σε όλο τον οργανισμό και ένα μέρος ενώνεται με το ανθρακικόν του αίματος και αποβάλλεται από του πνεύμονες δηλ. ως διοξείδιο του άνθρακος. Από όσο γνωρίζουμε από την έως τώρα έρευνά μας η αναφορά αυτή του Γαζή στη νέα γνώση του οξυγόνου για την αναπνοή, θα πρέπει να θεωρείται ως πρώτη καταγραφή στα ελληνικά.

Ενδιαφέρον έχει να υπογραμμίσουμε ότι ένα χρόνο πριν, το 1798, ο ιατρός Κήρυκος Χαιρέτης της Πάδοβας τύπωσε το βιβλίο «Εγχειρίδιον της των ζώων οικονομίας» που είναι ένα κείμενο για την ανατομία και φυσιολογία του πεπτικού κυκλοφορικού και αναπνευστικού συστήματος, δεν μνημονεύει την καινούργια γνώση του οξυγόνου για την αναπνοή, στοιχείο που κάνει σημαντική τη συμβολή του Γαζή στη μεταφορά της καινούργιας γνώσης.

4. Σχετικά με το περιεχόμενο στο εσωτερικό του ωτός, λαβύρινθο και κοχλία, σε αντίθεση με τα μέχρι τότε παραδεδεγμένα ότι περιέχονταν αέρας, ο Γαζής γράφει ότι περιέχει ύδωρ, εκ των αγγείων του περιοστέου διιλυζόμενον, μεταφέροντας κατ' αυτόν τον τρόπο τη, πρόσφατη ιατρική γνώση.

5. Ο Ανθιμος Γαζής σε μία εκτενή υποσημείωση δύο και μισή σελίδων γράφει σχετικά για την ιστορία του ανθρωπίνου σώματος και τον θάνατο, παραθέτοντας και τον τίτλο του βιβλίου από όπου έλαβε το κείμενο που ήταν από του διάσημου Γερμανού ιατρού Χούφελαντ, το οποίο όπως έχουμε εξετάσει εκδόθηκε μόλις 1798, δηλ. τον προηγούμενο χρόνο από αυτήν του Γαζή, και ο τίτλος του περιέχεται στην ιατρική Βιβλιογραφία του βιβλίου του Αναστασίου Γεωργιάδου. Πόσο γρήγορα περνά η σύγχρονη ιατρική γνώση στον ελληνικό χώρο.

6. Ο Ανθιμος Γαζής καταχωρίζει και δύο ανατομικά σχήματα. Χαρακτηριστικά γράφει. «Δια την περισσοτέρων κατάληψιν της εσωτερικής κατασκευής του ανθρωπίνου σώματος προσετέθη και ο κγ΄ πίναξ, εν ώ εισί κεχαραγμένα δύο ανθρώπινα σώματα», πρακτική που δείχνει την παιδαγωγική νοοτροπία του Γαζή, να προσφέρει παραστατικά τη νέα γνώση. Η μέχρι τώρα έρευνά μας έχει δείξει ότι αυτοί οι ανατομικοί πίνακες που ο Γαζής καταχωρίζει στο βιβλίο, αποτελούν τους πρώτους ελληνικούς ανατομικούς πίνακες. Εχουμε τη χαρά να παρουσιάσουμε σήμερα το πρότυπο για το ένα ανατομικό σχήμα, που ο Γαζής χρησιμοποίησε. Αυτό είναι από την Ανατομική του διάσημου τότε ανατόμου και χειρουργού William Cheselden, 1688-1752 και η οποία Ανατομική του είχε μεταφρασθεί και στα Γαλλικά. Ευχαριστίες στον κ. Χρήστο Παπαδόπουλο, υπότροφο στο Wellcome Trust for the History of Medicine at University College London για τη συμβολή του στην ανεύρεση της πρωτοτύπου ανατομικής εικόνας.

7. Ο Γαζής ακόμη για να προσφέρει την πρόσφατη γνώση καταχωρίζει και μερικά παραρτήματα στο βιβλίο του αυτό. Ένα παράρτημα αναφέρεται στις χημικές ζυμώσεις το οποίο μετά από παράκληση του Γαζή το έγραψε ο φίλος του ιατρός Μανουήλ Σαρρής Τενέδιος 21 ετών για τον οποίο έχουμε γράψει μια σχετική μονογραφία με το διαφωτιστικό του έργο που έγραψε μέχρι την ηλικία των 24 ετών που απεβίωσε το 1802 από νοσοκομειακή λοίμωξη πέφτοντας θύμα του καθήκοντος. Και έχουμε τη χαρά σήμερα να αναγγείλουμε στο Συνέδριο ότι έχουμε εντοπίσει εδώ στη Βιβλιοθήκη Μηλεών αυτόγραφο ημερολόγιο του Ανθίμου Γαζή των ετών 1802 και 1809, στο οποίο γράφει στις 3 Ιουνίου 1802, τα έξοδα της κηδείας του φίλου ιατρού Μανουήλ Σαρρή Τενεδίου.

