Ένα από τα πρώτα διαφωτιστικά βιβλία του Ρήγα Βελεστινλή (1757-1798) ήταν το Φυσικής απάνθισμα, το οποίο εκδόθηκε στη Βιέννη το 1790. Το αυτόγραφο χειρόγραφο του ως γνωστόν απόκειται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος Τμήμα Χειρογράφων, αρ. 1288, το οποίο όμως είναι ατελές και τούτο διότι οι τελευταίες σελίδες του έχουν εκπέσει. Συγκεκριμένα μέχρι τη φράση «όσα πουλιά δεν έχουν δάκτυλον οπίσω, δεν κονεύουν ποτέ εις τα δένδρα. Το» της σελ. 142 του ΚΓ΄ κεφαλαίου «Περί πουλιών». Λείπουν οι υπόλοιπες έξι σειρές του εντύπου καθώς επίσης και η συνέχεια το ΚΔ΄ κεφάλαιο «Περί ανθρώπου ζώων και ετέρων τινών» και των προσθηκών, σελ. 143-180.

Μέχρι τώρα δύο χειρόγραφα έχουν εντοπισθεί με κείμενα του Φυσικής απάνθισμα: Το ένα είναι ένας κώδικας των αρχών του ΙΘ΄ αι., αντίγραφο όλου του εντύπου και μάλιστα σε πλήρη αντιστοιχία των σελίδων τους. Το δεύτερο χειρόγραφο περιέχεται στον σύμμεικτο κώδικα των ετών 1821-1824 της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος στο οποίο έχουν αντιγραφεί μερικά τμήματα από το έντυπο βιβλίο. Πρόσφατα κατά τη μελέτη των ιατρικών χειρογράφων στα Γενικά Αρχεία του Κράτους εντοπίσαμε σε κώδικα με ιατρικά κυρίως κείμενα, ένα χειρόγραφο με τα κείμενα του τελευταίου κεφαλαίου «Περί ανθρώπου ζώων και ετέρων τινών» του Φυσικής απάνθισμα. Ο τίτλος του χειρογράφου είναι «Περί λογικών ζώων». Η αρχή του κειμένου έχει μία θεολογική μορφή, αλλά όμως από το τέλος της πρώτης σελίδας και μετέπειτα αναγνώρισα ότι το κείμενο ήταν αντιγραφή του ΚΔ΄ κεφαλαίου του Φυσικής απάνθισμα, που επιβεβαιώθηκε με την σχετική παραβολή των δύο κειμένων. Το κείμενο του χειρογράφου αντιστοιχεί στις σελ. του βιβλίου από 143 έως και το μέσον της 158 και μία παράγραφο της σελ. 159.

Σημειώνουμε ότι ο σχετικός κώδικας φέρει συνεχή σελιδαρίθμηση 1-192 μέχρι και τα πρώτα έξι από τα δέκα τρία τμήματά του. Στη συνέχεια παρεμβάλλεται ένα παλαιότερο ιατροσόφι με 16 φύλλα και σε μικρότερο σχήμα και στο ίδιο μέγεθος υπάρχουν χωρίς αρίθμηση τώρα 127 φύλλα (δηλ. 254 σελίδες). Το πρώτο χειρόγραφο του δευτέρου τμήματος του κώδικα φέρει τον τίτλο «Περί λογικών ζώων», (βλ. παραπλεύρως την πρώτη σελίδα) Το κείμενο που είναι αντιγραμμένο από το Φυσικής απάνθισμα του Ρήγα εκτείνεται μέχρι και τα δύο τρίτα της ενδέκατης σελίδας του χειρογράφου, ενώ στη συνέχεια αναγράφονται άλλα θέματα φυσικής ιστορίας.

Υποθέτουμε ότι το κείμενο θα γράφθηκε από τον ιατρό Αλέξανδρο Κωνσταντίνου Οικονόμου κατά την άνοιξη του 1812, στα Μπητώλια (Μοναστήριο) της Πελαγωνίας κατά την εποχή της κακοκαιρίας με χιόνι και παγετούς που περιγράφει στο φύλλο 28ν «...λοιπόν σήμερα Μαρτίου 1812 βρίσκονται ακόμη μερικά λείψανα παγετού», ενώ το κείμενο «Περί λογικών ζώων» βρίσκεται λίγα φύλλα πιο πριν στα φύλλα 1r έως 6r. Το γεγονός ότι ο ιατρός Αλέξανδρος Κωνσταντίνου ο εξ Ιωαννίνων συγκεντρώνει ιατρικά θέματα στον κώδικά του και μεταξύ αυτών περιλαμβάνει τα ιατρικά θέματα του Φυσικής απάνθισμα, που εκδόθηκε το 1790, δείχνει ότι γνώριζε το βιβλίο και το περιεχόμενό του, για να διαλέξει μόνο τα ιατρικά θέματα από το ΚΔ΄ κεφάλαιο. Ο γιατρός αντιγράφει στον κώδικά του και άλλα ιατρικά και συγκεκριμένα:

Σελ. 1-46. «Εγχειρίδιον της των ζώων οικονομίας τουτέστιν η περί ανθρώπους και περί τα άλογα ζώα αιτία του ζή. Πονηθέν παρά του εξοχωτάτου και ιατροφιλοσόφου κυρίου κυρίου Κυρίκου του Κριτός του Χαιρέτου». «1812 αντίγραψα».
Σελ. 49-112. «Γαληνού Εισαγωγή ή ιατρός. Πως εύρηται η ιατρική».
Αρχή: «Ελληνες των τεχνών τας αιρέσεις ή θεών παισίν ανατεθέασιν ή τισιν εγγύς αυτών...».

Τέλος: «...αλλ' ως επί το πλείστον ρευματίζεσθαι τα έλκη σπουδάζομεν». «Τέλος».

Σελ. 129-168. «Βιβλιάριον της ιατρκής θεραπευτικής μεθόδου μαδήμμα Φορκέτα. Μεταφρασθέν εις την κοινήν γλώσσαν εκ του ιταλικού και τοσκανικού ιδιώματος παρά του εξοχωτάτου εν ιατροφιλοσόφοις κυρίου Κωνσταντίνου Οικονομίδους του εξ Ιωαννίνων. Διηρημένον εις δεκατρίς παρατηρήσεις...». Στη σελ. 130 στο τέλος «1805. τη δεκάτη τετάρτη Μαρτίου. Σέρρας. έγραψεν ο πατήρ».
Σελ. 186-192. «Διαιτητικά παραγγέλματα».
Αρχή. «Η υγεία είναι το μεγαλήτρον καλόν του ανθρώπου...»

Τέλος. «...και έτζι τέλος πάντων τα μέλη του σώματος επειδή εφθόνησαν την κολίαν απέθαναν όλα ομού μαζύ με αυτήν».

1r-6r . «Περί λογικών ζώων».
7r-26v. «Γαληνού Οροι ιατρικοί»
30r-44v. «Λεξικόν τρίγλωσσον περιέχων κατά στοιχείων τα άπαντα των της ιατρικής παθών...Συνταχθέν και φιλοπονηθέν με μργάλην προθυμίαν παρά Αλεξάνδρου ιατρού Κωνσταντίνου ιατρού ο εξ Ιωαννίνων...ετελειώθη εις την Πελαγωνείαν Μπητώλιας, κατά τω χιλοστώ οκτακοσιοστώ δεκάτω δευτέρω έτος, δηλαδή αωιβ΄» .
45r-127v. «Λεξικόν του Γεωργίου Κωνσταντίνου του εξ Ιωαννίνων πρόχειρον εις το να ευρίσκη εν ευκολία τα ονόματα των ασθενειών και παθών του ανθρώπου ομοίως και τας ονομασίας των βοτάνων καθ' εκάστου αλεξιφαρμάκου της ιατρικής κατά αλφάβητον».

Παρατίθενται κατωτέρω οι πρώτες τέσσερις σειρές του χειρογράφου «Περί λογικών ζώων», και στη συνέχεια από την εικοστή πρώτη σειρά που αρχίζει το κείμενο, το οποίο είναι όμοιο με το κείμενο του βιβλίου «Φυσικής απάνθισμα», (βλ. την παραπλεύρως σελ. του χειρογράφου). Μάλιστα παρεμβάλλεται και η φράση «το λοιπόν πρόσεχε παρακαλώ με όλην σου την επιμέλειαν», προσδίδοντας μία αφηγηματική μορφή στο κείμενο του χειρογράφου, ίσως παραδειγματισθείς από αυτή του Ρήγα, την οποία χρησιμοποίησε στο Φυσικής απάνθισμα. Σημειώνουμε ότι μόνο μερικές διαφορές παρατηρούνται σε λέξεις όπως ενδεικτικά αναφέρουμε μεταξύ χειρογράφου και βιβλίου: «τρυπίτζες»-«τρυπίτζαις», «ζωογωνιτηκόν»-«ζωογονητικόν», «συγχήζεται»-«συγχίζεται», «ρίζες»-«ρίζαις», «κολλυμένα»-«κολλημένα».

