ΑΝΑΤΟΜΙΑ

Η επιστήμη της Ανατομίας γίνεται γνωστή στον ελληνικό χώρο κατά την εποχή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού από τους συγγραφείς των επιστημονικού περιεχομένου βιβλίων. Ειδικό βιβλίο Ανατομίας στα ελληνικά κατά περίοδο αυτή δεν είχε τυπωθεί. Το 1738 μεταφράσθηκε από τον Λ. Πατούσα το βιβλίο Ανατομίας του Jean Valverde de Hamusco, Anatomia del corpo humano, Βενετία 1608, αλλά παρέμεινε σε χειρόγραφο μορφή. Το πρώτο έντυπο βιβλίο Ανατομίας εκδίδεται από τον Δημήτριο Μαυροκορδάτο, μόλις, το 1836.

Ωστόσο, γνώσεις ανατομίας συναντούμαι διάσπαρτα σε βιβλία ιατρικού περιεχόμενου, αλλά και σε βιβλία φυσικής, σε βιβλία εγκυκλοπαιδικής ύλης, στο προεπαναστατικό περιοδικό Ερμής ο Λόγιος, ακόμα και σε θρησκευτικού περιεχομένου βιβλίο. Ενδεικτικά μνημονεύονται τα παρακάτω βιβλία και το περί ανατομίας περιεχόμενό τους:

1. Κηρ. Χαιρέτου, Εγχειρίδιον της των ζώων οικονομίας, Βιέννη 1798. Αναφέρεται στην ανατομική κατασκευή του αναπνευστικού, πεπτικού και κυκλοφορικού συστήματος. Το βιβλίο είχε την αποδοχή καθηγητών Πανεπιστημίων της Ιταλίας, του Ιωάννη Χαρβούρη και του V. Malacarne.

2. Ανθ. Γαζή, Γραμματική των φιλοσοφικών επιστημών ή σύντομος ανάλυσις της πειραματικής νεωτέρας φιλοσοφίας κατ' ερωταπόκρισιν, Βιέννη 1799. Στο Β΄ τόμο κεφ. Ε΄, «Περί ανθρωπίνου σώματος» γίνεται λεπτομερής περιγραφή των μερών του ανθρωπίνου σώματος. Δημοσιεύεται εικόνα με τα είδη των μυών καθώς και ανατομικές εικόνες με «κεχαραγμένα δύο ανθρώπινα σώματα» «δια περισσοτέραν κατάληψιν της εωτερικής κατασκευής του ανθρωπίνου σώματος», που αποτελούν τις πρώτες έντυπες ανατομικές εικόνες της εξεταζομένης εποχής.

3. Νικοδήμου Αγιορείτου, Εγχειρίδιον περί φυλακής των πέντε αισθήσεων, 1801. Κεφ. Περί καρδίας. Καταγράφεται η ανατομική κατασκευή της καρδιάς, η μικρή και μεγάλη κυκλοφορία του αίματος και καταχωρίζονται δύο ανατομικές εικόνες της καρδιάς και των αγγείων της.

4. Γεωργίου Χρυσοβελόνη, Ομιλία φυσιολογική, 1802. Γίνεται περιγραφή του νευρικού συστήματος.

5. Μαν. και Κυρ. Καπετανάκη, Εικονολογία παιδική, 1810-1812, με έγχρωμες εικόνες του ανθρωπίνου σκελετού, σε προσθία και οπισθία όψη, τέσσερες έγχρωμες, επίσης, εικόνες με ανατομικά παρασκευάσματα των σπλάγχων του ανθρωπίνου σώματος.

6. Ανώνυμο χειρόγραφο του 18ου, που απόκειται στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης και στη Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας, Βουκουρέστι, αναφέρεται στην ανατομική κατασκευή της καρδιάς και των αγγείων και στην κυκλοφορία του αίματος

Ανατομικά σχέδια και εικόνες καταχωρίζονται και σε βιβλία Φυσικής, όπως στη Φυσική του Νικηφόρου Θεοτόκη, Λειψία 1767, όπου παρατίθεται η ανατομική κατασκευή του οφθαλμού με αντίστοιχο ανατομικό ιχνόγραμμα και η ανατομική εικόνα του λάρυγγος και της τραχείας αρτηρίας. Σημειώνεται ότι «χάριν της διδασκαλίας της φυσικής» συλλογές ανατομίας αποστέλλονται το 1815 στην Κεφαλλονιά, ενώ από τον ιατρό Πέτρο Ηπήτη, το 1818, σκελετός ανθρωπίνου σώματος στη Σχολή της Χίου.

Επισημαίνεται ότι κατά την εποχή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού δεν υπήρχε συγκεκρυμμένη ελληνική ανατομική ορολογία και οι συγγραφείς έπλαθαν δικούς τους ανατομικούς όρους, με αποτέλεσμα να υφίσταται μια πολυσημία των ανατομικών μερών. Ωστόσο, την εποχή αυτή δημιουργούνται και ανατομικοί όροι, που μερικοί έκτοτε παρέμειναν στην ελληνική ιατρική ορολογία, όπως ενδεικτικά αναφέρονται οι όροι: αγγειολογία, βρογχικά αγγεία, ιστός, κυκλοφορικό σύστημα, θωρακικός πόρος, μυολογία, μυϊκό σύστημα, νευρικό σύστημα, νευρολογία, ομφαλική αρτηρία, ουροποιητικόν σύστημα, προμήκης μυελός, σπονδυλική αρτηρία, φρενικό νεύρο, φυτικό νευρικό σύστημα.

