Η απήχηση, που είχε το βιβλίο, ήταν μεγάλη γι' αυτό και τέσσερα χρόνια αργότερα το 1756 μεταφράσθηκε στην απλή νεοελληνική γλώσσα από τον ΄Ελληνα λόγιο Ιωάννη Αδάμη. Μάλιστα η έκδοδης αυτή του 1756 επανεκδόθηκε το 1772. Ενδιαφέρον έχει να τονισθεί ότι το βιβλίο αυτό του Μαδάϊ περί των φαρμάκων ήταν το μόνο ιατρικό βιβλίο κατά το δεύτερο μισό του 18ο αιώνα, που είχε τρεις εκδόσεις, δείγμα της αξίας του, που κάλυπτε στη θεραπευτική μία ανάγκη του λαού.

Εκδόθηκαν και άλλα βιβλία, που περιείχαν συνταγές για διάφορες παθήσεις και τρόπους παρασκευής των φαρμάκων, όπως το βιβλίο του καθηγητού στην Πέστη και Βιέννη Σαμουλήλ Ρατζ, το οποίο μετέφρασε ο Γ. Ζαβίρας με τίτλο Ιατρικές Παραινέσεις, Πέστη 1787. Επίσης το βιβλίο του Ιωάννη Νικολίδη, Ερμηνεία περί του πώς πρέπει να θεραπεύεται το γαλλικό πάθος, Βιέννη 1794, που μπορεί να θεωρηθεί ως η πρώτη Ελληνική αφροδισιολογία , περιείχε κεφάλαιο με τίτλο «Περί κατασκευής μερικών ιατρικών».Ο Νικόλαος Παπαδόπουλος στον Ερμή τον Κερδώο ή Εμπορική Εγκυκλοπαιδεία, 1816, καταχωρίζει και φάρμακα, πολλά εκ των οποίων μνημονεύονται από τον Γεώργιο Φωτεινό.

Στο σημαντικό προεπαναστατικό περιοδικό Ερμής ο Λόγιος 1818, σελ. 469-488, ο εξ Ιωαννίνων ιατρός Δημήτριος Νίτσιος σε σχετικό άρθρο μνημονεύει τα τέσσερα μέρη της Φαρμακευτικής, τη γνώση, την εκλογή, την κατασκευή και τη μείξι των φαρμάκων, δηλ. τη «φαρμακογνωσία», τη «φαρμακολογία», τη «φαρμακοποιϊα» και τη «φαρμακομιξία». Ο ιατρός Σέργιος Ιωάννου στο βιβλίο του Πραγματείας Ιατρικής. Επίτομος Ιστορία της ιατρικής τέχνης, Κωνσταντινούπολις 1818, παραθέτει τα φάρμακα της «Ιατρικής ύλης», η οποία, όπως σημειώνει, περιγράφει «τα απλά ιατρικά, βότανα και τας τούτων ιδιότητας και δυνάμεις», ενώ η «φαρμακεία» δηλ. η φαρμακευτική, «καταγίνεται εις την σύνθεσιν και σκευασίαν των φαρμάκων», τα σύνθετα φάρμακα τα οποία κατασκευάζονται «δια των χημικών μεθόδων».

Στα 1818 είδε το φως της δημοσιότητος η Φαρμακοποιϊα Γενική του Διονυσίου Πύρρου του Θετταλού, που εκδόθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1818, και ήταν μετάφραση της «νεωτέρας φαρμακοποιίας του περιφήμου χυμικού Βρουνιατέλου, του ημετέρου σοφού διδασκάλου της εν παυϊας Βασιλικής Ακαδημίας», όπως αναγράφεται στον πρόλογό. Ακόμη ο Διονύσιος Πύρρος εξέδωσε στο Ναύπλιο το 1831 το βιβλίο με τίτλο Εγκόλπιον τω Ιατρών ή Πρακτική ιατρική,σε δύο τόμους, εκ των οποίων ο δεύτερος, (σελ. 2), «περιέχει τετρακόσιας πεντήκοντας ιατρικάς κατασκευάς και εκατόν πεντήκοντα ιατρικά βότανα, άπαντα προσηρμοσμένα εις τα εν τω πρώτω τόμω εμπεριεχόμενα τρακόσια εξήκοντα δύο ανθρώπινα πάθη».

