Το πώς, όμως, ενεργούσαν οι υγειονομικοί φορείς του ελληνικού κράτους, στην περίπτωση που έκανε την εμφάνιση μια επιδημική ασθένεια, δείχνεται από το παρουσιαζόμενο παρακάτω έγγραφο. Είναι ένα έγγραφο της Καϊρείου Βιβλιοθήκης, που περιέχει, με ημερομηνία 8 Αυγούστου 1833, την έκθεση του ιατρού του «υγειονομείου και λοιμοκαθαρτηρίου Σύρας» Νικολάου Ι. Βελισσαρίου για την εμφανισθείσα επιδημία στο χωριό Μελίδα της ΄Ανδρου. Το έγγραφο αυτό υποδηλώνει:

  α) Το ενδιαφέρον της κρατικής υπηρεσίας για την αντιμετώπιση της επιδημίας.

  β) Την αποστολή στον τόπο της επιδημίας ιατρού σπουδαγμένου για τη διαπίστωση του είδους της επιδημίας και την καταγραφή των οδηγιών για την αντιμετώπισή της.

  γ) Την ιατρική σκέψη της εποχής για την αντιμετώπιση της νόσου. Παρουσιάζεται πρώτα η επίσκεψη και εξέταση του χώρου και των πασχόντων, για την ανεύρεση του αιτίου και στη συνέχεια ο τρόπος αντιμετωπίσεως της νόσου, με τα προφυλακτικά και τα απολυμαντικά μέσα. Επί πλέον διαπιστώνεται ότι χρησιμοποιήθηκαν οι σύγχρονες, τότε, επιστημονικές ιατρικές γνώσεις στη διάγνωση και αντιμετώπιση της επιδημίας.

  δ) Τα χρησιμοποιούμενα στην Ευρώπη επιστημονικά απολυμαντικά μέσα, διατίθoνταν και από την Ελληνική Πολιτεία, στοιχείο που φανερώνει την επιστημονική ενημέρωση των ιθυνόντων.

***

  Ο ιατρός του Υγειονομείου και Λοιμοκαθαρτηρίου Σύρας Ν. Ι. Βελισσάριος, καταγόμενος από τα Ψαρά, σπούδασε στην Ιατρική Σχολή της Πίζας από όπου έλαβε το πτυχίο του στις 24 Δεκεμβρίου 1823, όπως διαπιστώνεται από τους καταλόγους των πτυχιούχων του Πανεπιστημίου της Πίζας. Μάλιστα, στον Κατάλογο αναφέρεται και ο αδελφός του Γεώργιος Ι. Βελισσάριος ο οποίος έλαβε πτυχίο Ιατρικής στις 5 Ιουνίου 1830 και αργότερα, με το Βασιλικό Διάταγμα της 24ης Ιανουαρίου (5 Φεβρουαρίου) 1834 διορίσθηκε Νομίατρος στην Εύβοια. Ας σημειωθεί ότι ο Γεώργιος Βελισσάριος, το 1840, είχε εξετάσει τον φυλακισμένο στη Σκιάθο Θεόφιλο Καϊρη.

***

  Στο χωριό Μελίδα, ευρισκόμενο στο νότιο και εσωτερικό μέρος της Άνδρου, είχε εκδηλωθεί στις αρχές Αυγούστου του 1833, μια επιδημία με αρκετούς ασθενείς και μερικούς θανάτους. Γι' αυτό, κατόπιν εντολής της Νομαρχίας Κυκλάδων, ο ιατρός Ν. Ι. Βελισσάριος επισκέφθηκε το χωρίο Μελίδα με σκοπό, όπως σημειώνει, να «παρατηρήσωμεν την προκειμένη νόσον, εξετάσωμεν την φύσιν αυτής και προβαλλωμεν τα μέσα δι' ών δύναται να εξαλειφθή παντάπασιν ή να περιορισθή». Ετσι, στις 8 Αυγούστου 1833, συντάσσει την ιατρική έκθεση για την επιδημία στο χωριό Μελίδα και την αποστέλλει στον Επαρχο της ΄Ανδρου.

  Σύμφωνα με το διάταγμα «Περί της διοικήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος και της διοικήσεως του», το 1833 η ΄Ανδρος αποτελούσε Επαρχία του Νομού Κυκλάδων με ομώνυμο πρωτεύουσα και πρώτος έπαρχος της διορίσθηκε ο ιατρός Δ. Δεσύλλας. Μάλλον, σ' αυτόν θα απέστειλε την ιατρική του έκθεση ο Ν. Ι. Βελισσάριος, όπως τεκμαίρεται από την φράση, την οποία σημειώνει στη δεύτερη σελίδα της εκθέσεως του, όπου κάνει αναφορά στην «περί τα ιατρικά πράγματα επιστημοσύνη» του Επάρχου.

