Το βιβλίο με τον τίτλο «Φυσική δημώδης εις παύσιν της δεισιδαιμονίας, Εκ της Γερμανικής γλώσσης μεταφρασθείσα και φιλοτίμω δαπάνη του εντιμοτάτου Κυρίου Χατζή Κωνσταντίνου Πώππ του εκ Σιμπινίου εις φως εκδοθείσα. Επιστασία και διορθώσει Σπυρίδωνος Βλαντή. Ενετίησι 1810. Παρά Νικολάω Γλυκεί τω εξ Ιωαννίνων» κυκλοφόρησε χωρίς να μνημονεύεται ο συγγραφέας του πρωτοτύπου και ο μεταφραστής του με αποτέλεσμα να είναι ζητούμενα της έρευνας. Κατ' αυτόν τον τρόπο θα επιχειρηθεί να δοθούν απαντήσεις και στα δύο αυτά ερωτήματα.

Α). Για τον συγγραφέα και το τίτλο του πρωτοτύπου από τον Γιάννη Καρά έχει υποστηριχθεί ότι είναι ο Johann Heinrich Helmuth και ο τίτλος του πρωτοτύπου «Volksnaturlehre zur Dampfung des Aberglaubens». Όμως από τον Φίλ, Ηλιού σημειώνεται ότι «Ο συντάκτης του Καταλόγου της British Library υποδεικνύει (τ. ΙΙΙ, σ. 694) ως πρότυπο το έργο του Heinrich I. Fischer: Naturgeschichte und Naturlehre zur Dampfung des Abergauben». 

Σχετικά με τον τίτλο του πρωτοτύπου και το συγγραφέα του μας βοηθάει το κείμενο που είχε καταχωρισθεί στον Λόγιος Ερμή υπό τον τίτλο «Φυσική»: «Volksnaturlehre zur Dampfung des Aberglaubens von Johann Heinrich Helmuth, koniglich westphalischen Superintendenten, Prediger in der Landstadt Rabvorde, Mitglied des Wahlkollegii im Elbdepartement und der koniglich deutschen Gesellschaft zu Helmstadt Ehrenmitglied». Ακολούθως αποδίδεται στην ελληνική ο τίτλος: «ήτοι, Φυσική δημώδης προς εξάλειψιν της δεισιδαιμονίας παρά Ιωάννου Ερρίκου Ελμυθίου κ.τ.λ.» και παρατίθεται μέρος από τον πρόλογο της πρώτης γερμανικής έκδοσης του 1785, προσθέτοντας ότι το βιβλίο στα Γερμανικά είχε πολλές εκδόσεις με έκτη έκδοση αυτή του 1810. Δεν έχουμε βρει τις χρονολογίες των ενδιάμεσων εκδόσεων, για να πούμε από ποια έκδοση έγινε η μετάφραση στην ελληνική. Πάντως γνωρίζουμε από τον πρόλογο του βιβλίου ότι η μετάφραση στα ελληνικά έγινε το 1806 και επί πλέον από την χρονολογία 1792 που μνημονεύεται στο κείμενο του βιβλίου, μπορούμε να ισχυρισθούμε ότι η μετάφραση έγινε από την γερμανική έκδοση πριν από την μνημονευόμενη χρονολογία. Σημειώνουμε ότι στο κείμενο αυτό του Λογίου Ερμή οι εκδότες, ενώ έχουν καταχωρίσει μερικές υποσημειώσεις, δεν μνημονεύουν την ελληνική μετάφραση του βιβλίου και την έκδοσή του το 1810 στη Βενετία.

Αντιπαραβάλλοντας τη μετάφραση του προλόγου στον Ερμή το Λόγιο με τον πρόλογο του βιβλίου «Φυσική δημώδης...» του 1810, διαπιστώσαμε ότι είναι σχεδόν ταυτόσημα τα κείμενα, στοιχείο που δείχνει ποίο ήταν το πρότυπο βιβλίο από όπου έγινε η μετάφραση. Παρατίθενται κατωτέρω σε αντιστοιχία η αρχή από τους προλόγους:

Με την ανωτέρω παράθεση τεκμηριώνεται ότι ο συγγραφέας και ο τίτλος του βιβλίου στα γερμανικά από όπου έγινε η μετάφραση στα ελληνικά του «Φυσική δημώδης» είναι ο Johann Heinrich Helmuth (1732-1813) και ο τίτλος του πρωτοτύπου «Volksnaturlehre zur Dampfung des Aberglaubens». Κατ' αυτόν τον τρόπο δεν θα πρέπει να είναι σωστή η αναφορά στον Κατάλογο της British Library (τόμ. ΙΙΙ, σελ. 694), που θεωρεί ως πρότυπο έργο του Heinrich I. Fischer, Naurschichte und Naturlihre zur Dampfung des Aberglaubens, όπως μνημονεύεται στην Ελληνική Βιβλιογραφία, σελ. 289, του Φιλ. Ηλιού.

Β). Ποιός όμως ήταν ο μεταφραστής του γερμανικού βιβλίου στα ελληνικά με τίτλο «Φυσική δημώδης εις παύσιν της δεισιδαιμονίας»; Εχει υποστηριχθεί ότι μεταφραστής του βιβλίου ήταν ο ιατρός Στέφανος Κανέλλος (1792-1823). Όμως σημειώνουμε ότι το 1806 που μεταφράσθηκε το βιβλίο για να τυπωθεί ο Στέφανος Κανέλλος ήταν μόνο δεκατεσσάρων ετών, και πολύ δύσκολα θα είναι δυνατόν να υποστηριχθεί ότι στην ηλικία δεκατριών-δεκατεσσάρων ετών μετέφρασε το βιβλίο αυτό. Ακόμη γνωρίζουμε ότι μέχρι το 1812 που μετέβη στη Βιέννη για να σπουδάσει ιατρική, βρίσκονταν στην Κωνσταντινούπολη, ενώ στον πρόλογο του βιβλίου «Φυσική δημώδης» σημειώνεται ότι ο μεταφραστής το 1806 διέτριβε στην Τεργέστη και αιφνιδίως έφυγε για την πατρίδα του, όπου και παρέμεινε «ενδημήσαντος».

Η έρευνα μας τώρα έρχεται να δώσει μερικά στοιχεία, τα οποία μπορούν να τεκμηριώσουν ότι μεταφραστής του «Φυσική δημώδης» ήταν ο ιατρός Ζήσης Κάβρας. Συγκεκριμένα πρώτη αναφορά για τον ανώνυμο μεταφραστή του βιβλίου «Φυσική δημώδης» εντοπίσαμε στην Απολογία ιστορικοκριτική του 1814, όπου σημειώνεται «Ζήσης Κάβρας εξ Αμπελακίων Θετταλίας, ιατρός και φιλόσοφος, εξέδωκε Στοιχεία αριθμητικής και αλγέβρας μεταφρασθέντα εκ της γερμανικής και μίαν φυσικήν δημώδη». Επίσης ο τυπογράφος του βιβλίου Νικόλαος Γλυκύς, ενώ δεν μνημονεύει τον μεταφραστή του βιβλίου «Φυσική δημώδης» στους καταλόγους του 1806 και 1818 όμως στον Κατάλογο του 1820, σημειώνει το όνομά του Ζήση Κάβρα αλλάζοντας εκ τυπογραφικού λάθους προφανώς το «κ» σε «χ» και μνημονεύοντας ως χρονολογία το 1806 αντί 1810: «Φυσική δημώδης παρά Ζήση Χάβρα εν Βενετ. 1806. Βιβλίον πάνυ αξιόλογον, αναγκαίον εις κάθε άνθρωπον. Λίτρ. 12». Ακόμη ο Ανδρ. Δημητρακόπουλος αναφέρει για τον Ζήση Κάβρα την ημερομηνία εγγραφής στην Ιατρική της Ιέννας, 7 Οκτωβρίου 1798, και της ανακηρύξεώς του σε διδάκτορα, 8 Νοεμβρίου 1804, καθώς και τα τρία έργα του, στα οποία περιλαμβάνει και το «Φυσική δημώδης εις παύσιν της δεισιδαιμονίας».