Η Ελληνική Φαρμακοποιία του Γεωργίου Φωτεινού

Κατά το 1835 τυπώθηκε στη Σμύρνη το βιβλίο του Γεωργίου Φωτεινού «Ελληνική Φαρμακοποιϊα»

, «ερανισθείσα εκ διαφόρων λατινικών και γαλλικών χημικοφαρμακευτικών συγγραφέων». Ενδιαφέρουσες είναι οι πληροφορίες για το ιστορικό της συγγραφής του βιβλίου, τις οποίες ο συγγραφέας παραθέτει στον πρόλογό του με τίτλο «Φίλοι Ομογενείς».

Ο Γεώργιος Φωτεινός ήταν φαρμακοποιός και κατά τη διαμονή του στο Βουκουρέστι το 1804 βλέποντας ότι δεν υπήρχε στην ελληνική γλώσσα μία φαρμακοποιία, ενώ τα ευρωπαϊκα έθνη «ευπωρούσι διαφόρων φαρμακευτικών βιβλίων», άρχισε να μεταφράζει την Αυστριακή Φαρμακοποιία, προσθέτοντας και άλλα στοιχεία από νεώτερες φαρμακοποιίες, που είχε στη διάθεσή του στο Βουκουρέστι. Τη συμπλήρωσε με ένα λεξικό και μία συνοπτική θεωρία της χημείας, που είναι απαραίτητη, όπως σημειώνει, «εις την φαρμακευτικήν». Ακόμη ο Γεώργιος Φωτεινός γράφει ότι τα θέματα της Χημείας τα ερανίσθηκε «επιτομικώς εκ του περιφήμου ήρωος της χημείας, του αειμνήστου Λαυοϊσιήρου», του Λαβουαζιέ (Laviosier, A. L., 1743-1794), , ο οποίος ως γνωστόν θανατώθηκε κατά την τότε επικρατούσα τρομοκρατία στη Γαλλία.

Στην εργασία του αυτή ο Γ. Φωτεινός, όπως σημειώνει, βοηθήθηκε τότε από τον «σοφό διδάσκαλο Κωνσταντίνο Βαρδαλάχο» , ο οποίος ως γνωστόν είχε σπουδάσει ιατρική στην Πάδοβα μαζί με τον Κήρυκο Χαιρέτη και τον Ιωάννη Καποδίστρια. Ενδιαφέρουσα είναι η σχετική διήγηση, που καταγράφει ο Κων. Σάθας , για τους τρεις αυτούς αχώριστους σπουδαστές της Ιατρικής στην Πάδοβα, οι οποίοι κατά την επίσκεψή τους στη Βενετία περνώντας από το Φρενοκομείο της Βενετίας ένας παράφρων προείπε τη μετέπειτα πορεία τους: Για τον Χαιρέτη ότι θα υπηρετήσει ένα μέγα αυθέντη, για τον Καποδίστρια ότι θα κυβερνήσει το ενδοξότερο έθνος του κόσμου και για τον Βαρδαλάχο ότι θα διδάξει τη νεολαία αλλά θα τον δεχθεί ένα ευρύς τάφος, όπως και συνέβησαν στη συνέχεια. Ο Χαιρέτης διετέλεσε γιατρός του Σουλτάνου, ο Καποδίστριας έγινε κυβερνήτης της Ελλάδος και ο Βαρδαλάχος χρημάτισε διδάσκαλος σε διάφορα σχολεία αλλά τελικά πνίγηκε στη θάλασσα σε ταξίδι του σε νησί των Κυκλάδων.