  Στην αρχή της εκθέσεως ο ιατρός Ι. Ν. Βελισσάριος αναφέρει οτι η εμφάνιση της θανατηφόρου νόσου αναγγέλθηκε «εγκαίρως» στην Νομαρχία των Κυκλάδων με αποτέλεσμα να του δωθεί εντολή να μεταβεί στην Ανδρο για επιτόπια εξέταση της επιδημίας. Σημειώνει ότι την προηγουμένη ημέρα από εκείνης της συντάξεως της εκθέσεως, επισκέφθηκε το χωριό και εξήτασε τους «περισωθέντας ανεπηρεάστως υπό της νόσου συγγενείς των κατ' αρχάς προσβληθέντων και τελευτησάντων πέντε ατόμων». Σενέλεξε στοιχεία «περί των συμπτωμάτων της υπό της οποίας ηρπάγησαν νόσου» τα πέντε θύματα. Επίσης, εξέτασε και τα δύο άρρωστα παιδιά που είχαν προσβληθεί από την ίδια νόσο, όπως σημειώνει, «αυτοψεί επαρατηρήσαμεν ακριβώς τα δύο άρρωστα παιδία υπό της αυτής αρρωστίας προσβεβλημένα».

  Στη συνέχεια, καταλήγει στη διάγνωση της νόσου πως «εκ των ερευνών τούτων και παρατηρήσεών μας εσυνάχθη και συνάγεται ότι περί ουδενός άλλου ενταύθα πρόκειται ειμή περί πετεχειακού πυρετού», του οποίου όμως «η παθολογική φλογιστική πρόβασις υπερισχύουσαν έχει την έδραν εις το γαστροεντερικόν σύστημα». Πιό αναλυτικά, ο ιατρός Βελισσάριος σημειώνει ότι η νόσος «σύγκειται υπό δύο φαινομένων αξιολογωτέρων της τε δυσεντερίας και του πετεχειακού εξανθήματος» και με την «σηπτική ροπή», που η νόσος παρουσιάζει, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι μπορεί «να ονομασθή δυσεντερία τυφοειδής και κακοήθης».

  Σχετικά με την αιτιολογία της νόσου, μνημονεύει τους παράγοντες που τότε θεωρούνταν ως τα αίτια των επιδημιών. Ετσι, επισημαίνει τρείς παράγοντες, οι οποίοι επέδρασαν στην εμφάνισή της: «η θερμότης εξ ενός μέρους δια την εις κοιλάδα θέσιν του χωρίου και η υγρασία δια το κατάρρυτον αυτού και τέλος πάντων η κακή δίαιτα των εγχωρίων διαιτουμένων με οπωρικά άωρα, τουτέστι δαμάσκηνα, μήλα, ροδάκινα κτλ.». Τα ανωτέρω, σημειώνει, είναι «αι άμεσοι ποιητικαί αιτίαι σφοδρού ερεθισμού και ακολούθως φλογιστικής καταστάσεως του γαστροεντερικού συστήματος». Επισημαίνει ότι «η νόσος είναι προφανώς λοιμώδους (contagieux) χαρακτήρος και φύσεως» εκ του γεγονότος, όπως παρατηρεί, ότι τα προσβληθέντα άτομα «αλληλοδιαδόχως» ηταν σε άμεσο επαφή μεταξύ τους και παρουσίαζαν τα ίδια συμπτώματα «μ' όλην την διαφορά του γένους, της ηλικίας και της ιδιοσυγκρασίας».

  Ο Ν. Ι. Βελισσάριος συνιστά την αρμόζουσα θεραπεία, που θα πρέπει να είναι «η αντιφλογιστική μεθοδος εφαρμοσμένη αναλόγως προς την ηλικίαν και τα περιστάσες των νοσούντων». Κατ' αυτόν τον τρόπο θα είναι δυνατόν να σωθούν οι άνθρωποι και «ν'αρπάση από τους όνυχας του θανάτου πολλά δυστυχή θύματα παραδομένα εις της νόσου την διάκρισιν». Παράλληλα, τονίζει ότι σωστά άρχισε να εφαρμόζεται, με εντολή του Επάρχου, ο αποχωρισμός των αρρώστων από τους υγιείς και γενικότερα ο αποκλεισμός του χωριού Μελίδα από τα άλλα χωριά, ακόμα και από το γειτονικό χωριό του «Επιτροφού». Συνιστά την αύξηση των αριθμού των «φυλάκων», οι οποίοι θα πρέπει να εκλεχθούν από τα απόμακρα χωριά του νησιού, για να τηρηθούν αυστηρότατα οι οδηγίες του αποκλεισμού και να μήν καταστρατηγούνται από τους «συγγενικούς δεσμούς».

