Μέχρι την ίδρυση του Πανεπιστημίου Αθηνών, το 1837, είχαν κυκλοφορήσει πολύ λίγα βιβλία ιστορίας της ιατρικής. Συγκεκριμένα ο ιατρός Κωνσταντίνος Μιχαήλ εξέδωσε το 1794 το βιβλίο του Διαιτητική, στο οποίο προτάσσει ένα κείμενο εκ 136 σελίδων με μια «Ιστορία συνοπτική περί αρχής και προόδου της Ιατρικής επιστήμης και τινων περί αυτήν ευδοκιμησάντων ανδρών, εκ παλαιών τε και νεωτέρων συνερανισθείσα», που όπως έχουμε δείξει θα πρέπει ίσως να θεωρείται ως η πρώτη Ιστορία της Ιατρικής στην ελληνική γλώσσα. Ιδιαίτερο βιβλίο Ιστορίας της Ιατρικής εκδόθηκε αργότερα από τον ιατρό Σέργιο Ιωάννου, ενώ μερικές φορές περιλήφθηκαν σχετικά κείμενα σε άλλα βιβλία, όπως του Ιωάννου Αδάμη, του Αναστασίου Γεωργιάδη και του Π. Ηπήτη.

Ακόμη κείμενα σχετικά με την Ιστορία της Ιατρικής καταχωρίσθηκαν στο προεπαναστατικό περιοδικό Ερμής ο Λόγιος από τον Α. Αρσάκη, «Εκθεσις συνοπτική της ιατρικής Ιστορίας», τον Αθανάσιο Πολίτη, «Βραχεία και συνοπτική έκθεσις όλης της Ιστορίας της Ιατρικής συγγραφείσα παρά του ευκλεούς Σπρεγγελίου και μεταφρασθείσα από την Γαλλικήν γλώσσαν», Δημήτριο Νίτζου, «Περί Σχολείων της Ιατρικής και των εν αυτοίς διαλαμψάντων διδασκάλων και των αιρέσεων», μετάφραση από το Γαλλικό λεξικό των Ιατρικών Επιστημών. Επίσης ο Δημήτριος Μαυροκορδάτος, καθηγητής Ανατομίας του νεοϊδρυθέντος Πανεπιστημίου Αθηνών, στην εισαγωγή της Ανατομίας του καταχώρισε την «Ιστορίαν της Ανατομίας». Επισημαίνεται ωστόσο ότι ο Αδαμάντιος Κοραής έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την Ιστορία της Ιατρικής μεταφράζοντας από την αγγλική στη γαλλική γλώσσα σχετικό βιβλίο, στο οποίο πρόσθεσε και πολλές δικές του υποσημειώσεις.

Εκτός από τα έντυπα βιβλία και δύο ανώνυμοι χειρόγραφοι κώδικες της ιδίας περίπου εποχής, τέλη 18ου -αρχές 19ου αι., έχουν εντοπισθεί, που αναφέρονται στην Ιστορία της Ιατρικής Ο ένας κώδικας απόκειται σε ιδιωτική βιβλιοθήκη στη Δράμα με τον τίτλο «Ιστορία συνοπτική περί της αρχής και προόδου της ιατρικής τέχνης και τινων περί αυτήν ευδοκιμησάντων ανδρών» και ο οποίος, όπως έχουμε υποδείξει, είναι αντίγραφο από το ομώνυμο πρώτο μέρος του βιβλίου του Κων. Μιχαήλ, Διαιτητική, Βιέννη 1794, ταυτίζοντας κατ΄ αυτόν τον τρόπο τον ανώνυμο αυτόν κώδικα. Ο δεύτερος χειρόγραφος κώδικας φέρει τον τίτλο «Σύντομος Ιστορία της Ιατρικής. Διαλαμβάνουσα όσον οίον τε συνοπτικώς περί των αρχών αυτής, περί των επισημοτέρων ιατρών και περί των κατ’ αυτήν αιρέσεων» και απόκειται στο Τμήμα Χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος.

