Ενώπιον τόσο εκλεκτικού ακροατηρίου εδώ στην ιστορική πόλη της Ηπείρου, τα Ιωάννινα, η σημερινή εισήγηση τιμητικά αρχίζει με την παρουσίαση του τίτλου του βιβλίου, Αντιδοτάριον περί ιοβόλων δηγμάτων, Βενετία 1724, του οποίου συγγραφέας είναι ο Ηπειρώτης εξ Ιωαννίνων ιατρός Σταύρος Μουλαϊμης. Δίνει οδηγίες και συμβουλές, για το σημαντικό πρόβλημα της αγροτικής ιδιαίτερα ζωής της εποχής του, για το τι πρέπει να κάνουν οι άνθρωποι, τι αντίδοτα θα χρησιμοποιήσουν σε περίπτωση δηγμάτων όφεων, σκορπιών κλπ., γνώσεις τις οποίες, όπως σημειώνει στον πρόλογό του, έμαθε κατά τις σπουδές του στην Ιατρική Σχολή της Πάδοβας της Ιταλίας. Το βιβλίο αυτό του Ηπειρώτη Μουλαϊμη, όπως έχουμε υποστηρίξει, θεωρείται ως το πρώτο έντυπο ιατρικό βιβλίο στα ελληνικά.

Κυρίες και κύριοι,

Από την εμφάνιση ακόμη της επιστημονικής Ιατρικής στην αρχαία Ελλάδα τα νοσήματα της παιδικής ηλικίας απασχολούσαν τον πατέρα της Ιατρικής τον Ιπποκράτη και τους μαθητές του, όπως διαπιστώνεται από την διερεύνηση των έργων της Ιπποκρατικής Συλλογής, τα οποία έχουν διασωθεί και έχουν διατηρηθεί μέχρι τις ημέρες μας. Ενδεικτικά αναφέρονται μερικές περιπτώσεις νοσημάτων της παιδικής ηλικίας από τα σχετικά έργα.

Οι παθήσεις του παιδιού ανάλογα με την ηλικία μνημονεύονται στο έργο «Αφορισμοί, Τμήμα Τρίτον 24-29», στο οποίο σημειώνεται ότι στα βρέφη εμφανίζονται άφθες, έμετοι, βήχες, αϋπνίες, τρόμοι, φλεγμονές του ομφαλού, διαπυήσεις ώτων. Με την οδοντοφυϊα παρουσιάζονται ερεθισμοί των ούλων, πυρετοί, σπασμοί, διάρροιες, ιδιαίτερα όταν φυτρώνουν οι κυνόδοντες, αντίληψη που διατηρείται μέχρι τις ημέρες μας. Αργότερα εμφανίζονται αμυγδαλίτιδες, άσθματα, λιθιάσεις, ελμινθες, ασκαρίδες, οιδήματα κοντά στα αυτιά, κρεατοελιές και στην ηλικία που πλησιάζει την ήβη πολλές από τις προηγούμενες αρρώστιες, μακροχρόνιοι πυρετοί και επιστάξεις. Τονίζεται ωστόσο ότι όσες αρρώστιες επιμένουν και δεν εξαφανίζονται κατά την εφηβική ηλικία τότε διατηρούνται συνήθως και στην υπόλοιπη ζωή τους.

«Τοίσι μεν σμικροίσι και νεογνοίσι παιδίοισιν, άφθαι, έμετοι, βήχες, αγρυπνίαι, φόβοι, ομφαλού φλεγμοναί, ώτων υγρότητες.

Προς δε το οδοντοφυέειν προσάγουσιν, ούλων οδαξησμοί, πυρετοί, σπασμοί, διάρροιαι, και μάλιστα όταν ανάγωσι τους κυνόδοντας, και τοίσι παχυτάτοισι των παίδων, και τοίσι σκληράς τας κοιλίας έχουσιν.

Πρεσβυτέροισι δε γενομένοισι, παρίσθμια, σπονδύλου του κατά το ινίον είσω ώσιες, άσθματα, λιθιάσεις, έλμινθες στρογγύλα, ασκαρίδες, ακροχορδόνες, σατυριασμοί, χοιράδες και άλλα φύματα, μάλιστα τα προειρημένα.

Τοίσι δε έτι πρεσβυτέροισι και προς την ήβην προσάγουσι, τουτέων τε τα πολλά, και πυρετοί χρόνιοι μάλλον, και ρινών αίματος ρύσιες».

Αφορισμοί, Τμήμα Τρίτον 24-29

Στο έργο «Κωακαί προγνώσεις 502» τονίζεται ιδιαίτερα ότι δεν επισυμβαίνουν στα παιδιά τα νοσήματα που εμφανίζονται μετά την εφηβική ηλικία, όπως για παράδειγμα, πλευρίτιδα, αρθριτικά, νεφρίτις, κιρσοί γύρω από τις κνήμες, αιμορροίδες.

«Τα δε προ ήβης ου γίνεται νοσήματα, περιπλευμονικά, πλευριτικά, ποδαγρικά, νεφρίτις, κιρσός περί κνήμην, ρους αιματηρός, καρκίνος μη σύμφυτος, λεύκη μη συγγενής, κατάρρους νωτιαίος, αιμορροϊς, μη σύμφυτος χορδαψός. Τούτων των νοσημάτων προ ήβης ου χρή προσδέχεσθαι γενησόμενον ουδέν».

Κωακαί προγνώσεις, 502

Για τους σπασμούς, που συνοδεύονται με πυρετό, οι λεγόμενοι πυρετικοί σπασμοί, καταχωρίζεται κείμενο στο έργο «Προγνωστικόν, 24». Εχουμε την πρώτη ίσως αναφορά της νοσολογικής αυτής οντότητος, που δείχνει ότι και η παιδική ηλικία ήταν στα ενδιαφέροντα των Ιπποκρατικών ιατρών. Τονίζεται ότι μέχρι την ηλικία των επτά ετών οι σπασμοί με υψηλό πυρετό είναι συχνοί χωρίς βλάβη της υγείας του παιδιού. Τα μεγαλύτερα παιδιά και οι ενήλικες δεν παρουσιάζουν σπασμούς κατά τον πυρετό, εκτός βέβαια από εκείνες τις σοβαρές καταστάσεις που χαρακτηρίζουν τις «φρενίτιδες», δηλαδή τις μηνιγγίτιδες:

«Τοίσι δε παιδίοισι σπασμοί γίγνονται, ήν ο πυρετός οξύς ή, και η γαστήρ μη διαχωρέη, και αγρυπνέωσι τε και εκπλαγέωσι, και κλαυθμυρίζωσι, και το χρώμα μεταβάλλωσι, και χλωρόν ή πελιόν ή ερυθρόν ίσχωσιν. Γίγνεται δε ταύτα εξ ετοιμοτάτου μεν τοίσι παιδίοισι τοίσι νεωτάτοισιν ες τα επτά έτεα. Τα δε πρεσβύτερα των παιδίων και οι άνδρες ουκ έτι εν τοίσι πυρετοίσιν υπό των σπασμών αλίσκονται, ήν μη τι των σημείων προσγένηται των ισχυροτάτων τε και κακίστων, οία περ εν τήσι φρενίτισι γίγνεται». Προγνωστικόν, 24