  Κάνει συστάσεις όπως «διαταχθή η καθ' εκάστην πλύσις όλων ανεξαιρέτως των ενδυμάτων, των χρειωδών της κλίνης, των σκευών…δια της κονίας (lessive)» λόγω αδυναμίας, όπως παρατηρεί, να γίνη η πλύσις με το θαλασσινό νερό, επειδή το χωριό βρίσκεται στο εσωτερικό του νησιού, μακρυά από τη θάλασσα. Ακόμα, συνιστά όλα τα καθαρισθέντα αντικείμενα να εκτίθενται «εις ηλιασμόν και αερισμόν». Για την απολύμανση των οικιών συνιστά τη χρήση των «καπνισμών», που μπορεί να γίνουν, αφού έχουν κλησθεί τα πορτοπαράθυρα, με τη καύση των αχύρων, του θείου και με τους νιτρώδεις ατμούς «από μίγμα νίτρου και θεϊκού οξέος». Επίσης, ως τα πιό κατάλληλα «καθαρτικά μέσα» σημειώνει ότι θα ήταν «ο ραντισμός των οικημάτων και βαπτισμός των ιστών και ενδυμάτων εις την εν των ύδατι λύσιν της χλωρούχου τιτάνου ( Chlorure de chaux)» .Αναφέρει ακόμη πως ο καπνισμός μπορεί να γίνει «δια της αναπτύξεως του χλωρού αέρος (gas chlore) κατά την μέθοδον του Γυιτώνος Μορβύ», υπονοώντας τη γνωστή μέθοδο του διασήμου Γάλλου χημικού Guyton de Morveau (1737-1816). Μάλιστα, παρατηρεί πως στην περίπτωση που τα υλικά για την απολύμανση με αυτήν τη μέθοδο λείπουν από τη νήσο Ανδρο, τότε αυτά θα είναι δυνατόν να αποσταλούν από τη Σύρο, όπου υπάρχουν και διατίθενται σ' αυτές τις περιπτώσεις. Η πληροφορία αυτή είναι σημαντική, γιατί δείχνει το υψηλό επίπεδο ενημέρωσης και εφαρμογής στη δημόσια υγεά του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, το οποίο διέθετε και χρησιμοποιούσε τα επιστημονικά προφυλακτικά μέσα της εποχής, για την αντιμετώπιση των λοιμωδών νόσων.

  Τέλος, τονίζει ότι η επίβλεψη στην εφαρμογή των προληπτικών αυτών μέσων θα πρέπει να ανατεθεί «εις τον εμφρονέστερον και ευυποληπτότερον των της φρουράς». Και συμπληρώνει ότι το χρονικό διάστημα «της καθάρσεως των χωρισμένων από τους αρρώστους υγειών» συνολικά θα ανέρχεται σε τριάντα ημέρες. Στη συνέχεια και μετά από ιατρική εξέταση θα τους επιτραπεί η «ελευθεροκοινωνία». Το ίδιο χρονικό διάστημα, τονίζει, απαιτείται και «εις τους αναρρωνυμένους αρρώστους», αφού πρώτα «έλθωσιν εις κατάστασιν να επιχειρήσωσι τον καθαρισμόν των πραγμάτων και οικημάτων των».

--------------------------------------------------------------------------------

Για τη σύσταση των "Υγειονομείων" θεσπίζεται ο Νόμος 52, της 25 Ιανουαρίου 1826: «Επειδή έν των αναγκαιοτάτων είναι η σύστασις των υγειονομείων, δια την κάθαρσιν των εισερχομένων εις τους λιμένας της Ελλάδος από τους υποκειμένους εις λοιμικάς ασθενείας και επειδή η σύστασις αυτών απαιτεί την διατήρησιν της ευταξίας. Το Βουλευτικόν θεσπίζει, Α΄. Να συστηθώσιν υγειονομεία εις όλα τας παραλίους πόλεις της Ελλάδος…», Γενική Εφημερίς της Ελλάδος, φ. 33/ 30 Ιανουαρίου 1826.

Βλ. Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος, αριθ. 83, 31 Δεκεμβρίου 1836, σελ. 426-429, όπου αναφέρονται οι μολυσματικές αρρώστιες: τύφος, πανώλης, ευλογιά, λέπρα, αφροδίσια, ψώρα, πευμονική φθίσις, σπασμωδικός βήξ ή κοκκύτης και "υδροφοβία" δηλ. η λύσσα.

Ευχαριστίες εκφράζονται στον κ. Δημήτριο Ι. Πολέμη για τη μεταγραφή του χειρογράφου και την παραχώρησή του για την παρούσα μελέτη.

Βλ. Αλόη Σιδέρη, Έλληνες φοιτητές στο Πανεπιστήμιο της Πίζας (1806-1861), Αθήνα 1989-1994, τόμ. Β΄, σελ. 427.