Η αρχή του χειρογράφου καθώς και σε αντιστοιχία η αρχή και το τέλος των ιατρικών θεμάτων του με το έντυπο βιβλίου του Φυσικής απάνθισμα, που επιβεβαιώνουν την ομοιότητα:

Συμπερασματικά μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι με την ανεύρεση και του τρίτου χειρογράφου με κείμενα του Φυσικής απάνθισμα, τα οποία ο γιατρός Κωνσταντίνος Οικονόμου ο εξ Ιωαννίνων τα επιλέγει για τον κώδικά του, επιβεβαιώνεται ότι το βιβλίο του Ρήγα είχε ευρεία διάδοση συμβάλλοντας στη διαφώτιση του λαού ώστε «να αναλάβη το πεπτωκός Ελληνικόν γένος», όπως γράφει ο Ρήγας «Προς τους αναγνώστας», σελ. θ΄ του Φυσικής απάνθισμα.

--------------------------------------------------------------------------------

E. Legrand, Bibliographie Hellenique, 18e siecle, τόμ. ΙΙ, Παρίσι 1928, αρ. 1260.

Βλ. Λέανδρου Βρανούση, Ρήγας, Βασική Βιβλιοθήκη, αρ. 10, Αθήνα , σελ. 265.

Βλ. Κώστα Πέτσιου, Σχόλια στο Φυσικής Απάνθισμα, έκδοση της Βουλής των Ελλήνων, Ρήγα Βελεστινλή, Απαντα τα σωζόμενα, τόμος δεύτερος, Αθήνα 2002, σελ. 218. Ευχαριστίες στον κ. Κων. Πέτσιο για την υπόμνηση των χειρογράφων αυτών.

Βλ. Φαίδωνος Κ. Μπουμπουλίδου, Παλαιογραφικαί έρευναι εν Κωνσταντινουπόλει, Αθήναι 1964, σελ. 16-17.

Βλ. Λίνος Πολίτης- Μαρία Λ. Πολίτη, Κατάλογος Χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, αρ. 1857-2500, Αθήνα, Γραφείον Δημοσιευμάτων της Ακαδημίας Αθηνών, 1991, σελ. 184-187, αρ. 2162.

Τα ιατρικά χειρόγραφα έχουν καταγραφεί από τον Γιάννη Καρά, Οι επιστήμες στην Τουρκοκρατία. Χειρόγραφα και Εντυπα. Τόμος Γ΄. Οι επιστήμες της ζωής, Αθήνα 1994.

Βλ. Βιβλιοθήκη Γενικών Αρχείων του Κράτους, αρ. 12. Τα Περιεχόμενα των Γενικών Αρχείων του Κράτους, τόμος Δεύτερος, Εισαγωγή-Επιμέλεια-Ευρετήριο Κων/νου Αθ. Διαμάντη, Αθήναι 1973. Τμήμα ΣΤ΄. Κώδικες (Γ. Λαδά), σελ. 739: «2. Αιών ΙΘ΄. Σύμμικτα. Εν αρχή εγχειρίδιον της των ζώων οικονομίας του Χαιρέτου, εν όλω 13 έργα, άγνωστα μεταφράσεις, ιατροσόφια, χρονικά κλπ., σχήμα 4ον, στάχωσις περγαμηνή».

Βλ. Δημ. Καραμπερόπουλου, «Ιατρικές γνώσεις του Ρήγα Βελεστινλή στο έργο του ΄΄Φυσικής απάνθισμα΄΄», Υπέρεια, τόμ. 1, Πρακτικά του Α΄Συνεδρίου ¨Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας»

Αναλυτική περιγραφή του κώδικα θα παρουσιασθεί προσεχώς στα Ηπειρωτικά Χρονικά.

Είναι αντιγραφή του εντύπου του 1798. Βλ. Γιάννη Καρά, Οι επιστήμες στην Τουρκοκρατία…, ό. π., σελ. 141-142. Για τον Κηρ. Χαιρέτη και το βιβλίο του βλ. Δημ. Καραμπερόπουλου, Η ιατρική ευρωπαϊκή γνώση …, ό. π., σελ. 77-78. Φωτομηχανική επανέκδοση του βιβλίου έχει γίνει με την Επιμέλεια-Εισαγωγή-Σχόλια του Μανώλη Ε. Δετοράκη, Ηράκλειο 2002.

Η αντιβολή που έγινε έδειξε ότι είναι αντιγραφή του έργου Γαληνού. Βλ. G.C. Kuehn, Γαληνού Απαντα, τόμ. XIV, Λειψία 1827, επανατύπωση Georg Olms Verlag Hildesheim Zurich New York, 2001, σελ. 674-797.