Για την επιληψία αφιερώνεται ιδιαίτερο έργο με τίτλο «Περί ιερής νούσου», στο οποίο υποστηρίζεται ότι η πάθηση αυτή δεν έχει θεία προέλευση, αλλά φυσική αιτία, όπως και οι άλλες ασθένειες:

«Το δε νούσημα τούτο ουδέν τι μοι δοκέει θειότερον είναι των λοιπών, αλλά φύσιν μεν έχενι ήν και τα άλλα νουσήματα», Περί ιερής νούσου 2

Περιγράφεται η συμπτωματολογία του ασθενούς, ο οποίος γίνεται άφωνος και πνίγεται, βγάζει αφρούς από το στόμα, τρίζουν τα δόντια του, συσπώνται τα χέρια, τα μάτια αλληθωρίζουν, χάνει την επαφή με το περιβάλλον και μερικές φορές έχει απώλεια κοπράνων:

«Άφωνος τε γίνεται και πνίγεται και αφρός εκ του στόματος εκρέει και οι οδόντες συνηρείκασι, και αι χείρες συσπώνται, και τα όμματα διαστρέφονται, και ουδέν φρονέουσιν, ενίοισι δε και υποχωρέει η κόπρος κάτω». Περί ιερής νούσου 7

Στο έργο «Αφορισμοί, Τμήμα Πέμπτον 7» επισημαίνεται ότι η επιληψία που εμφανίζεται πριν από την εφηβική ηλικία μπορεί να θεραπευθεί, ενώ αν εμφανισθεί αργότερα τότε αυτή συνοδεύει όλη τη ζωή του ανθρώπου:

«Τα επιληπτικά οκόσοισι προ της ήβης γίνεται, μετάστασιν έσχει. Οκόσοισι δε πέντε και είκοσιν ετέων γίνεται, τουέτοισι τα πολλά ξυναποθνήσκει».

Αφορισμοί, Τμήμα Πέμπτον 7

Για την ουρολιθίαση στα παιδιά γίνεται αναφορά σε έργα της Ιπποκρατικής Συλλογής, όπως στο «Περί αέρων, υδάτων και τόπων 9», όπου τονίζεται ότι οι λίθοι σχηματίζονται από μη υγιεινό γάλα, που πίνουν τα παιδιά και ότι κυρίως συμβαίνει στα αγόρια, διότι στα κορίτσια η ουρήθρα έχει ευθεία πορεία και είναι βραχεία σε μήκος εν αντιθέσει με την ουρήθρα των αγοριών και γι' αυτό οι σχηματιζόμενοι λίθοι εύκολα αποβάλλονται.

Ακόμη στο «Περί νούσων Τό τέταρτον 55» επισημαίνεται ότι οι λίθοι σχηματίζονται από το γάλα της τροφού, όταν δεν είναι καθαρό, λόγω της μη καλής διατροφής της, διευκρινίζοντας ότι κάθε τί που περνάει στην κοιλιά βοηθάει να γίνει το γάλα:

«Περί δε της λιθίδος, αρχή μεν εγγίνεται από του γάλακτος τη νούσω, επήν το παιδίον θηλάζη γάλα μη καθαρόν, το δε γάλα γίνεται εν τη τροφώ ου καθαρόν, επήν φλεγματώδεσι τροφήσι και σιτίοισι και ποτοίσι χρήται μη καθαροίσιν. Ξυμβάλλεται γαρ πάντα τα ες την κοιλίην πίπτοντα ες το γάλα». Περί νούσων Τό τέταρτον 55.

Μνημονεύεται και η συμπτωματολογία που παρουσιάζεται κατά την λιθίαση της ουροδόχου κύστεως, πόνος κατά την ούρηση, δυσκολία αποβολής ούρων, τα οποία είναι αιματηρά λόγω φυσικά του τραυματισμού, φλεγμονή και αποβολή πολλές φορές ψάμμου:

«Σημήια δε η νούσος έχει πέντε. Επήν τε ουρήσαι θέλη, πονέεται, και το ούρον κατ' ολίγον ρέει ώσπερ στραγγουρικοίσι, και έστιν ύφαιμον οία της κύστεως ηλκωμένης υπό του λίθου, και η κύστις φλεγμαίνει. Αλλά τούτο μεν αφανές. Σημήιον δε ακροποσθίη. Έστιν ότε διουρέεται ψαμμώδεα». Περί νούσων Τό τέταρτον 55

Για την κύφωση της σπονδυλικής στήλης γίνεται μνεία στο έργο της Ιπποκρατικής Συλλογής «Περί άρθρων 41», όπου αναφέρονται και οι κλινικές της εκδηλώσεις. Συγκεκριμένα τονίζεται ότι όταν η κύφωση παρουσιάζεται κατά την παιδική ηλικία, που δεν έχει ακόμη συμπληρωθεί η ανάπτυξη του σώματος, ενώ τα χέρια και τα πόδια αναπτύσσονται τέλεια, αλλά είναι ισχνότερα, η σπονδυλική στήλη δεν αυξάνεται ανάλογα. Ομοίως οι πλευρές δεν αναπτύσσονται κατά πλάτος, αλλά προς τα εμπρός με αποτέλεσμα το στήθος να γίνεται μυτερό και να παρουσιάζονται δύσπνοια και βραχνάδα, διότι οι κοιλότητες του θώρακος δεν έχουν την ανάλογη ευρυχωρία:

«Και οίσι μεν κυφούται ράχις παισίν εούσι, πριν ή το σώμα τελειωθήναι ες αύξησιν, τουτέοισι μεν ουδέ ξυναύξεσθαι εθέλει κατά την ράχιν το σώμα, αλλά σκέλεα μεν και χείρες τελειούνται. Ταύτα δε ενδεέστερα γίνεται. Και όσοισιν αν ή ανωτέρω των φρενών το κύφος, τούτοισι μεν αι τε πλευραί ουκ εθέλουσιν ες το ευρύ αύξεσθαι, αλλ' ες τούμπροσθεν, το τε στήθος οξύ γίνεται, αλλ' ου πλατύ, αυτοί τε δύσπνοοι γίνονται, και κερχώδεις. Ήσσον γαρ ευρυχωρίην έχουσιν αι κοιλίαι αι το πνεύμα δεχόμεναι και προπέμπουσαι», Περί άρθρων 41

Σχετικά με τις παραμορφώσεις του άκρου ποδός, που εμφανίζονται από της γεννήσεως του παιδιού, στο «Περί άρθρων 62» συνιστάται να αποκαθίστανται αμέσως, γιατί δύσκολα θεραπεύονται όταν τα παιδιά μεγαλώσουν και μάλιστα η θεραπεία να γίνει πριν τα οστά βραχυνθούν και επισυμβεί η μυϊκή ατροφία της κνήμης:

«Οκόσοι εκ γενεής κυλλοί γίνονται, τα πλείστα τούτων ιάσιμά εστιν, ήν μη πάνυ μεγάλη έκκλισις έη, ή και προαυξέων γεγονότων ήδη των παιδίων ξυμβή. Αριστον μεν ούν ως τάχιστα ιητρεύειν τα τοιαύτα, πριν πάνυ μεγάλην την ένδειαν των οστέων των εν τω ποδί γενέσθαι, πριν τε πάνυ μεγάλην την ένδειαν των σαρκών των κατά την κνήμην είναι».