Βλ. Αλόη Σιδέρη, Ελληνες φοιτητές…ό. π. σελ. 433 και Γερασ. Ρηγάτου, Η Ιστορία της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών, Αθήνα 1985, σελ. 36.

Εφημ. Φωνή του λαού, 15 Ιανουαρίου 1850. Αναφέρεται υπό του Γ. Π. Ζωγράφου, «Αναδρομή στα περασμένα», τόμ. Β΄, Ανδριακά Χρονικά, 12, σελ. 5.

Δημοσιεύθηκαν αντίστοιχα στην εφημ. Αθηνά, έτος Β΄, αρ. 102, 12 Αυγούστου 1833 και Εφημερίς της Κυβερνήσεως, 2 Μαϊου 1833. Μνημονεύονται υπό Ι Π. Ζωγράφου, «Αναδρομή εις τα περασμένα (χρονογραφικά σημειώματα περί Άνδρου) 1759-1941», Ανδριακά Χρονικά , τόμ. 11, σελ. 140 και 147.

Σημειώνεται ότι ο όρος «γαστροεντερικόν σύστημα» μνημονεύεται σε μεταγενέστερα κείμενα του 1844 από τον Στεφ. Κουμανούδη, Συναγωγή νέων λέξεων, Εν Αθήναις 1900, ανατύπωση Αθήνα 1980, σελ. 238.

Σχετικά με τη λειτουργία στην Ανδρο λοιμοκαθαρτηρίου, "Λαζαρέτου" και τη σύσταση μετέπειτα "Υγειονομείου" βλ. Δ. Π. Πασχάλη, «Το Λαζαρέτον της ΄Ανδρου μετ' ανεκδότων εγγράφων», Ανδριακά Χρονικά, τόμ. 13, 1962, σελ. 96-110.

Ο όρος «τίτανος» είναι για το μετέπειτα αποκληθέν ασβέστιο, εξ ού και ο χρησιμοποιούμενος ιατρικός όρος «αποτιτάνωσις».

Τη χρήση της εφευρέσεως του Guyton de Morveau (1737-1816), ως τρόπο προφυλάξεως από την πανώλη, είχε προτείνει, το 1815, ο ιατρός Γεώργιος Κοζάκης Τυπάλδος σε κείμενό του, όπου μάλιστα καταχωρίζει και τις σχετικές αναλογίας των χημικών ουσιών, η αντίδραση των οποίων ανέδιδε τους με απολυμαντικές ιδιότητες ατμούς χλωρίου. Βλ. Δημητρίου Καραμπερόπουλου, Ενα αβιβλιογράφητο κείμενο του 1815 για την προστασία από την πανώλη. Παράρτημα, Γωργίου Κοζάκη Τυπάλδου, Περί του καθαρισμού του αέρος δια του αλικού οξέος,. Αθήνα-Πειραιάς 1994, όπου και σχετική βιβλιογραφία.

Σχετικά με την κατάσταση στα λοιμοκαθαρτήρια, ο εκ ΄Ανδρου καταγόμενος λόγιος Γαβριήλ Καλλονάς κατά την μετάβασή του στη Βιέννη κλείσθηκε στο Λαζαρέτο του Σιμπινίου, από όπου απέστειλε επιστολή στις 25 Ιουνίου 1783 προς την Ελληνική Κοινότητα της Βιέννης ζητώντας την παρέμβασή της για την ελευθερία τουκαι στην οποία σημειώνει ότι «…εχθές ήτον είκοσιδύο ημέραι οπού με εκάπνισαν, ως έθος, και ήλπιζον ότι μετ΄ ολιγον έσεται και η ελυεθερία, αλλ' εκτός του καπνίσματος ουδέν έτερον είδον γενόμενον εις εμέ…». Βλ. Δ. Π. Πασχάλη, «Γαβριήλ Καλλονάς (1725-1795)», Ανδριακά Χρονικά, 13, 1962, σελ. 138-150.

Ενα από τα προληπτικά μέτρα για τον περιορισμό εξάπλωσης της επιδημίας, την εποχή αυτή με τις συχνές επιδημίες, ήταν η απαγόρευσις της "ελευθεροκοινωνίας", όρος, αρκετά συχνός κατά την εποχή. Η Γενική Εφημερίς της Ελλάδος, αρ. 66, 8 Σεπτεμβρίου 1828, δημοσιεύει την απόφαση του Κυβερνήτου Ι. Α. Καποδίστρια: «Απηλάχθη θείω ελέει καί όλη η πεαρχία των Καλαβρύτων από το επιπολάσαν εις την Πεόπόννησον μόλυσμα καί υγεία άκρα βασιλεύει προ πεντήκοντα ημερών πανταχού της Πελοποννήσου…απαγορεύεται εισέτι εις τα χωρία ταύτα η ελευθέρα κοινωνία».