Ένα ακόμη βιβλίο με περιεχόμενο Ιστορία της Ιατρικής κάνει την εμφάνισή του το 1823. Ο Πλήρης τίτλος του είναι «Πραγματείας Φυσιολογικής. Τόμ. Α΄. Περιέχον Επίτομον Ιστορίαν της Φυσιολογίας εκ του Λατινικού μεταφρασθείσαν», Εν Πέστα, Τύποις εξεδόθη παρά τω ευγενεί Θωμά Τράττνερ εκ Πετρόζας, 1823». Μεταφραστής είναι ο εκ του Τυρνάβου της Θεσσαλίας καταγόμενος Γεώργιος Πούλιος, φοιτητής στο τέταρτο έτος της Ιατρικής, όπως σημειώνεται στον τίτλο του βιβλίου. Η μετάφραση έγινε από το βιβλίο του «περιφήμου Μιχαήλ Λενχοσέκ» (M. Lenhossek, 1773-1840), ο οποίος ήταν καθηγητής της Φυσιολογίας και Ανατομίας κατά το χρονικό διάστημα 1809-1818 στην Πέστη της Ουγγαρίας και το 1818 αντικατέστησε στη Βιέννη τον καθηγητή G. Prochaska (1749-1820).

Ο Πούλιος αναφέρει ότι η μετάφραση σε μερικά τμήματα είναι συνοπτική, επεξηγώντας ότι «καταγίνεται» σε μια έκδοση της «Φυσιολογίας» του ιδίου συγγραφέα, που θα αναπληρώσει τα «παρατρεχθέντα». Συγκεκριμένα γράφει: «Τα εις μέρη τινά εν συνόψει λεχθέντα και παρατρεχθέντα θέλω τα αναπληρώσει Θεού βοηθούντος όταν εκδώσω και αυτήν την Φυσιολογίαν, εις την οποίαν τα νύν καταγίνομαι προς αποπεράτωσιν και έκδοσιν». Σημειώνουμε ότι η μνημονευόμενη πεντάτομη Φυσιολογία, «Physiologia medicinalis, Pesta 1816-1818» του Lenhossek αναφέρεται, και με την υπόμνηση ότι διδάσκεται στο Πανεπιστήμιο της Πέστας, στο ελληνικό περιοδικό Ερμής ο Λόγιος του 1819, σελ. 924, ενώ στον επόμενο χρόνο του 1820, σελ. 660, δίνεται η πληροφορία ότι ο Lenhossek είναι ήδη καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης. Επισημαίνουμε ότι το φιλόδοξο πρόγραμμα του Πούλιου να μεταφράσει στην ελληνική γλώσσα το βιβλίο Φυσιολογίας του Lenhossek δεν πραγματοποιήθηκε, διότι δεν τυπώθηκε και μέχρι σήμερα δυστυχώς δεν έχει εντοπισθεί το σχετικό χειρόγραφό του.

Περιεχόμενο του βιβλίου: Το βιβλίο της Ιστορίας της Φυσιολογίας αποτελείται από εκατόν πέντε σελίδες στο μικρό όγδοο σχήμα. Στη δεύτερη σελίδα παρατίθεται ένα απόσπασμα από τον Πλίνιο, Φυσική Ιστορία, βιβλίον α΄ προς Βεσπασιανόν «Δεινόν πράγμα, τοις παλαιοίς νεότητα δούναι, τοις νέοις το κύρος, τοις αρχαίοις στιλπνότητα, τοις σκοτεινοίς φως, τοις εβδελυγμένοις χάριν, τοις αμφιβόλοις πίστιν, πάσι δε την φύσιν, και τη φύσει άπαντα» και σε τέσσερες σελίδες το προλογικό κείμενο «Τοις εντευξομένοις». Σ’ αυτό ο μεταφραστής Πούλιος εκφράζει την υπερηφάνεια του γιατί στο βιβλίο ο αναγνώστης βλέπει «τα ένδοξα ονόματα των Προγόνων, οι οποίοι και εζωογόνησαν και περιέθαλψαν και ελάμπρυναν και ετελειοποίησαν ταύτην την επιστήμην...ευρίσκεις την γνησίαν πηγήν των Ανατομικών και Φυσιολογικών αιρέσεων, εις τας οποίας οι νεώτεροι αδίκως καυχώνται». Αλλά συγχρόνως εκφράζει και την θλίψη του για την κατάσταση της Ελλάδος, όπως χαρακτηριστικά γράφει: «Πόσον θέλεις στενάξει, όταν ιδής τας Μούσας του Ελικώνος να φυγαδεύονται από το πάτριον έδαφος, να υπερβαίνωσι τα όρη των Αλπεων, ζητούσαι νέαν πατρίδα εις γήν αλλοτρίαν. Τι παράδοξος φορά των πραγμάτων». Και ακολούθως διερωτάται μήπως «αι επιστήμαι και τέχναι μιμούνται την κυκλοφορίαν του αίματος», ελπίζοντας με μια απόχρωση αισιοδοξίας σε μια μελλοντική ανάπτυξη των γραμμάτων και των επιστημών στην Ελλάδα. Σχετικά με τη γλώσσα του κειμένου παρατηρούμε ότι είναι η λογία γλώσσα της εποχής, στρωτή και κατανοητή.