Ο Γεώργιος Φωτεινός ακόμη γράφει ότι σε τρία χρόνια είχε ολοκληρώσει το βιβλίο του και το αφιέρωσε στον Ηγεμόνα της Μολδαβίας Αλέξανδρο Μουρούζη, ο οποίος αφού το διάβασε το έδωκε στους ειδικούς διδασκάλους και ιατροφιλοσόφους να το «επιθεωρήσωσιν». Συγκεκριμένα στον διδάσκαλο των φιλοσοφικών μαθημάτων της εν Ιασίω Αυθεντικής Σχολής Δανιήλ , ιερομόναχο, που είναι ο Δανιήλ Φιλιππίδης, εκ Μηλαιών Πηλίου ένας εκ των συγγραφέων της γνωστής Νεωτερικής Γεωγραφίας, Βιέννη 1791, στον αρχιατρό Αντώνιο Φωτεινό , στον Ευστάθιο , ιατρό της πολιτείας, στον ιατρό Φωτάκη , και τον εκ Καστοριάς καταγόμενο Αθανάσιο Χριστόπουλο , ο οποίος έχε σπουδάσει ιατρική και νομική.

Ενδιαφέρον έχει ότι ο Γεώργιος Φωτεινός παραθέτει του Ηγεμόνος το «πιτάκιον», όπως αποκαλούνταν η εντολή, 23 Μαϊου 1807, προς εξέταση της Φαρμακοποιϊας: «...συνελθόντες μετ' επιστασίας θεωρήσετε την παρούσαν φαρμακοποιϊαν, ώστε αν τω όντι και της δια τύπων κοινοποιήσεως αξία κριθή παρ' υμών, ειδοποιήσετε ημίν δι' αναφοράς σας, ίνα και δι' ημετέρας δαπάνης εις χρήσιν εκδοθή τύποις». Οι ανωτέρω διορισθέντες ενέκριναν το κείμενο της φαρκακοποιίας και απήντησαν στις 28 Ιουλίου 1807 στον Ηγεμόνα Αλέξανδρο Μουρούζη τονίζοντας ότι την Ελληνική Φαρμακοποιία «εύρομεν αυτήν ορθοτάτην κατά τε οικονομίαν και φράσιν και φωτός αξίαν, δια τε την έλλειψιν παρομοίων φαρμακευτικών βιβλίων εις την διάλεκτόν μας». Όμως η έκδοση της πρώτης τότε Ελληνικής Φαρμακοποιίας ναυάγησε διότι συνέβη σε λίγο η έκπτωση του ηγεμόνα Μουρούζη. Επισημαίνουμε ότι το έτος 1807, που αναγράφεται στον πρόλογο, θα είναι αντί του 1806, μια και θα γράφθηκε μετά από τριάντα περίπου χρόνια από τα γεγονότα, και τούτο διότι ο Αλέξανδρος Μουρούζης ηγεμόνευσε την τελευταία φορά στην Μολδαβία από Σεπτέμβριο 1802 έως τον Αύγουστο του 1806 .

Εκτοτε ο Γεώργιος Φωτεινός μετά την εγκατάστασή του στην Κωνσταντινούπολη, όπως σημειώνει, συνέχισε να ενδιαφέρεται για το βιβλίο του και γι' αυτό και προμηθεύθηκε νεώτερες εκδόσεις από τις φαρμακοποιίες, τις οποίες όμως τις βρήκε «πάρα πολύ μεταμορφωμένας από τας παλαιάς και πεπλουτισμένας με νέας καασκευάς χημικάς», με αποτέλεσμα να παύση «ο ζήλος, τον οποίον έσχον εις την έκδοσιν του πονήματός μου». Θα απογοητεύθηκε μάλλον από τις πολλές μεταβολές που θα είχαν επισυμβεί με την πρόοδο της χημείας και της φαρμακευτικής. Κατά το 1821 ωστόσο άρχισε να ασχολείται «ευκαιρίας δραξάμενος» με το χειρόγραφό του, διόρθωσε το λεξικό και την φαρμακοποιία προσθέτοντας «ικανά εκ των νεωτέρων φαρμακοποιών».