Περί άρθρων 62

Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στην βλαισοποδία, για την οποία συνιστώνται μερικές θεραπευτικές πρακτικές, τονίζοντας ότι δεν είναι ανάγκη να γίνει τομή, ούτε καυτηρίαση και ότι γρήγορα θεραπεύονται. Προτείνεται όπως χρησιμοποιηθούν στα παιδιά, όταν θα αρχίσουν να φορούν υποδήματα, «αρβύλαι», υποδήματα που καλύπτουν και την άρθρωση.

Στο έργο «Περί άρθρων 55» μνημονεύονται τα εξαρθρήματα της κατ' ισχίον αρθρώσεως στα παιδιά, που δυνατόν να είναι εκ γενετής ή να επισυμβούν αργότερα, ή μετά από μία ασθένεια της κεφαλής του μηριαίου, όταν για παράδειγμα νεκρωθεί η κεφαλή και σχηματισθούν αποστήματα ή μετά από τραυματισμό. Σημειώνεται ότι συνέπεια από την εξάρθρωση της κεφαλής είναι η χωλότητα κατά τη βάδιση, μείωση της κατά μήκος αύξησης του ποδιού και η συνοδός μυϊκή ατροφία του.

Για την κληρονομικότητα των σωματικών χαρακτήρων του παιδιού γίνεται αναφορά στο έργο «Περί γονής 8» στο οποίο τονίζεται ότι το σπέρμα προέρχεται από όλο το σώμα του ανδρός και της γυναικός. Επισημαίνεται ότι το αδύνατο σπέρμα προέρχεται από τα αδύνατα μέρη και το ισχυρό από τα ισχυρά μέρη του σώματος και κατά αναλογία προέρχεται και το παιδί.

«Και εν αυτήσι τη γονή εξέρχεται και της γυναικός και του ανδρός από παντός του σώματος, και από των ασθενέων ασθενής και από των ισχυρών ισχυρή. και τω τέκνω ούτως εστίν ανάγκη αποδίδοσθαι». Περί γονής 8

Σύμφωνα με την Ιπποκρατική Ιατρική η ευκρασία, η υγεία είναι αποτέλεσμα της αρμονίας των τεσσάρων χυμών του σώματος, «αίμα, φλέγμα, κίκτρινη χολή και μαύρη χολή», ενώ η διαταραχή αυτών δημιουργεί την δυσκρασία, την ασθένεια. Παραλληλίζουμε τα τέσσερα αυτά στοιχεία του Ιπποκράτους με τα τέσσερα αμινοξέα της ανθρώπινης διπλής έλικος του DNA, αδενίνη, κυτοσίνη, γουανίνη και θυμίνη, τα οποία εάν είναι σε σωστή αναλογία, συγκέντρωση, και θέση στην έλικα υπάρχει ευκρασία, υγεία του σώματος, ενώ σε αντίθετη περίπτωση επισυμβαίνει ασθένεια.

Στον σημαντικότερο ιατρό της αρχαιότητας μετά τον Ιπποκράτη τον Γαληνό βρίσκονται στα έργα του διάσπαρτα αναφορές στην παιδική ηλικία. Μάλιστα έχει και ιδιαίτερο βιβλίο με τίτλο «Τω επιληπτικώ παιδί υποθήκη», στο οποίο δίδει συμβουλές για τη διατροφή τον τρόπο ζωής και τη φαρμακευτική θεραπεία του παιδιού με επιληψία.

Ο Γαληνός μνημονεύει τον αρτηριακό πόρο, τον καθετηριασμό της ουροδόχου κύστεως παιδιού λόγω επισχέσεως των ούρων από ενσφήνωση λίθου, την ακράτεια ούρων και κοπράνων μετά από βλάβη των σπονδύλων, περιγράφει την αφωνία ή ημιαφωνία σε παιδιά, όταν οι χειρουργοί κατά την επέμβαση εκτομής πρησμένων αδένων του λαιμού έκοπταν είτε και τα δύο ή το ένα παλίνδρομο νεύρο, όρος που διατηρείται μέχρι σήμερα.

Μάλιστα ο Γαληνός σημειώνει ότι σε όλους φάνηκε περίεργο, που τα παιδιά παρουσίασαν αφωνία αφού η τραχεία και ο λάρυγγας δεν είχαν πάθει κάποια βλάβη, κάτι που το κατανόησαν όταν τους έδειξε την πορεία των παλίνδρομων νεύρων, τα οποία τότε εντοπίσθηκαν από τον Γαληνό. Ακόμη μνημονεύει τη θεραπεία του ερυσιπέλατος, τη χειρουργική θεραπεία υποσπαδία, όρος που έχει διατηρηθεί στην ιατρική ορολογία, ελληνική και διεθνή.

Με πειράματα απέδειξε την μη επιστροφή των ούρων από την ουροδόχο κύστη στους ουρητήρες και επί πλέον ότι αυτό επιτυγχάνεται διότι οι ουρητήρες λοξώς καταφύονται στο τοίχωμα της ουροδόχου κύστεως, όπως αναφέρει στο σχετικό έργο του, στο οποίο μνημονεύει και την παρόμοια είσοδο του χοληδόχου πόρου στο έντερο.

«Ο γε μην τρόπος της εμφύσεως, εις μεν την κύστιν των ουρητήρων, εις δε το έντερον του χοληδόχου πόρου.λοξοί δαρ εις αυτά καταφυόμενοικαι μέχρι της εντος ευρυχωρίας λοξοί και προμήκεις διήκοιντες.και ούτως ακριβές πώμα τω πόρω γιγνόμενον, ώστε μή μόνον τοις υγροίς αδύνατον είναι την εις τουπίσω φορά, αλλά και τω πνεύματι»,

Γαληνού, Περί χρείας των εν ανθρώπου σώματι μορίων, έκδ. G.C.Kuehn, Λειψία 1821, (1997), σ. 390.

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι οδηγίες που δίνει ο Γαληνός στο έργο του «Περί κρίσεων, τόμ. ΙΧ, σ. 644» για την εξέταση ιδιαίτερα των νεογνών και μικρών παιδιών, συγκρίνοντάς τα με τα φυτά, τα οποία όταν φυτρώνουν είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς αμέσως το είδος του φυτού. Παρόμοια, γράφει, συμβαίνει και με τα νεογέννητα και μικρά παιδιά, τα οποία οι γιατροί θα πρέπει πολλές φορές να τα εξετάζουν για να γνωρίσουν τη φυσιολογική και παθολογική λειτουργία τους. Οι οδηγίες αυτές ίσως να είναι και μια πρώτη προσπάθεια για εξειδίκευση στα νοσήματα των παιδιών, την Παιδιατρική.