8. Ο Γαζής επίσης επιμελήθηκε την έκδοση του βιβλίου του Νικοδήμου Αγιορείτου, Εγχειρίδιον συμβουλευτικόν περί της φυλακής των πέντε αισθήσεων, Βιέννη 1801, στο οποίο υπάρχει και ένα κεφάλαιο «Περί καρδίας». Σ' αυτό ο Γαζής καταχωρίζει μία εκτενή υποσημείωση περί της κυκλοφορίας του αίματος και επί πλέον επεξηγεί με ιατρικούς όρους τα δύο σχήματα της καρδιάς. Μάλιστα κάνει αναφορά στη μικρή και μεγάλη κυκλοφορίας του αίματος, ιατρικοί όροι που έκτοτε έχουν καθιερωθεί στην ιατρική ορολογία. Σημειώνουμε με τη μετάφραση του «Εγχειριδίου συμβουλευτικού περί της φυλακής των πέντε αισθήσεων» στα Ρουμανικά το 1826, το κείμενο του Γαζή θεωρείται ένα από τα πρώτα κείμενα που μετέφεραν στα Ρουμανικά τις γνώσεις της κυκλοφορίας του αίματος, ενώ τα δύο ανατομικά σχέδια της καρδιάς θεωρούνται ως τα πρώτα επιστημονικά σχέδια που δημοσιεύθηκαν στα Ρουμανικά.

9. Σημειώνουμε ότι στα έργα αυτά του Γαζή καταγράφονται και νέοι όροι που εισάγονται έκτοτε στην ελληνική γλώσσα και έχουν έκτοτε καθιρωθεί και ενδεικτικά μνημονεύονται:

ερεθιστικότης, 1799, σελ. 637.

αισθαντικότης, 1799,σελ. 638.

ανώνυμος αρτηρία, 1801, σελ. 290.

κατιούσα αορτή, 1799, σελ. 552

περιχόνδριον, 1799, σελ. 543.

μεγάλη και μικρά κυκλοφορία του αίματος, 1801, σελ. 289-294.

ομφαλική αρτηρία, 1799, σελ. 552

οξυγόνον, 1799, 556

στεατικόν οξύ, 1799, σελ. 678

στρογγύλος σύνδεσμος ήπατος, 1799, σελ. 552

υποκλείδιος αρτηρία 1801, σελ. 290

ανθρωπογεωγραφία, 1799, 539

10. Τέλος ο Γαζής ως υπεύθυνος εκδότης του περιοδικού Ερμής ο Λόγιος παρουσιάζει το 1812 το ιατρικό βιβλίο του ιατρού Αγγέλου Μελισσηνού, που είχε εκδοθεί στα ιταλικά τον προηγούμενο χρόνο. Μάλιστα ο συγγραφέας έστειλε ένα αντίτυπο στον Γαζή με σχετική αφιέρωση, όπως βλέπουμε και στον παρουσιαζόμενο τίτλο του βιβλίου και ο Γαζής κάνει σχετική παρουσίαση το 1812, σελ. 195-196. Κατ' αυτόν τον τρόπο μεταφέρει τη νέα ιατρική γνώση της θεραπευτικής της ελονοσίας με την κίνα-κίνα που ήταν πρόδρομος μορφή της κινίνης.

Κυρίες και κύριοι, συνοπτικά παρουσιάσθηκαν μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις, οι οποίες δείχνουν τη συμβολή του Ανθίμου Γαζή στη μεταφορά της σύγχρονης ιατρικής γνώσης από την Ευρώπη στον ελληνικό χώρο και επί πλέον μερικές φορές ο Γαζής πρωτοπορεί, αν και δεν ήταν ιατρός, όπως με τη μνεία του οξυγόνου και με την παράθεση των ανατομικών εικόνων, που συμβάλλουν στην κατανόηση της καινούργιας γνώσης.

---------------------------------------------------------------

Για το έτος γεννήσεως του Ανθ. Γαζή βλ. Δημ. Καραμπερόπουλος, «Περί Ανθίμου Γαζή και ιατρού Αγγέλου Μελισσηνού», Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τόμ. 32, Λάρισα 1997, σελ. 167-171.

Κων. Σάθα, Νεοελληνική Φιλολογία, Αθήνα 1868, σελ. 693.

Γ. Λαδά και Α. Χατζηδήμου, Ελληνική βιβλιογραφία των ετών 1796-1799, Αθήνα 1973, αρ. 150, σελ. 215-216.

Δανιήλ Φιλίππίδης- Barbie du Bocage-Ανθιμος Γαζής, Αλληλογραφία (1794-1819), έκδοση, σχόλια, Αικατερίνη Κουμαριανού, Αθήνα 1966, σελ. 56.