Σημειώνει ότι διαίρεσε την φαρμακοποιία του σε τρία μέρη. Το πρώτο μέρος με δύο τμήματα εκ των οποίων το ένα αρχίζει από απλοελληνικό και περιέχει «μίαν σύντομον περιγραφήν των ξένων φερομένων ιατρικών, όλην την ονοματολογίαν των παλαιών Ελλήνων και Λατίνων και την τεχνικήν εις τας χημικάς συνθέσεις των νεωτέρων Γερμανών, Γάλλων και Ιταλών και μίαν ερμηνείαν των εις την χημικήν συντελούντων ιατρικών κλπ. Διαλαμβάνει και τας ονομασίας των ενταύθα αυτοφυών βοτάνων και τουρκιστί προς περισσοτέραν κατάληψιν και τα μέρη αυτών όσα εισίν εν χρήσει. Το άλλο τμήμα περιέχει τις λατινικές ονομασίες. Το δεύτερο μέρος περιέχει μία συνοπτική θεωρία της χημείας, αναγκαία εις την φαρμακευτική.Το τρίτο μέρος περιέχει όλο τα φαρμακευτικό ερανισμένο εκ διαφόρων λατινικών και Γαλλικών φαρμακοποιών.

Και ο Γεώργιος Φωτεινός περατώνει το προλογικό σημείωμα προς τους αναγνώστες του ότι η προσπάθεια τόσων χρόνων έφθασε στο τέλος με την έκδοση της φαρμακοποιίας του κατορθώνοντας «κατά πρώτον να μετακαλεσθή η τέχνη αύτη εις την ημετέραν διάλεκτον και ακολούθως γινομένη μικρά αιτία να παρακινήση τους πεπαιδευμένους του Γένους μου να συνγράψωσι περί τούτου καλήτερα», ευχή που όντως πραγματοποιήθηκε διότι δύο χρόνια αργότερα μετά από εντολή της ελληνικής κυβέρνησης γράφθηκε νέα Ελληνική Φαρμακοποιία από τους Ι. Βούρο, Ξ. Λάνδερερ και Ιωσ. Σαρτόρι , ενώ ήδη στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως του βασιλείου της Ελλάδος, 2 Μαϊου 1835, δημοσιεύθηκε διάταγμα Περί πωλήσεως ιατρικών.

Το περιεχόμενο του βιβλίου

Αναλυτικότερα το περιεχόμενο του βιβλίου της ελληνικής φαρμακοποιίας του Γεωργίου Φωτεινού αποτελείται από τα εξής επί μέρους μέρη:

1. Πρόλογος με τίτλο «Φίλοι ομογενείς».

2. Μέρος πρώτον. «Λεξικόν της Φαρμακοποίας, διαλαμβάνον περί βοτάνων και συνθέτων κατασκευών των εν τη παρούση φαρμακοποιϊα εμπεριεχομένων και ετέρων τη χημεία συντελούντων».

Τμήμα Α΄. «Αρχόμενον εκ του απλοελληνικού», σελ. 1-130

Τμήμα Β΄. «Αρχόμενον εκ του Λατινικού», σελ. 131-193.

3. Μέρος Δεύτερον. «Θεωρία Χημείας», σελ. 194-229.

4. Μέρος Τρίτον. «Περιέχον την πράξιν της Φαρμακοποιϊας ήτοι την κατασκευήν κατά αλφαβητική σειρά», σελ. 230-400.

5. Παράρτημα: «Ο βοηθός του τεχνίτου, ήτοι διάφοροι περίεργοι ερμηνείαι χημικών κατασκευών χρησίμων εις τας τέχνας και εις τον κοινωνικόν βίον, εκ διαφόρων παλαιών και νεωτέρων ενδόξων χημικών συγγραφέων ερανισθείσαι και συνταθείσαι υπό Κ. Ροδέ», σελ. 403-504. Στην αρχή και η επιστολή προς τον Γεώργιο Φωτεινό του Κωνσταντίνου Ροδέ του «Εκ Νεοχωρίου Βοσπόρου 1 Ιανουαρίου 1836», που σημαίνει ότι το βιβλίο θα ολοκληρώθηκε και κυκλοφόρησε τον Ιανουάριο του 1836. Επίσης δίνει την πληροφορία ότι την «επιστασίαν και φροντίδα της εκδόσεως» της ελληνικής Φαρμακοποιίας είχε «ο κύριος Κωνσταντίνος Ρίζος».