Ας προσθέσουμε ακόμη ότι στα έργα του ιατρού Αρεταίου του Καππαδόκη, (2ος αι. Μ. Χ.) εντοπίζουμε για πρώτη φορά την περιγραφή της κλινικής εικόνος της διφθερίτιδος, καθώς και του διαβήτου.

Και για την ενούρηση στα παιδιά ο Διοσκουρίδης αναγράφει σχετικές φαρμακευτικές οδηγίες, όπως ενδεικτικά βλέπουμε στην διαφάνεια.

«πήγανον ορεινόν.και φρύξας δε το σπέρμα αυτού δος πίνειν επί ημέρας ζ΄ τω ενουρούντι και παύσεται»,

Διοσκουρίδου, Περί ύλης ιατρικής, Βιβλίον Γ, 45, έκδ. Curtius Sprengel, Λειψία 1829, σ. 394.

Ο Σωρανός ο Εφέσιος, ο ιδρυτής της Γυναικολογίας και Μαιευτικής, (αρχές 2ος αι. μ. Χ.) στο έργο του Γυναικείων Β αναγράφει πολλές οδηγίες για τη φροντίδα του νεογέννητου, όπως αποτυπώνονται στους τίτλους των κεφαλαίων: Πως αναγνωρίζουμε το βρέφος που αξίζει να αναθρέψουμε, να κόψουμε τον ομφάλιο λώρο, να πλυθεί και να σπαργανώσουμε το βρέφος, Σχετικά με την κατάκλιση του βρέφους, την διατροφή, την εκλογή της τροφού. Μάλιστα ο Σωρανός στις οδηγίες του συνιστά «η τροφός να είναι Ελληνίδα, ώστε το νεογέννητο που τρέφει να εθισθεί στην καλύτερη απ' όλες τις γλώσσες». Γράφει για τη δοκιμασία του γάλακτος αν είναι καλό και τονίζει ότι «το γάλα είναι από τη φύση του καλό, όμως μετά από κακή διατροφή θα φανεί κακής ποιότητας, επειδή μεταβάλλεται για λίγο». Γράφει επίσης για το λουτρό και τις εντριβές των βρεφών, πως και πότε πρέπει να δίνουν το μαστό στο βρέφος, για την πτώση του ομφαλίου λώρου, πότε και πως θα λύσουμε τα σπάργανα, πως πρέπει να κάθεται, για απογαλακτισμό του βρέφους, την οδοντοφυία, την φλεγμονή των παρισθμίων, τις άφθες, τα εξανθήματα κ. ά..

Ο Σωρανός ο Εφέσιος για τις λεπτομερείς αυτές οδηγίες στη φροντίδα βρέφους και νηπίου θα πρέπει να θεωρείται «πατέρας της Παιδιατρικής».

Τις παρατηρήσεις του Σωρανού για την επιβίωση του νεογέννητου στο κεφάλαιο «πως αναγνωρίζουμε το βρέφος που αξίζει να αναθρέψουμε» ο συνάδελφος Γαλανάκης σε άρθρο του στο Lancet με τίτλο «Apgar score and Soranus of Ephesus», τις συγκρίνει με εκείνες της αναισθησιολόγου Virginia Apgar. Εκ των πέντε κριτηρίων, εκτός του ενός των καρδιακών κτύπων, τα τέσσερα βρίσκονται χονδρικά στις οδηγίες του Σωρανού, ο οποίος όμως προσθέτει τις δυσμορφίες του νεογνού, την ωριμότητά του και την κατάσταση της εγκυμοσύνης, όπως φαίνονται στον πίνακα.

Παρόμοιες επισημάνσεις έγιναν και από τον Γιάννη Τσουκαλά στο πολυσέλιδο έργο του «Παιδοκομία και νεογνολογία στην αρχαία Ελλάδα και το Βυζάντιο», 2006, σ. 215.

Οι γνώσεις των γιατρών της αρχαιότητας για τη νοσολογία, τη διατροφή και ανατροφή της παιδικής ηλικίας μεταφέρθηκαν στους μετέπειτα συγγραφείς της Βυζαντινής περιόδου Ορειβάσιο, Αέτιο, Παύλο Αιγινήτη, Αλέξανδρο Τραλλιανό κ. ά., οι οποίοι με τη σειρά τους συνέβαλαν στην πρόοδο με μικρές προσθήκες, όπως για παράδειγμα αναφέρεται εγχείριση διαχωρισμού σιαμαίων.

Επισημαίνουμε ότι το παιδί στα κείμενα της Βυζαντινής περιόδου έχει παρουσιασθεί λεπτομερώς στη διδακτορική διατριβή της συναδέλφου Παιδιάτρου κας Πουλάκου-Ρεμπελάκου.

Μετά τον 15ο αιώνα με την αλλαγή των κοινωνικών συνθηκών, που επισυμβαίνει στον ελληνικό χώρο, παρατηρείται ανάσχεση της προόδου και της επιστημονικής ιατρικής γενικότερα και κατ' ακολουθία και εκείνης της παιδικής ηλικίας, με αποτέλεσμα να αντικατασταθεί από την λαϊκή ιατρική. Όμως λόγω των χειρογράφων και των ιατροσοφίων, που εν τω μεταξύ κυκλοφορούσαν στον ελληνικό χώρο, πάρα πολλά στοιχεία είχαν διατηρηθεί από την προηγούμενη αρχαία και βυζαντινή ιατρική, όπως διαπιστώνεται από τα μέχρι σήμερα σωζόμενα χειρόγραφα. Με τις μελέτες του ο παιδοχειρουργός Χρίστος Οικονομόπουλος έχει αναδείξει τη λαϊκή αυτή παιδιατρική.

Κατά τον 17ο -18ο αιώνα οι επιδημίες της ευλογιάς θέριζαν την παιδική ηλικία με ποσοστό θνησιμότητας 10-30% των προσβεβλημένων παιδιών, σύμφωνα με διάφορα δημοσιεύματα της εποχής.

Οι ΄Ελληνες ωστόσο ιατροί, που είχαν σπουδάσει στην Πάδοβα, Εμμανουήλ Τιμόνης, (1669-1720), από τη Χίο και Ιάκωβος Πυλαρινός, (1659-1718), από το Ληξούρι της Κεφαλληνίας, προέβησαν στις αρχές του 18ου αιώνος στην πρώτη επιστημονική εφαρμογή του εμβολιασμού για την προστασία από την ευλογιά, μέθοδος που εφαρμοζόταν στη λαϊκή ιατρική.

Η τεχνική αυτή του εμβολιασμού συνίστατο στη λήψη υγρού από φλύκταινες ευλογιάς και τον εγκεντρισμό ή εμφύτευση μετά από σκαριφισμούς στο δέρμα υγιών παιδιών, με αποτέλεσμα να παρουσιάζεται ελαφρότερη νόσος, να καθίστανται άνοσα τα παιδιά και να μην προσβάλλονται πλέον από τη φυσική ευλογιά.