Σημειώνουμε ότι ο Ζήσης Κάβρας στο πρώτο του βιβλίο «Στοιχεία της Αριθμητικής και Αλγέβρας», που μετέφρασε και εκδόθηκε στην Ιέννα το 1800, παρόμοια δεν μνημονεύει τον συγγραφέα αλλά ούτε αναγράφει το όνομά του ως μεταφραστή, παρατήρηση που έχει κάνει ο Γεώργιος Ζαβίρας, ο οποίος τον αναφέρει και με το όνομα «Κάβουρας», «εξέδοτο ούτος ανωνύμως στοιχεία της αριθμητικής…Αλγέβρας εκ του Γερμανικού μεταφρασθέντα εις την ημετέραν διάλεκτον υπό τινος φιλογενούς χάριν των ομογενών εν Ιέννη τω έτει 1800 εις η΄. αλλά και του συγγραφέως το όνομα παρεσιώπησε». Την τακτική αυτή θα ακολούθησε και στο βιβλίο του «Φυσική δημώδης».

Ο Ζήσης Κάβρας μετά την ανακήρυξή του δε διδάκτορα της Ιατρικής στην Ιέννα το 1804 θα μετέβη στην Τεργέστη, όπως σημειώνει και στον πρόλογο του «Διατρίβων εν Τριεστίω κατά το 1806» όπου βρήκε την γερμανική έκδοση του Volksnaturlehre zur Dampfung des Aberglaubens von Johann Heinrich Helmuth, το οποίο του φάνηκε κατάλληλο για το φωτισμό του Γένους, για την καταπολέμηση των δεισιδαιμονιών, γι' αυτό και το μετέφρασε, αφού εν τω μεταξύ ζήτησε και την οικονομική ενίσχυση από τον γνωστό έμπορο Χατζή Κωνσταντίνον Πώπ, πατέρα του λογίου Ζηνοβίου Πώπ. Προσθέτουμε ότι το 1806 τυπώνεται και το βιβλίο Στοιχεία της γενικής Ιστορίας παλαιάς τε και νεωτέρας που ο Ζήσης Κάβρας μετέφρασε από τα γαλλικά μαζί με τον Γρηγόριο Κωνσταντά.

Σημειώνουμε ότι ο πρόλογος του βιβλίου δεν θα πρέπει να είναι του επιμελητή Σπ. Βλαντή όπως αναγράφεται στην Ελληνική Βιβλιογραφία του Γ. Ηλιού, αλλά είναι του Γερμανού συγγραφέα, σύμφωνα με το πρώτο μέρος της εργασίας μας, και την προσθήκη του Σπ. Βλαντή, ο οποίος στη σελ 13 του προλόγου προσθέτει τη φράση: «Και ταύτα μεν ως εκ του συγγραφέως. ο δε μεταφραστής προσθέτει εξ εαυτού τα εξής». Το δεύτερο μέρος της φράσης αυτής του Βλαντή δείχνει ότι το παρατιθέμενο στη συνέχεια κείμενο είναι του μεταφραστή ο οποίος γράφει στο τρίτο πρόσωπο.