Σημειώνουμε ότι, για να είναι δυνατόν η Φαρμακοποιία να χρησιμοποιείται και από τον απλό λαό , ο Γεώργιος Φωτεινός αναγράφει στα φάρμακα εκτός από τις επιστημονικές ονομασίες στη λατινική και γαλλική γλώσσα τις αντίστοιχες ονομασίες στην ελληνική και τουρκική γλώσσα. Ενδιαφέρον επίσης έχει και ο κατάλογος των συνδρομητών, που καταχωρίζεται στο τέλος του βιβλίου, μεταξύ των οποίων ήταν αρκετοί ιατροί, όπως ο αρχιατρός της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, ο Δημήτριος Μαυροκορδάτος , ο μετέπειτα πρώτος καθηγητής Ανατομίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, ο ιατρός στην Αθήνα ο Π. Δ. Στεφανίτζης , αλλά και αρκετοί φαρμακοποιοί, ακόμη, κι' αυτό είναι το ιδιαίτερο, αναγράφονται συνδρομητές και οκτώ γυναίκες.

Συμπέρασμα

Συμπερασματικά μπορεί να λεχθεί ότι από το 1804 ο Γεώργιος Φωτεινός είχε αρχίσει να γράφει την Ελληνική Φαρμακοποιία λόγω της έλλειψης της στην ελληνική γλώσσα. Το χειρόγραφό είχε εγκριθεί από τους διορισθέντες από τον Ηγεμόνα εξεταστές και θα είχε τυπωθεί το 1807, αν πολιτικές συνθήκες εκείνους τους μήνες δεν είχαν προκαλέσει την έκπτωση του Ηγεμόνα Αλεξάνδρου Μουρούζη. Η μη έκδοσή της είχε ως αποτέλεσμα να καθυστερήσει η εμφάνιση της πρώτης Φαρμακοποιίας, που πραγματοποιήθηκε αργότερα το 1818 από τον Διονύσιο Πύρρο και κατ' αυτόν τον τρόπο η Ελληνική Φαρμακοποιία του Γεωργίου Φωτεινού να καταλάβει πλέον τη δεύτερη θέση και να εκδοθεί με συμπληρώσεις το 1835 στη Σμύρνη.

Βλ. Γιάννης Καράς, Οι επιστήμες στη τουρκοκρατία,. Χειρόγραφα και έντυπα, τόμ. Γ΄, Οι επιστήμες της ζωής, Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της "Εστίας", 1994. D. Karaberopoulos, Al. Oeconomopoulou, «Greek medical manuscripts of the period of 16th -middle 19th centuries», in Alfedro Musago-Soma (ed.) Proceedings of the 39th International Congress on the History of Medicine, (5-10 September 2004 Bari of Italy), vol. II.

Για τα αναφερόμενα παρακάτω βιβλία βλ. Δημ. Καραμπερόπουλος, Ιατρική ευρωπαϊκή γνώση στον ελληνικό χώρο, 1745-1821, Βιβλιοθήκη Ιστορίας της Ιατρικής, αρ. 1, Εκδ. Αθ. Σταμούλη, Αθήνα 2003.

Βλ. Δημ. Καραμπερόπουλος, «Η Πρώτη Ελληνική "Αφροδισιολογία" του 1794», Αρεταίος, τόμ. 6, τεύχ. 22, Οκτ.-Δεκ. 2002, σελ. 249-252.