Ο Τιμόνης τις επιστημονικές του παρατηρήσεις τις παρουσίασε μέσω φίλο του στην Βασιλική Ιατρική Εταιρεία του Λονδίνου το 1714, «An account or history of the procuring the small-pox by incision or innoculation as it has for some time been practised at Contsantinople», και δημοσιεύθηκαν την ίδια χρονιά στο περιοδικό Philosophical Transactions. Επισημαίνεται ότι στο ανωτέρω περιοδικό της ίδιας χρονιάς, δημοσιεύεται και η μελέτη του Πυλαρινού: «Pylarinus, James. M.D. A new and safe method of procuring the small pox by transplantation, lately invented and drawn into use». Μάλιστα την επόμενη χρονιά το 1715 ο Πυλαρινός δημοσίευσε στη Βενετία με την έγκριση της Ιεράς Εξετάσεως στη λατινική γλώσσα τη μελέτη του για τον εμβολιασμό για την προστασία από την ευλογιά: με τον τίτλο «Nova et tuta Variolas Excitandi per Translantationem Methodus; Nuper inventa & in usum tracta.», δηλ. «Νέα και ασφαλής μέθοδος της ευλογιάς δια μετεμφυτεύσεως, νεωστί εφευρεθείσα και εις χρήσιν αχθείσα ήτις ορθώς του λοιπού τα σώματα φυλάσσει απρόσβλητα από τοιαύτης μολύνσεως», που δημοσιεύθηκε με αντίστοιχη μετάφραση στην ελληνική γλώσσα το 1952 στα Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών από τους Κ. Ν. Αλιβιζάτο και Γ Κ. Πουρναρόπουλο.

Προσθέτουμε ότι η μέθοδος του εμβολιασμού των Τιμόνη και Πυλαρινού μνημονεύεται σε όλες τις μετέπειτα εργασίες της Ευρώπης για τον εμβολιασμό κατά της ευλογιάς, όπως ενδεικτικά αναφέρουμε τη σημαντική Γαλλική Εγκυκλοπαιδεία των Diderot και D'Alembert, που άρχισε να εκδίδεται το 1751, και στο λήμμα «inoculation» τους αναφέρει ως εφευρέτες της σωτηριώδους μεθόδου του εμβολιασμού.

Ο Πυλαρινός στη μελέτη του ομολογεί ότι αρχικά είχε αμφιβολίες για την αποτελεσματικότητα της μέθοδου του εμβολιασμού επειδή εφαρμοζόταν από τις πρακτικές γυναίκες της λαϊκής ιατρικής. Ομως το 1701, από μια ευγενή οικογένεια της Κωνσταντινούπολης του ζητήθηκε η γνώμη για τη μέθοδο αυτή και εάν είχαν την συγκατάθεσή του, να την εφαρμόσουν στα τέσσερα παιδιά τους «διότι τότε είχεν ενσκήψει η νόσος αύτη θανατηφόρος εις ολόκληρον την Πόλιν». Αφού έκανε μία λεπτομερή καταγραφή των αποτελεσμάτων με τα παιδιά που εμβολιάσθηκαν, πείσθηκε από τα αποτελέσματα και στη συνέχεια εφήρμοσε τον εμβολιασμό στα «σαρκωδέστερα» μέρη των παιδιών, όπως γράφει, και όχι στο μέτωπο, πώγωνα, παρειές και μετακάρπια, που εφήρμοζαν οι γυναίκες της λαϊκής ιατρικής, για να μην επισυμβαίνουν έντονοι τοπικοί ερεθισμοί «οι φλογώσεις».

Ο Ιάκωβος Πυλαρινός για την επιστημονική εφαρμογή του εμβολιασμού από το 1701, θεωρείται ως ο πρώτος ανοσολόγος στο βιβλίο Morton's Medical Bibliography: «He is accredited with the "medical" discovery of variolation, and thus is the first immunologist».

Επισημαίνεται ότι η πρώτη αυτή επιστημονική εφαρμογή του εμβολιασμού των Τιμόνη και Πυλαρινού, αποτελεί και τη μοναδική σημαντική συμβολή της νεώτερης ελληνικής ιατρικής, που αναπτύχθηκε και εφαρμόσθηκε στον ελληνικό χώρο, μετά εκείνης των αρχαίων και βυζαντινών ιατρών.

Με την πρώτη αυτή επιστημονική εφαρμογή του εμβολιασμού από τον Τιμόνη και Πυλαρινό η θνησιμότητα από την ευλογιά κατήλθε στο ποσοστό του 1-2%. Και το σημαντικότερο είναι ότι η μέθοδος του εμβολιασμού των Τιμόνη και Πυλαρινού έδωσε λαβή στον Ed. Jenner, (1749-1823), να τροποποιήσει τη μέθοδό τους, ο οποίος έπαιρνε υγρό σύμφωνα με την πρακτική που εφήρμοζαν οι απλοί άνθρωποι της Αγγλίας από τις φλύκταινες των αγελάδων, με καλλίτερα αποτελέσματα, τα οποία δημοσίευσε στα 1798 στην κλασσική πλέον μελέτη του, η οποία μεταφράσθηκε στα λατινικά το 1799.

Αμέσως από το 1800 άρχισε και στον ελληνικό χώρο η εφαρμογή του δαμαλισμού και στα 1805 έχουμε στα ελληνικά έκδοση σχετικού βιβλίου για τα καλά αποτελέσματα του εμβολιασμού στα παιδιά. Μάλιστα δημοσιεύεται και σχετικός πίνακας με στατιστικά στοιχεία, τα οποία δείχνουν την πτώση του αριθμού θανάτου παιδιών από την ευλογιά μετά την εφαρμογή του εμβολιασμού στα 1800 στη Βιέννη. Ο πίνακας αυτός θα πρέπει να θεωρείται από όσο είναι μέχρι σήμερα γνωστό, ως ο πρώτος δημοσιευμένος ελληνικός στατιστικός ιατρικός πίνακας και ο όρος «δαμαλισμός» εισάγεται στην ελληνική ιατρική ορολογία το 1810.

Κείμενα με σαφώς παιδιατρικό περιεχόμενο, που θα πρέπει να θεωρούνται ως τα πρώτα παιδιατρικά, δημοσιεύονται στον Ερμή τον Λόγιο το 1816 και 1817, από τον ιατρό Πέτρο Ηπήτη και τα οποία κείμενα είναι σχετικά με την περιποίηση του νεογνού, το θηλασμό, τη διατροφή με «τεχνητό γαλακτισμό».

Επίσης γράφει για την διατροφή μετά τον έκτο μήνα, τον απογαλακτισμό, μνημονεύει εκτός των άλλων τους κινδύνους από την αποφυγή του θηλασμού, «τα κοινώτερα κακά είναι πόνος, φλεγμονή, εμπύησις, σκληρότης, καρκινώματα των βυζίων ή της μήτρας, πυρετός, θανάσιμοι μεταστάσεις εις τον εγκέφαλον ή εις τον πνεύμονα», και για το νεογνό «ίκτερος, ατροφία, έκτηξις, άφθαι, εμφράξεις, διάρροιαι».