Στον πρόλογο σημειώνεται επί πλέον από τον μεταφραστή ότι έφυγε το 1806 από την Τεγέστη και εγκαταστάθηκε στην πατρίδα του «εις την εαυτού ενδημήσαντος πατρίδα», χωρίς να την κατονομάζει, και όπως παρατηρεί αυτό έγινε για σοβαρά γεγονότα «και διαφόρου της τύχης πειραθέντος» που είχε ως αποτέλεσμα να μην στείλει «τα ελλείποντα έτι εις την τελείαν έκδοσιν του βιβλίου». Πράγματι ο Γλυκύς στον κατάλογο του 1806 μνημονεύει την έκδοση για το 1806, χωρίς να αναφέρει τιμή πωλήσεως του βιβλίου, ως αποτέλεσμα της αιφνιδίας αναχωρήσεως του μεταφραστού και μη έκδοσή του. Τα έως τότε δοκίμια έμειναν στα χέρια του τυπογράφου «έως τώρα», δηλ. το 1810 που του στάλθηκαν τα «ελλείποντα» δοκίμια, όπως συμπεραίνεται από το κείμενο του μεταφραστού, το οποίο και παραθέτουμε: «αλλ', ως μη ώφελε, του μεταφραστού αποδημήσαντος, μετ' ολίγον, και εις την εαυτού ενδημήσαντος πατρίδα, και διαφόρου της τύχης πειραθέντος, δι' ην δεν ευκαίρησε να πέμψη τα ελλείποντα έτι εις την τελείαν έκδοσιν του βιβλίου, έμεινε κακή τύχη εις χείρας του τυπογράφου έως τώρα, ότε προκύπτει εις φώς, χωρίς είδησιν του μεταφραστού. Όθεν οι αναγινώσκοντες τούτω μην συγγνώτωσαν μακράν απέχοντι, και το βιβλίον μηδόλως τετυπωμένον ιδόντι, μηδέ καιρόν λαβόντι της διορθώσεως, τω δ' ευγενεί Χατζή Κωνσταντίνω Πώππ ομολογείτωσαν χάριτας, εί τι αν ωφεληθώσιν, αποδιδόντες τα ελλιπή και εσφαλμένα εις την απουσίαν και αμάθειαν του μεταφρατού». Σημειώνουμε ότι ο πίνακας των δέκα πέντε κεφαλαίων του βιβλίου, «Πίναξ των κεφαλαιωδών τμημάτων» «…ΙΒ΄. Περί ουρανίων σωμάτων, ΙΓ΄, Περί του βασιλείου των ορυκτών. ΙΔ΄, Περί του βασιλείου των φυτών. ΙΕ΄, Περί του βασιλείου των ζώων», έχει μία πληρότητα στοιχείο που δείχνει ότι τα «ελλείποντα δοκίμια» στάλθηκαν στο τυπογραφείο και τυπώθηκε το βιβλίο το 1810.

Επίσης προσθέτουμε ότι η ανυπόγραφη αφιερωτική επιστολή στον Χατζή Κωνσταντίνο Πωππ θα πρέπει να και αυτή του μεταφραστή Ζήση Κάβρα. Εχει ένα προσωπικό χαρακτήρα γράφοντας στο πρώτο ενικό πρόσωπο «εμποδίσθην», «εφάνην», «αξιοκατάκριτος» «οίδα» «ακούσιον σφάλμα μου» «δέομαι» «ομολογώ», «μοι είναι» «απήλαυσα», «ευεργέτα μου». Δικαιολογείται στον χρηματοδότη της έκδοσης για την καθυστέρηση της εκτύπωσης του βιβλίου. Σημειώνει ότι εμποδίσθηκε «από διάφορα περιστατικά έως τώρα», δηλαδή το 1810 «παρατείνας μέχρι τούδε την εις φως έκδοσιν του παρόντος βιβλίου». Η καθυστέρηση της έκδοσης οφείλονταν σε παράγοντες έξω της θελήσεως του γι' αυτό και συνοδεύει με την προσωπική αντωνυμία «μου» το «ακούσιον σφάλμα μου», εκ των γεγονότων της αναχώρησης του μεταφραστού Κάβρα φυσικά και όχι του επιμελητού τη έκδοσης Βλαντή. Επί πλέον σημειώνει ότι η «καλοκαγαθία» του ευεργέτη του τού συνέστησε το βιβλίο να τυπωθεί «να εκδοθή εις τύπον».

Για τον διαφωτιστικό ρόλο του Κάβρα σημειώνουμε ότι στο κείμενό του πολλές φορές επεξηγεί τις λέξεις που γράφει για να γίνουν κατανοητές από τους αναγνώστες. Ενδεικτικά αναφέρουμε μερικές λέξεις: «λίπανσις, κοπριά», «μακκαβάς, χοντρό χαρτί», «σάρωθρο, σκούπα», «φλοιός άρτου, κουριά», «άσφαλτος, πίσσα της γής». Επίσης στη σελ. 180 περί της ηλεκτρικής μηχανής σημειώνει ότι για «την ακριβή περιγραφήν της ηλεκτρικής μηχανής ίδε εν τη γραμματική των επιστημών μεταφρασθείσα υπό του κυρίου Ανθίμου Γαζή».

Συμπερασματικά μπορούμε να ισχυριστούμε ότι το ανώνυμο βιβλίο «Φυσική δημώδης εις παύσιν της δεισιδαιμονίας», το οποίο εκδόθηκε στη Βενετία το 1810, είναι μετάφραση του βιβλίου του Johann Heinrich Helmuth, (1732-1813), «Volksnaturlehre zur Dampfung des Aberglaubens» και μεταφραστής του στην ελληνική γλώσσα ήταν ο ιατρός Ζήσης Κάβρας από τα Αμπελάκια.