Το βιβλίο υποδιαιρείται σε επτά ενότητες, στις οποίες μνημονεύονται οι επιστήμονες που συνέβαλαν στην ανάπτυξη της ιατρικής και ειδικότερα της φυσιολογίας:

α). Η πρώτη ενότητα έχει τίτλο «Παλαιά Ιστορία», σ. 7-29. Αρχίζει με την παρατήρηση ότι «μεταξύ των παλαιοτάτων μαθήσεων πρέπει βεβαίως να αναφέρεται η φυσιολογία, επειδή ο λογικός άνθρωπος και της επιστήμης επιθυμών προ πάντων έπρεπε να εξετάζη την ιδίαν φύσιν». Μνημονεύονται ο Θαλής ο Μηλίσιος, ο Πυθαγόρας, ο Αλκμαίων ο Κροτωνιάτης, του Πυθαγόρα μαθητής και θεωρούμενος ως ο πρώτος ανατόμος, ο οποίος συνέγραψε «περί της φύσεως βιβλίον (Φυσιολογίαν)», ο Εμπεδοκλής «όστις νομίζεται εφευρετής τεσσάρων στοιχείων αέρος, πυρός, γής και ύδατος, διαφόρω αναλογία ενωθέντα, συνιστώσι πάντα τα σώματα της γενικής φύσεως», ο Εμπεδοκλής, ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος, ο Αναξαγόρας, ο Δημόκριτος ο Αβδηρίτης. Στη συνέχεια σημειώνεται ότι «Τα μέγιστα άξιος ήν περί την ιατρικήν και αληθής της διδασκαλίας αρχηγός υπήρξεν Ιπποκράτης ο Κώος», ο οποίος «απεφάσισεν έχων την εμπειρίαν οδηγόν, αυτήν την φύσιν να εξετάση». Ακόμη αναφέρονται ο Διοκλής ο Καρύστιος, ο Πλάτων, ο Πραξαγόρας ο Κώος, ο Ηρόφιλος, ο Ερασίστρατος, ο Αριστοτέλης, ο Ασκληπιάδης ο Βιθυνός, ο Γαληνός.

β). Η δεύτερη ενότητα φέρει τον τίτλο «Ιστορία του μέσου αιώνος», σ. 29-59. Αρχίζει με την Αραβική Ιατρική και φθάνει μέχρι τον 17ο αιώνα μνημονεύοντας τους βασικούς συντελεστές της προόδου της ανατομίας και φυσιολογίας, οι οποίοι συνέβαλαν στη διερεύνηση των λεμφικών αγγείων, της κυκλοφορίας του αίματος, στη χρήση του μικροσκοπίου, στην ανατομία και λειτουργία του εγκεφάλου, στα σχετικά με το ωάριο και σπερματοζωάριο κ. ά.

Επισημάνουμε όμως ότι στην ενότητα αυτή των μέσων χρόνων του βιβλίου αγνοούνται πλήρως οι γιατροί της βυζαντινής εποχής και η προσφορά τους. Στην αρχή της ενότητας αυτής σημειώνεται απλά ότι μετά την ρωμαϊκή εποχή «Η τότε ιατρική επιστήμη μετά των επιλοίπων επιστημών ήθελεν εντελώς χαθή, μήτε τώρα πλέον να απομένη ίχνος της παλαιάς δόξης, εάν οι Αραβες από ξεχωριστήν κλίσιν δεν ανεδέχοντο και εφύλαττον τα παλαιά μνημεία» (σ. 30). Είναι μία σημαντική παράλειψη του συγγραφέα και φυσικά του ΄Ελληνα μεταφραστή, να αγνοούνται οι ιατροί της βυζαντινής εποχής, που διατήρησαν εν πολλοίς τα κείμενα των κλασσικών ιατρών της αρχαιότητος.