Στο ίδιο αυτό σημαντικό προεπαναστατικό περιοδικό, του οποίου το 10% των σελίδων, όπως έχουμε δείξει, είναι αφιερωμένο στα ιατρικά θέματα, καταγράφονται μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις, όπως (Ερμής ο Λόγιος, Βιέννη 1814, σσ. 117-123) από τον ιατρό Ιωάννη Ασάνη, (1790-1850), περίπτωση σακχαρώδη διαβήτη σε νέο δεκατεσσάρων ετών.

Καταγράφονται οι σύγχρονες τότε γνώσεις για τη νόσο και ως θεραπεία προτείνεται η λευκωματούχος δίαιτα και μια νέα φαρμακευτική αγωγή. Παράλληλα αναγράφονται ίσως για πρώτη φορά στο νεοελληνικό ιατρικό λεξιλόγιο οι όροι «σακχαρώδης διαβήτης», «διαβητικός» και «μονογραφία».

Επίσης στον Ερμή το Λόγιο, 1821, σσ. 278-279, καταχωρίζεται περίπτωση παιδιού με πρόωρο ήβη, που είχε ανακοινωθεί προ ολίγου στην Ιατρική Σχολή των Παρισίων. Θα πρέπει να θεωρείται ως πρώτη αναφορά στην ελληνική γλώσσα και από την έως τώρα έρευνά μας συναντήσαμε άλλη μία περίπτωση, μετάφραση από το γαλλικό περιοδικό Medicine Moderne, στο ελληνικό ιατρικό περιοδικό Ιατρική Εφημερίδα του Στρατού, Φεβρ. 1896, σ. 447, ενώ δεν μνημονεύεται η πρόωρος ήβη σε τρία συγγράμματα Παιδιατρικής των τριών τελευταίων δεκαετιών του 19ου αι., που ερευνήσαμε, (Α. Βιτσάρη, 1871, A. D'Espine και C.Ricot, ελλην. μετάφρ. Κ. Κυριαζίδου, 1884, A. Descroizilles, ελλην. μετάφρ. Γρ. Γρηγοράκη, 1891).

Ακόμη, (Ερμής ο Λόγιος του 1818, σσ. 256-257), δημοσιεύεται άρθρο με τίτλο «Γέννησις δύω βρεφών ηνωμένων και ζώντων», στο οποίο παρουσιάζεται περίπτωση σιαμαίων παιδιών, τα οποία ήταν ενωμένα κατά το «ιερόν οστούν», «ράχην με ράχην», με κοινά «γεννητικά όργανα φύλου άρρενος» και «πρωκτόν» και ότι το ένα ήταν ισχυρότερο του άλλου.

Παρουσιάζεται, (Ερμή το Λόγιο του 1821, σσ. 141-142), επί πλέον και μία περίπτωση νεογνού με διαμαρτίες στο νευρικό σύστημα, ενώ καυτηριάζονται οι προλήψεις για τη γέννηση των «τεράτων» επισημαίνοντας ότι τα γεννηθέντα «κακομορφωμένα παιδία.δεν είναι παρ' ανθρώπινα πλάσματα και γεννήματα διαφέροντα μόνον κατ' έλλειψιν ή περίσσειαν ή μέγεθος κλπ.» και δεν είναι αποτέλεσμα θεϊκής οργής.

Ενδιαφέρον έχει να τονισθεί ότι ο ιατρός Αναστάσιος Γεωργιάδης, ή Λευκίας στα 1810 στο βιβλίο του Αντιπανάκεια διακρίνει τρείς κατηγορίες παιδικών νόσων. Τις ασθένειες που επισυμβαίνουν στο έμβρυο κατά τη διάρκεια της κυοφορίας τις οποίες αποκαλεί «συγγενικαί ή σύμφυτοι νόσοι», όροι που και σήμερα χρησιμοποιούνται, τις κληρονομικές, που μεταβιβάζονται από τους γονείς στα τέκνα και τις επίκτητες.

Μετά τον Αγώνα της Εθνικής Ανεξαρτησίας και την σύσταση του ελληνικού κράτους, το 1835, ιδρύεται η Ιατρική Εταιρεία Αθηνών, στις συνεδριάσεις της οποίας τα δύο πρώτα χρόνια παρουσιάζονται και παιδιατρικά θέματα: «συζήτησις περί δαμαλισμού», «επίδειξις υδροκεφάλου διετούς παιδός», «Περί φοινικίδος και εμβολιασμού αυτής,(δηλ. ιλαράς)», «υπόμνημα περί ραχίτιδος».

Το πρώτο ελληνικό παιδιατρικό βιβλίο τυπώνεται το 1837, τη χρονιά ιδρύσεως του Πανεπιστημίου Αθηνών, με τίτλο «Εγχειρίδιον περί της σωματικής ανατροφής των παιδίων», και συγγραφέας του είναι ο καθηγητής της Χειρουργικής Ιωάννης Ολύμπιος, ο οποίος στο πρόλογό του επισημαίνει ότι μέχρι το δέκατο έτος της ηλικίας αποθνήσκει το 50% των παιδιών και συμπληρώνει «εις καμμίαν άλλην ηλικίαν δεν παθαίνει ο άνθρωπος τόσα κακά, όσα εις την παιδικήν» και με λύπη γράφει ότι ο «φωτισμένος κόσμος» της Ευρώπης έχει συγγράμματα περί σωματικής ανατροφής των παιδίων ενώ η Ελλάς δεν έχει ουδέ εν ακόμη». Συνιστά να δίνει η μάννα το πρωτόγαλά της διότι αυτό βοηθάει την εξαγωγή του μηκωνίου και ότι και είναι λαθεμένη αντίληψη αντ' αυτού να δίνουν διάφορα άλλα υγρά. Επί πλέον δίνει οδηγίες για την ψυχική, πνευματική και κινητική ανάπτυξη του παιδιού, περιγράφονται και μερικές «αρρωστίες των παιδίων», όπως για παράδειγμα η «υμενογόνος κυνάγχη», όπως αποκαλούνταν η διφθερίτιδα. Επισημαίνουμε ότι στο βιβλίο αυτό του 1837 συναντήσαμε τον όρο «παιδοϊατρός», που αργότερα έγινε «παιδίατρος».

Η δημιουργία στην Ιατρική Σχολή της έδρας των Νοημάτων των Παίδων το 1855 αποτελεί σταθμό στην Ιστορία της Ελληνικής Παιδιατρικής και καθηγητής εκλέγεται ο Αντώνιος Βιτσάρης. Μάλιστα πρόσφατα γιορτάστηκε η επέτειος των 150 χρόνων της Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών με κείμενα του Γιάννη Τσουκαλά. Από τον καθηγητής Βιτσάρη έχουμε και το πρώτο πανεπιστημιακό παιδιατρικό σύγγραμμα, το οποίο εκδόθηκε το 1871, με 657 σελίδες καταγράφοντας 150 νοσήματα της παιδικής ηλικίας και τότε ο όρος «λευχαιμία» περνάει στην ελληνική ορολογία.