--------------------------------------------------------------------------------

Βλ. Φιλ. Ηλιού, Ελληνική Βιβλιογραφία του 19ου αιώνα. Βιβλία και Φυλλάδια. Τόμος Πρώτος1801-1816, Βιβλιολογικό Εργαστήρι, Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, Αθήνα 1997, αρ. 1810.53, σελ. 288-289.

Βλ. Γιάννη Καρά, Οι φυσικές –θετικές επιστήμες στον ελληνικό 18ο αιώνα, Αθήνα 1977, σελ. 112 και 115, του ιδίου, Οι θετικές επιστήμες στον ελληνικό χώρο (15ος-19ος αιώνας), Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1992, σελ. 268.

Ερμής ο Λόγιος, 1817, σελ. 579.

Βλ. Φυσική δημώδης, Βενετία 1810, σελ. 98. Στη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου υπάρχει η τέταρτη έκδοση του 1798.

Γιάννη Καρά, Οι θετικές επιστήμες… ό. π. σελ. 213 και Εμμ. Φραγκίσκου, Τα ελληνικά προεπαναστατικά περιοδικά. Ευρετήρια. Β΄ «Ερμής ο Λόγιος» 1811-1821, Αθήνα, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών/Ε.Ι.Ε., 1976 σελ. 245. Για τον ιατρό και λόγιο Στέφανο Κανέλλο ενδεικτικά βλ. Νικολάου Κ. Βλάχου, Στέφανος Κανέλλος (1792-1823), Κείμενα και Μελέται Νεοελληνικής Φιλολογίας, αρ. 98, Αθήναι 1975, όπου και σχετική βιβλιογραφία.

Η άποψη αυτή αναπτύχθηκε κατ' αρχήν στο Δημ. Καραμπερόπουλος, Ιατρική ευρωπαϊκή γνώση στον ελληνικό χώρο, 1745-1821, Αθήνα 2003, σελ. 139-140.

Για τον Ζήση Κάβρα βλ. στη μελέτη του Νικολάου Κ. Βλάχου, «Θεσσαλοί γιατροί (ΙΖ΄-ΙΘ΄αι.)», Αρχείον Θεσσαλικών Μελετών, τόμ. 3, Βόλος 1874, σελ. 16-19, όπου και σχετική βιβλιογραφία.

Απολογία ιστορικοκριτική, Τεργέστη 1814, σελ. 216. Βλ. Φιλ. Ηλιού, Ελληνική Βιβλιογραφία, ό. π., σελ. 386, αρ. 1814.13.

Κατάλογος Νικολάου Γλυκύ…,Ενετίησι 1806, σελ. 45, Κατάλογος των κοινών βιβλών της τυπογραφίας Νικολάου Γλυκύ…, εν Βενετία 1818, σελ. 28, Κατάλογος Νικολάου Γλυκύ…, εν Βενετία 1820, σελ. 79. Βλ. Φιλ. Ηλιού, Ελληνική Βιβλιογραφία…,ό. π., αρ. 1806.48, αρ. 1818. 45.

Ανδρ. Δημητρακόπουλος, Επανορθώσεις σφαλμάτων παρατηρηθέντων εν τη Νεοελληνική Φιλολογία του κ. Σάθα, Τεργέστη 1872, σελ. 44.

Γεωργίου Ζαβίρα, Νέα Ελλάς, ανατύπωσις Α΄ εκδόσεως, Επιμέλεια-Εισαγωγή-Ευρετήριον Τάσου Γριτσόπουλου, Αθήναι 1972, σελ. 305. Βλ. επίσης στον Ερμή το Λόγιο, 1811, σελ. 353: «Ζήσης Κάβρας εξ Αμπελακίων ιατρός και φιλόσοφος, εξέδωκε Στοιχεία Αριθμητικής και Αλγέβρας εκ του Γερμανικού μεταφρασθέντα, εν Ιενη τω 1800, εις 8».