γ). Η τρίτη ενότητα τιτλοφορείται «Η Σχολή των Ιατροχημικών», σ. 60-68, με τον Χέλμοντ (Jean Baptiste van Helmont, 1577-1644), τον Καρτέσιο, τον Σύλβιο (Sylvius, 1614-1672) κ. α.

δ). Η τέταρτη ενότητα ονομάζεται «Η Σχολή των Ιατρομαθηματικών», σ. 69-72. Αναπτύχθηκε μετά την ανακάλυψη της κυκλοφορίας του αίματος με κύριο εκπρόσωπο τον Σανκτόριο (Santorio Santorio, 1561-1636).

ε). Η πέμπτη ενότητα φέρει τον τίτλο «Δυναμική Σχολή», σ. 72-83, με τον Στάλ (Georg Ernst Stahl, 1660-1734) και το ψυχικό του σύστημα σύμφωνα με το οποίο αιτία των λειτουργιών του σώματος είναι η ψυχή, τον Πλάτερ (Felix Plater, 1536-1614), τον Γλισσών (Francis Glisson, 1597-1677) και τον Χόφφμαν (Friedrich Hoffmann, 1660-1742).

στ). Στη συνέχεια είναι η ενότητα «Ο αιών του Χαλλέρου», (Albrecht von Haller, 1708-1777), σ. 83-93, όπου στις δέκα σελίδες γίνεται αναφορά στην προσφορά του μεγάλου αυτού φυσιολόγου.

ζ). Η τελευταία ενότητα τιτλοφορείται «Ιστορία του νεωτέρου αιώνος», σ. 93-105, που μεταξύ των άλλων αναφέρεται στις πρόσφατες τότε επιτεύξεις της λειτουργίας της αναπνοής μετά την ανακάλυψη του οξυγόνου και τη σημασία του στην αναπνοή, στην παρορμητικότητα ως βασικού στοιχείου κάθε ζωντανού οργανισμού και στις φυσιολογικές έρευνες του Γαλβάνι (Luigi Galvani, 1737-1798) και Βόλτα (Alessandro Volta, 1745-1827) για την συσταλτικότητα των μυών.

*****

Συμπέρασμα: Το βιβλίο του Γεωργίου Πούλιου «Επίτομος Ιστορία της Φυσιολογίας», Πέστα 1823, αποτελεί συμβολή στην Ιστορία της Φυσιολογίας και γενικότερα στην Ιστορία της Ιατρικής στον ελληνικό χώρο με την επισήμανση όμως ότι παραλείπεται η βυζαντινή ιατρική και οι κύριοι εκπρόσωποί της. Στο βιβλίο αυτό καταγράφονται, ίσως για πρώτη φορά σε ελληνικό έντυπο όπως έχουμε διαπιστώσει, οι όροι «παρορμητικότης», σ. 98, και «ιδεαλισμός», σ. 103.

Demetrios Karaberopoulos

"History of Physiology" by Georgios Poullios from Tyrnavos of Thessaly in 1823.

Summary

Georgios Poullios from Tyrnavos of Thessaly a student in the fourth year of Medicine at the University of Hungary published in 1823 in Budapest in the Greek language the book of 105 pages titled "Treatise on Physiology. Volume Ι, containing Shortened History of Physiology translated from Latin, in Pest, Publishing House of Th. Trattner 1823". The translation was done from the book of the "famous" Michael Lenhossek, (1773-1840), Professor of Physiology and Anatomy at the University of Pest during the period 1809-1818 and after that he took the position of Professor G. Prochaska (1749-1820) at the University of Vienna.

In the seven parts of the book, are presented, the progress of Physiology from ancient to recent yeas, but as it was noticed the period of Byzantine medicine was ignored not only by the writer but also by the Greek translator.