Για τη διφθερίτιδα ο Καθηγητής Α. Βιτσάρη στο βιβλίο του, το 1871, σημειώνει ότι ονομάσθηκε διφθερίτις από τον Pierre Fidele Bretoneau, (1778-1862), εκ της ελληνικής λέξεως διφθέρας, της ψευδομεμβράνης, στην εργασία του

«Des inflammations speciales du tissu muqueux et en particulier de la diphtherite, ou inflammation pelliculaire»,

του 1826, και κατ' αυτόν τον τρόπο ο όρος καθιερώνεται διεθνώς και εισάγεται στην ελληνική ιατρική ορολογία.

Η παιδική νόσος ιλαρά περιγράφεται με όλα τα στάδια εξελίξεώς της στα ελληνικά στα 1780 στο βιβλίο του διάσημου γιατρού της Λωζάννης, Τισσό, «Νουθεσίαι εις τον λαόν ει διαφύλαξιν της σωματικής υγιείας πάνυ ωφέλιμοι», που μετέφρασε ο Ζακύνθιος λόγιος Γεώργιος Βεντότης. Ο όρος «ιλαρά» στα ελληνικά καταγράφεται στα 1818 από τον ιατρό Σέργιο Ιωάννου στο βιβλίο του της Ιστορίας Ιατρικής, όπου επί πλέον αναφέρει ότι ο Αγγλος ιατρός Th. Sydenham, (1624-1689), «συνέγραψεν και περί ιλαράς», που πράγματι δημοσιεύθηκε το 1676.

Για τον ιταλικό όρο «scarlatina» αρχικά το 1816 χρησιμοποιήθηκε ο όρος «πορφυρισμός» από τον ιατρό Πέτρο Ηπήτη, χαρακτηρίζοντας τη νόσο ως «εξανθηματικό κολλητικό πάθος», ενώ ο όρος «οστρακιά» εισάγεται από τον ιατρό Ιωάννη Βούρο το 1843 στο ιατρικό περιοδικό «Ο Νέος Ασκληπιός», ίσως παρομοιάζοντας το εξάνθημα με το ερυθρό χρώμα των οστράκων, (scarlatto ιταλικά και scarlet αγγλικά= κόκκινο χρώμα).

Η ανάπτυξη και εξέλιξη της Παιδιατρικής έκτοτε είναι σημαντική. Το 1878 με απόφαση της Συγκλήτου γίνεται σύσταση της Πανεπιστημιακής Παιδιατρικής Κλινικής στο χώρο του Δημοτικού Βρεφοκομείου Αθηνών με διευθυντή τον Καθηγητή Αναστάσιο Ζίννη.

Ενδιαφέρον έχει να αναφέρουμε ότι κατά τις τρεις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, από το 1870 έως το 1900, είχαν εκδοθεί εννέα Παιδιατρικά βιβλία, μεταξύ των οποίων είναι το πρώτο Πανεπιστημιακό βιβλίο Παιδιατρικής του καθηγητού Βιτσάρη, τρία είναι μετάφραση ευρωπαϊκών παιδιατρικών βιβλίων και ένα διατριβή επί υφηγεσίας. Στα αναφερθέντα οκτώ θα πρέπει να προσθέσουμε το βιβλίο με τον εναρκτήριο λόγο του υφηγητού Παιδιατρικής Γεωργίου Παπαβασιλείου με τίτλο «Τα νοσήματα των παίδων από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ' ημάς».

Οι καινούργιες επιστημονικές γνώσεις της Παιδιατρικής εφαρμόζονται και στην αναπτυσσόμενη Πανεπιστημιακή Παιδιατρική Κλινική, όπως για παράδειγμα ο υφηγητής της Παιδιατρικής Δούκας Δημητριάδης πρώτος άρχισε να εφαρμόζει στην Ελλάδα την αντιδιφθεριτική οροθεραπεία το 1895 δύο μόλις χρόνια μετά την σχετική εφαρμογή της από τους Behring και Werinicke.

Ο υφηγητής της Παιδιατρικής Χρήστος Μαλανδρίνος, ο μετέπειτα καθηγητής, ανακοίνωσε το 1897 την πρώτη διασωλήνωση σε παιδί με σπασμωδική λαρυγγίτιδα.

Στα μαθήματα της Πανεπιστημιακής Παιδιατρικής Κλινικής περιλαμβάνονται από το 1884 και η διδασκαλία της Παιδιατρικής Ορθοπεδικής από τον υφηγητή Παιδιατρικής Κυριαζίδη, ενώ η Παιδοχειρουργική από το 1903 διδάσκονταν από τον υφηγητή Ιωάννη Χρυσοσπάθη τον μετέπειτα πρώτο καθηγητή Ορθοπεδικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Σημαντικοί σταθμοί στην ανάπτυξη της Ελληνικής Παιδιατρικής υπήρξε η εγκατάσταση της Πανεπιστημιακής Παιδιατρικής Κλινικής κατά το 1926 στο Νοσοκομείο Παίδων το οποίο είχε εγκαινιασθεί το 1900 και που αποτελεί το πρώτο παιδιατρικό νοσοκομείο στη χώρα μας. Εκδίδονται υπό του καθηγητού Γ. Μακκά τα «Αρχεία της Παιδιατρικής Κλινικής», που αργότερα υπό του Καθηγητού Κωνσταντίνου Χωρέμη το «Δελτίον της Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών».

Επίσης σημαντικός σταθμός ήταν η ίδρυση της Ελληνικής Παιδιατρικής Εταιρείας το 1931 από τον τότε καθηγητή Παιδιατρικής Γεώργιο Μακκά, και η εν συνεχεία έκδοση του περιοδικού της με τίτλο «Δελτίον Ελληνικής Παιδιατρικής Εταιρείας», το οποίο αργότερα στη Β΄ περίοδο από το 1947 υπό την προεδρία του καθηγητού της Πανεπιστημιακής Παιδιατρικής Κλινικής Κωνσταντίνου Χωρέμη φέρει τον τίτλο «Αρχεία της Ελληνικής Παιδιατρικής Εταιρείας» και από το 1974 αλλάζει και έκτοτε μέχρι και σήμερα έχει τον τίτλο απλά «Παιδιατρική».

Σημαντικό στοιχείο της Ελληνικής Παιδιατρικής αποτελεί η γρήγορη μεταφορά της γνώσης από την Εσπερία. Θα μνημονευθεί ενδεικτικά μόνο μία χαρακτηριστική περίπτωση εκείνη της εφαρμογής της στρεπτομυκίνης στη θεραπεία της φυματιώσεως από τον καθηγητή Κων. Χωρέμη, ο οποίος αμέσως μετά την πρώτη σχετική ανακοίνωση, ταξιδεύει στην Αμερική για να έχει μία άμεση γνώση και πάραυτα την εφαρμόζει στην Ελλάδα και σε ένα χρόνο το 1948 δημοσίευσε τα αποτελέσματα στο βιβλίο «Η εφαρμογή της στρεπτομυκίνης εις την θεραπεία της παιδικής φυματιώσεως». Μάλιστα το βιβλίο το αφιέρωσε στον εφευρέτη της στρεπτομυκίνης Σέλμαν Ουώκσμανν (Waksman)

Με την καταγραφή της ιστορικής πορείας της Ελληνικής Παιδιατρικής γίνεται αρμονική σύνδεση του παρόντος με το παρελθόν, έχοντας κατά νουν ότι και το σήμερα αύριο θα γίνει παρελθόν.