Για τον έμπορο Χατζή Κωνσταντίνο Πώπ βλ. Nestor Camariano, “L' arganisation et l'activite culturelle de la compaquie des marchands Grecs de Sibiu », Balcania, τόμ. 6, 1943, σελ. 201-241. Λέανδρου Βρανούση, Εφημερίς. Ετος Εβδομον 1797, Προλεγόμενα, Κέντρο Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, Αθήνα 1995, σελ. 459 και 872. Αθ. Καραθανάση, Ο Ελληνισμός της Τρανσυλβανίας. Θεσσαλονίκη 2003, σελ. 62, όπου και σχετική βιβλιογραφία. Στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, τόμος 12, σελ. 606, Τμήμα Μικραί Συλλογαί, απόκεινται περί τις εκατό επιστολές του μνημονευόμενου εμπόρου κυρίως των ετών 1780 και 1821, ενώ απουσιάζουν των ετών που μας αφορούν.

«Στοιχεία της γενικής Ιστορίας παλαιάς τε και νεωτέρας. Συντεθέντα μεν εις την Γαλλικήν διάλεκτον παρά του Αββά Μιλλιότ. Μεταφρασθέντα δε εις την ημετέραν υπό Γρηγορίου Ιερ. Κωνσταντά του Μηλιώτου και Ζήσου Κάβρα Ιατρού του εξ Αμπελακίων. Εις χρήσιν των Ελληνικών Σχολείων. Ενετίησι Παρά Πάνω Θεοδοσίου. Ετει Σωτηρίω 1806». Βλ. Φιλ. Ηλιού, Ελληνική Βιβλιογραφία, ό. π., σελ. 194, αρ. 1806.70 και 71. Στον Ερμή το Λόγιο του 1811, σελ. 353 σημειώνεται: «Γρηγόριος Ιεροδιάκονος Κωνσταντάς..επεχείρησε και την μετάφρασιν της Γενικής Ιστορίας του Μιλλότ μετά του ιατρού Ζήση Κάβρα, αλλά μέχρι τούδε οι δύο πρώτοι τόμοι μόνον εξεδόθησαν, τω 1806, εν Βενετία εις 8».

Εχει αναφερθεί ότι ο Κωνσταντίνος Οικονόμου ο εξ Οικονόμων διδάχθηκε γαλλικά από τον Ζήση Κάβρα. Βλ. Μιχαήλ Γ. Σχινάς, Λόγος εκφωνηθείς…, Αθήνα 1857, σελ. 4, και Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων, Αλληλογραφία, τόμ. Πρώτος 1802-1817, επιμ. Κώστας Λάππας-Ρόδη Σταμούλη, Αθήνα 1989, σελ. κγ΄. Υποθέτουμε ότι η διδασκαλία των γαλλικών θα ήταν μεταξύ των ετών 1806 μετά την εγκατάσταση του Κάβρα στα Αμπελάκια και καλοκαίρι του 1808 που ο Οικονόμου αναχώρησε για τη Θεσσαλονίκη.

Βλ. Φιλ. Ηλιού, Ελληνική Βιβλιογραφία…., ό. π., σελ. 289.

Από όσο μέχρι τώρα γνωρίζουμε για τη διαμονή του Ζήση Κάβρα στα Αμπελάκια έχουμε μία επιστολή του, 4 Φεβρουαρίου 1810, την οποία στέλνει στο συνάδελφό του ιατρό Κωνσταντίνο Ζαχαρόπουλο Νοσήμαχο στη Λάρισα. Βλ. Ιωάννου Οικονόμου Λαρισσαίου, Επιστολαί διαφόρων 1759-1824, Αθήνα 1964, σελ. 157.

Ο πλήρης τίτλος είναι Γραμματική των φιλοσοφικών επιστημών ή σύντομος ανάλυσις της πειραματικής νεωτέρας φιλοσοφίας κατ' ερωταπόκρισιν, συγγραφείσα μεν παρά του ΄Αγγλου Βενιαμίν Μαρτίνου, νυν δε το πρώτον εκδοθείσα εις την κοινήν των ελλήνων διάλεκτον μετά πλείστων σημειωμάτων επαυξηθείσα παρά Ανθίμου Γαζή Θετταλομάγνητος, εν Βιέννη 1799.