As we have noted, Poulios' book is the third book in the History of Medicine

written in the Greek language during the Neo-Hellenic Enlightenment.

--------------------------------------------------------------------------------

Δημ. Καραμπερόπουλος, Η πρώτη Ιστορία της Ιατρικής στην Ελληνική γλώσσα, Αθήνα-Πειραιάς 1994

Σεργίου Ιωάννου, Πραγματείας Ιατρικής, τόμος πρώτος περιέχον Επίτομον Ιστορίαν της Ιατρικής Τέχνης.., Κωνσταντινούπολις 1818.

Ιωάννης Αδάμης, Σύντομος ερμηνεία περί της ενεργείας και ωφελείας μερικών εκλεκτών και ευδοκίμων ιατρικών..., Άλλη 1756, «Τοις Εντευξομένοις». Αναστάσιος Γεωργιάδης, Μεσγέρου Ιατροφιλοσοφική ανθρωπολογία, Βιέννη 1810, «Ιστορία και αξία της Ιατρικής Ιστορίας», σελ. 122-140. Π. Ηπήτης, Λοιμολογία, Βιέννη 1816, σελ. 19-30.

Ερμής ο Λόγιος, Βιέννη, Αναστατική επανέκδοση από το Ελληνικό Λογοτεχνικό Ιστορικό Αρχείο, Αθήνα, τόμ. Γ , 1813, , σελ. 123-129, 181-189, 197-202, 240-243, τόμ. Ζ, 1817, σελ. 33-36, τόμ. Ζ΄, 1817, σελ. 608-638 αντίστοιχα.

Δημήτριος Μαυροκορδάτος, Ανατομία του ανθρωπίνου σώματος, Αθήνα 1836, Προλεγόμενα σελ.ε΄-λα΄. Πρβλ. Γερ. Πεντόγαλος, Σχολεία Ιατρικής Παιδείας στην Ελλάδα..., Θεσσαλονίκη 1991, σελ. 69-75. Κ. Γ. Πουρναρόπουλος, «Η «Ιστορία της Ανατομίας» του Δημητρίου Μαυροκορδάτου (1811-1839)», Παρνασσός, τόμ. 23, 1981, σελ. 504-523.

Αδαμάντιος Κοραής, Esquisse d' une Histoire de la Medecine et de la Chirurgie depuis leur commencement au nos jours...traduite de l' Anglois de M. W. Black, Παρίσι 1798.

Γιάννης Καράς, Οι επιστήμες..., ό. π., σελ. 147-148.

Γιάννης Καράς, Οι επιστήμες..., ο. π., σελ. 147.

Δημ. Καραμπερόπουλος, «Σύντομος Ιστορία της Ιατρικής. (Χειρόγραφο Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος αρ. 1504, τέλος 18ου/αρχές 19ου αι.)», Δέλτος, τεύχ. 23, 2002, σελ. 16-19.

Endre Horvath, Ουγγρο-ελληνική Βιβλιογραφία, Βουδαπέστη 1940, αρ. 46.

Καθηγητής πρώτα στην Πράγα, 1785, και μετά στη Βιέννη 1791, ο ποίος μεταξύ των άλλων περιέγραψε τον πυρήνα της ελαίας στον προμήκη, βλ. F. Garisson, An Introduction to the History of Medicine, W.B. Saunders Company, Philadelphia and London, επανέκδοση τέταρτης έκδοσης 1961, p.326.

Ερμής ο Λόγιος, 1819, σ. 924 και 1820, σ. 660.

Σημειώνουμε ότι ο όρος «συσταλτικότης» καταγράφεται στα ελληνικά, από όσο μέχρι τώρα είναι γνωστό, από τον Δημήτριο Νίτζου στον Ερμή το Λόγιο, 1818, σ. 475, ενώ από τον Στ. Κουμανούδη, Συναγωγή νέων λέξεων, σ. 968, αποδίδεται σε μεταγενέστερο βιβλίο του 1849.

Τον όρο «ιδεαλισμός» ο Στ. Κουμανούδης, Συναγωγή νέων λέξεων, Αθήνα 1900, , σελ. 482, τον αποδίδει σε μεταγενέστερο έργο του 1840.