Προς την κατεύθυνση αυτή έχουν γίνει σημαντικά βήματα τα τελευταία χρόνια με τις μελέτες και συγγραφές του Γιάννη Τσουκαλά, που πρόσφατα εκδώσαμε το βιβλίο του για τον καθηγητή Γεώργιο Μακκά και θα ακολουθήσουν και οι υπόλοιπες μονογραφίες του για την ιστορία της Ελληνικής Παιδιατρικής, που φθάνει μέχρι τις μέρες μας, όπως για την Α΄ και Β΄ Παιδιατρική Κλινική του Πανεπιστημίου Αθηνών με τους Καθηγητές κους Νικόλαο Ματσανιώτη και Κων. Παπαδάτο, όπως και τις αντίστοιχες του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Ακόμη διαπιστώνουμε ότι αυξάνονται κατά τα τελευταία χρόνια τα δημοσιευμένα άρθρα με αντικείμενο την Ιστορία της Παιδιατρικής στα ελληνικά παιδιατρικά περιοδικά.

Στο πνεύμα αυτό ο καθηγητής κ. Γ. Χρούσος ενέκρινε την πρόταση της Ελληνικής Εταιρείας Ιστορίας Παιδιατρικής για μία δίωρη εισήγηση για την Ιστορία της Ελληνικής Παιδιατρικής στους ειδικευόμενους της Α΄ Παιδιατρικής Κλινικής του Νοσοκομείου Παίδων ΄΄Αγία Σοφία΄΄. Και φέτος τα εκπαιδευτικά μαθήματα στην Κλινική άρχισαν τον Σεπτέμβριο με το δίωρο της Ιστορίας της Ελληνικής Παιδιατρικής. Θέλουμε να πιστεύουμε ότι και οι άλλες Πανεπιστημιακές Παιδιατρικές Κλινικές θα εντάξουν κάποια στιγμή στα εκπαιδευτικά προγράμματά τους την Ιστορία της Ελληνικής Παιδιατρικής, ώστε οι νέοι Παιδίατροι να είναι ενημερωμένοι στην ιστορική πορεία της Ελληνικής Παιδιατρικής.

Θα πρέπει σιγά-σιγά να γραφούν οι ιστορίες των Παιδιατρικών Κλινικών όλων των Πανεπιστημίων καθώς και των άλλων Παιδιατρικών Κλινικών των Νοσοκομείων της χώρας. Για παράδειγμα δείχνουμε το βιβλίο της κας Αποστολοπούλου για την Παιδιατρική Κλινική του Νοσοκομείου Κερκύρας, και την ιστορία της Αναπτυξιακής Παιδιατρικής της κας Μπαρούτσου.

Προς την κατεύθυνση της γνώσης της ιστορικής διαδρομής της Ελληνικής Παιδιατρικής η νεοϊδρυθείσα Ελληνική Εταιρεία Ιστορίας της Παιδιατρικής διοργανώνει από το 2006 τις ετήσιες Ημερίδες της. Στα Πρακτικά της 1ης Ημερίδας περιέχονται, όπως βλέπουμε στη διαφάνεια, οι σχετικές ανακοινώσεις μεταξύ των άλλων τις ιστορικές καταγραφές για την αιματολογία ογκολογία στην Ελλάδα από την κα Φ. Τζωρτζάτου, για την αιμορροφιλία από την κα Σ. Αρώνη,

Στη 2η Ημερίδα το 2007 έγιναν οι ανακοινώσεις «Διακομιδές νεογνών από τους μυθικούς χρόνους μέχρι σήμερα», από τον κ. Γ. Τσουκαλά και συνεργάτες, «Η δια σικυών θεραπεία, παλαιά και σύγχρονα» από τον παιδίατρο κ. Παπαδάκη, «οι τέσσερες εποχές μιας παιδιατρικής καριέρας», του Καθηγητού κ. Χρ.Μπαρτσόκα, «Λαρυγγίτιδες, τρεις βιωματικές εμπειρίες» από τον υφηγητή κ. Δ. Ζουμπουλάκη, και παρουσιάσθηκε το γλυπτικό έργο του παιδιάτρου Βασίλη Κάρλο από τον κ. Ντόλαντζα..

Στην 3η Ημερίδα τον περασμένο Απρίλιο ανακοινώθηκαν «Τα παιδιατρικά του Σωρανού του Εφεσίοθ» από τον ομιλούντα, «Όταν η βυζαντινή μητέρα αδυνατεί να θηλάσει.» από την καθηγήτρια κ. Πουλάκου και συνεργατών, «Ιστορική αναδρομή του Νεογνικού Τμήματος του Μαιευτηρίου ΄΄Μαρίκα Ηλιάδη΄΄ 1933-1957» από τον Τσουκαλά και συν., «Φωτογραφικές αναμνήσεις. Αρχείο παιδιάτρου Γεωργίου Μανωλάκη» από την κ. Νίνα Μανωλάκη, «Το χρονικό της πρώτης πενταετίας της Πανεπιστημιακής Παιδιατρικής Κλινικής Ιωαννίνων, από τον καθηγητή κ. Π. Λαπατσάνη, που όμως στα Πρακτικά θα συμπεριληφθούν και τα υπόλοιπα χρόνια 14 χρόνια, και «Η ιστορική διαδρομή της Ελληνικής Παιδιατρικής Εταιρείας» από την καθηγήτρια κα Π. Βλάχου, ενώ παράλληλα από τον Καθηγητή κ. Γ. Χρούσο έγιναν τα αποκαλυπτήρια της προτομής του Σωρανού του Εφεσίου πατέρα της Παιδιατρικής, που βρίσκεται στο περιβάλλοντα χώρο του Χωρεμείου Ερευνητικού Κέντρου έργο του παιδιάτρου Βασίλη Κάρλου.

Τελειώνοντας ανακοινώνεται η 4η Ημερίδα Ιστορίας της Ελληνικής Παιδιατρικής, που θα πραγματοποιηθεί στο αμφιθέατρο του Χωρεμείου Ερευνητικού Κέντρου του Νοσοκομείου Παίδων Αγία Σοφία το Σάββατο 4 Απριλίου 2009, με ελπίδες όπως συνεχισθεί ο ετήσιος ρυθμός τους και να ανέλθει κάποτε στη 18η Ημερίδα, όπως και η σημερινή 18η Επιστημονική Εκδήλωση Παιδιατρικής, της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, που διοργανώνεται υπό την προεδρία της Καθηγήτριας κας Σιαμοπούλου.

--------------------------------------------------------------------------------

Επίσης ο Γαληνός Όροι ιατρικοί σμ΄, G.C. Kuhn, Claudi Galeni, Opera Omnia, τόμ. XIX, σελ. 630, επεξηγεί ότι «ο γαρ οδαξησμός κνησμός τίς εστι μετά βραχείας ανίας».

Βλ. και το σχετικό σχολιασμό του χωρίου αυτού από τον Γαληνό, , G.C.Kuhn, ό. π., τόμ. XVIIIA, σελ. 500-502.