Ο πλήρης τίτλος είναι: «Ελληνική Φαρμακοποιία. Διηρειμένη εις μέρη τρία. Το πρώτον μέρος περιέχει εν λεξικόν της φαρμακοποιίας, το δεύτερον μέρος μίαν συνοπτικήν θεωρίαν της χημείας και το τρίτον μέρος όλον το κατασκευαστικόν το ως επί το πλείστον μέχρι τούδε χρήσιμον. Φιλοπονηθείσα παρά Γ. Φ. Β.. Ερανισθείσα εκ διαφόρων λατινικών και Γαλλικών χημικοφαρμακευτικών συγγραφέων. Σμύρνη, εν τω τυπογραφείω Α. Δαμιανού, 1835». Δημ. Γκίνη- Βαλ. Μέξα, Ελληνική Βιβλιογραφία 1800-1863, τόμ Ι 1800-1839, Αθήνα 1939, αρ. 2480, σελ. 365.

Συγγραφέα της Φυσικής πειραματικής, Βιέννη 1812.

Κων. Σάθας, Νεοελληνική Φιλολογία, Εν Αθήναις 1868, σελ. 656.

Βλ. Ariadna Camariano-Cioran, Les Academies princieres de Bucarest et de Jassy et leur professeurs, Institute for Balkan Studies, Θεσσαλονίκη 1974, σελ. 611-630.

Τον Αντώνιο Φωτεινό τον βρίσκομε στους καταλόγους συνδρομητών βιβλίων, όπως «Ο εξοχώτατος ιατρός κύριος Αντώνιος Φωτεινός» εις του Δημ. Γοβδελά, Στοιχεία αλγέβρας, Εν ΄Άλλη 1806, σελ. 778, «ο εξοχώτατος ιατροφιλόσοφος Αντώνιος Φωτεινός Βυζάντιος» στα βιβλία του Κ.Μ. Κούμα, Χημείας επιτομή, τόμ. Β΄, 1808, σελ. 281, Βεϊλάνδου Αγάθων, Βιέννη 1814.

Τον ιατρό Ευστάθιο συναντούμε συνδρομητή σε βιβλία, όπως ενδεικτικά μνημονεύουμε του Δημ. Γοβδελά, Στοιχεία αλγέβρας, Άλλη 1806, σελ. 778. Επίσης τον συναντούμε στον Ερμή το Λόγιο του 1817, σελ. 92, όπου αναφέρεται ότι διορίζεται επίτροπος διαθήκης αποθανόντος, Ερμή το Λόγιο του 1818, σελ. 657, «Εν Ιασίω παρά τω εξοχοτάτω ιατροφιλοσόφω κυρίω Ευσταθίω» γίνεται η εγγραφή συνδρομητών για το βιβλίο του Μανουήλ Διδύμου, όπως επίσης και για τον Νέον Ανάχαρσι, Ερμής ο Λόγιος 1819, σελ. 875 και Φιλολογικός Τηλέγραφος, αρ. 21, 1 Νοεμβρίου 1819. Υπήρξε έφορος της νεοσυστάσης εν Ιασίω Ελληνικής Τυπογραφίας, όπως αναγράφεται στον Ερμή το Λόγιο, 1812, σελ. 162, και του 1814, σελ. 88 σημειώνεται «ο εξοχώτατος εν φιλοσόφοις άρχων ιατρός της Αυθεντικής κούρτης και της πόλεως κύριος Ευστάθιος, ανήρ τω όντι πεπαιδευμένος και λίαν γεγυμνασμένος, ου μόνον εις την ανά χείρας αυτού επιστήμην της ιατρικής, αλλά και εις όλην την φιλοσοφίαν και εις διαλέκτους πολλάς». Ariadna Camariano-Cioran, Contribution a l' histoire des relations Greco-Roumaines. L' Epire et les pays Roumains, Jannina 1984, σελ. 222, όπου όμως τον θεωρεί ως καταγωμενο από την Ηπειρο. Σύμφωνα όμως με την Ιλια Χατζηπαναγιώτη-Sangmeister, «Το ¨Σχολείον των ντελικάτων εραστών" και το "Ερωτος αποτελέσματα". Νέα στοιχεία για τα στιχουργήματά τους», Ο Ερανιστής, τόμ. 23, 2001, σελ. 143-165, υποσημ. αρ.20, ο ιατρός Ευστάθιος είναι το ίδιο πρόσωπο με τον ιατρό Ευστάθιο Αθανaσίου από τον Τύρναβο (Eustathius Athanasius), που είχε σπουδάσει Ιατρική στην Άλλη και είχε ανακηρυχθεί διδάκτωρ το 1794, επισημαίνοντας μάλιστα ότι "στα μητρώα του πανεπιστημίου δεν εμφανίζεται σε ολόκληρο το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα κανένας άλλος Ελληνας φοιτητής με όνομα που να αρχίζει από άλφα". Βλ. Θωμάς Παπαδόπουλος, Eλληνική Βιβλιογραφία, (1466ci-1800), τόμ. 2, Πραγματείαι της Ακαδημίας Αθηνών αρ. 48, Αθήναι 1986, σελ. 460-462.

Ο ιατρός Φωτάκης μνημονεύεται ως «αρχιατρός του μακαρίτου αυθέντα Γρηγόρβοδα από το Κίοβον» στις «Εφημερίδες ιδιόχειραι Κωνσταντίνοιυ Καρατζά του Πάνου, Ιανουάριος, Φεβρουάριος το 1778», Eudoxu de Hurmuzaki, Documente Privitore la Storia Romanilor, έκδ. υπό A. Padopoulos-Kerameus, Bucuresti 1909, τόμ. XIII, σελ. 101.

Για τον Αθανάσιο Χριστόπουλο (1772-1847), που σπούδασε Ιατρική και Νομική στην Πάδοβα της Ιταλίας ενδεικτικά βλ τα ΄Απαντά του, που αναστύλωσε ο Γ. Βαλέτας, Αθήνα, Φίλοι Βυζαντινών Μνημείων Καστοριάς, 1969.

Florin Marinescu, «Etude genealogique sur la famille Mourouzi», Τετράδια Εργασίας, Κέντρον Νεοελληνικών Ερευνών, Ε.Ι.Ε., Αθήνα 1987, σελ. 43-69.

Ιωάννης Βούρος, Ξαβιέρ Λάνδερερ, Ιωσήφ Σαρτόρι, Ελληνική Φαρμακοποιία κατά Βασιλικήν διαταγήν και κατ' έγκρισιν του Β. Ιατρικού Συμβουλίου. Εν Αθήναις, εκ της Βασιλικής Τυπογραφίας, 1837 (δίγλωσση ελληνικά και λατινικά). Σημειώνουμε ότι οι συγγραφείς στον πρόλογο τους θεωρούν την Φαρμακοποιία τους ως «ως πρώτη εις την Ελλάδα», αγνοώντας τόσο την έκδοση της φαρμακοποιίας του Διονυσίου Πύρρου, όσο και του Γεωργίου Φωτεινού, ο οποίος επίσης δεν μνημονεύει την προγενέστερη αυτή του Πύρρου.

Ενδιαφέρον έχει να αναφερθεί παρόμοια περίπτωση του Γεωργίου Ζαβίρα, ο οποίος έγραψε την Ονοματολογία Βοτανική, Πέστη 1787, σε τέσσερις διαλέκτους, αρχαία ελληνική, απλοελληνική, λατινική και ουγγρική, με σκοπό ο καθένας να μπορεί να αναγνωρίζει ό,τι του έχει αναγράψει ο γιατρός και να μπορεί να προμηθεύεται τα σχετικά βότανα.

Βλ. Δημ. Μαυροκορδάτος, Ανατομία του ανθρωπίνου σώματος. Εν Αθήναις 1836. Η έκδοση αυτή αποτελεί την πρώτη έντυπη έκδοση βιβλίου ανατομίας και στο εισαγωγικό κείμενο περιέχεται και συνοπτική Ιστορία της Ανατομίας.

Για τον ιατρό Πέτρο Δ. Στεφανίτση (1792-1863) ενδεικτικά βλ. Τριαντ. Σκλαβενίτης, «Συμβολή στη βιογραφία του Πέτρου Στεφανίτση», Μνήμων, τόμ. 1, 1971, σελ. 53-73.