Κατά την εποχή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού τέθηκαν οι βάσεις για τη δημιουργία της ελληνικής ιατρικής ορολογίας και ειδικότερα της ανατομικής ορολογίας.

Ενδεικική βιβλιογραφία:

1. Δημ. Καραμπερόπουλος, Γνώσεις ανατομίας και φυσιολογίας του Θεσσαλού Διδασκάλου του Γένους Ανθίμου Γαζή, Αθήνα 1993

2. Δημ. Καραμπερόπουλος, Η μεταφορά της επιστημονικής ιατρικής γνώσης μέσω των ελληνικών εντύπων κατά την εποχή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού (1745-1821). Διδακτορική διατριβή, Αθήνα 1996.

3. Γιάννης Καράς, Οι επιστήμες στην Τουρκοκρατία. Χειρόγραφα καί έντυπα. Τόμ. Γ΄, Οι επιστήμες της ζωής, Αθήνα, 1994.

ΙΑΤΡΙΚΗ

Τις ανάγκες του πληθυσμού για υγιεινομική περίθαλψη, μια και δεν υπήρχε οργανωμένη τοιαύτη, κάλυπταν εν μέρει οι επιστήμονες ιατροί, ενώ ένα μεγάλο μέρος έβρισκε φροντίδα στους πρακτικούς, αυτοδίδακτους γιατρούς, που αποκαλούνταν συνήθως με τα ονόματα "σακκουλιαραίοι", "αγύρται", "τζαρλατάνοι", "κομπογιαννίτες", "εμπειρικοί". Αυτούς ο Κοραής τους θεωρεί πληγή της Ελλάδος και για την αντιμετώπιση του προβλήματος συνιστούσε στους δημογέροντες και στους επισκόπους κάθε τόπου να στέλνουν με έξοδά τους στην Ευρώπη νέους να σπουδάζουν Ιατρική, οι οποίοι στη συνέχεια θα επέστρεφαν ως γιατροί στον τόπο τους.

Για την αντιμετώπιση των αναγκών της περίθαλψης, οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν τις έτοιμες συνταγές, που περιέχονταν στα ονομαζόμενα "Ιατροσόφια", και "Συνταγολόγια", τα οποία κυκλοφορούσαν, κατά κανόνα, σε χειρόγραφο μορφή. Εχουν διασωθεί πολλά από αυτά με συνταγές του Ιπποκράτους, του Γαληνού, του Διοσκουρίδου, καθώς και γιατρών της Ιταλίας. Συναντούμαι εδώ συνταγές επί τη βάσει των οποίων οι ασθενείς κατασκευάζουν μόνοι τους τα φάρμακα για να τα χρησιμοποιούν σε ανάλογη πάθηση. Η τακτική αυτή συνιστάται και από συγγραφείς ιατρικών βιβλίων της εποχής του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Η πρώτη ελληνική Φαρμακοποιϊα τυπώθηκε από τον Διονύσιο Πύρρο Θετταλό με τίτλο Φαρμακοποιϊα γενική, Κωνσταντινούπολις 1818.

Η νοσολογία της εποχής κυριαρχείται από τις επιδημίες, ειδικότερα της πανώλους και της ευλογιάς, που πολύ συχνά κάνανε την εμφάνισή τους, με πολλά θύματα κάθε φορά και επιπτώσεις οικονομικές και κοινωνικές. Αρκετούς θανάτους προκαλούσαν και οι ενδημικές νόσοι χολέρα, τύφος και ελονοσία (ελώδεις πυρετοί). Στην αντιμετώπιση των επιδημιών της πανώλους εφαρμοζόταν η απομόνωση των προσβληθέντων και υπόπτων στα λοιμοκαθαρτήρια ή λαζαρέτα, όπου παρέμειναν για τριάντα έως σαράντα ημέρες, με οδηγίες απολυμάνσεως με τους αποκαλούμενους "καπνισμούς". Ωστόσο, χρησιμοποιούνταν και οι νέες μέθοδοι απολυμάνσεως με τους ατμούς χλωρίου.

Εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι η νέα γνώση του δαμαλισμού, για την προστασία από την ευλογιά, η οποία θέριζε το δέκα με δεκαπέντε τοις εκατό των παιδιών, γίνεται γνωστή και εφαρμόζεται στον ελληνικό χώρο δύο χρόνια μετά την ανακοίνωσή της στην Αγγλία, ενώ το 1805 τυπώνεται σχετικό βιβλίο, όπου μάλιστα δημοσιεύεται και ο πρώτος ιατρικός στατιστικός πίνακας, στον οποίο δείχνεται καθαρά η πτώση του αριθμού των θάνατων μετά την εφαρμογή του δαμαλισμού. Ετσι, με αντικειμενικά τεκμήρια γίνεται προσπάθεια να διαδοθεί ο "σωτήριος" δαμαλισμός.

Η παιδική θνησιμότης της εποχής αυτής ήταν υψηλή. Χαρακτηριστικά είναι τα ποσοστά που παραθέτει στα 1810 ο ιατρός και μετέπειτα καθηγητής του Παναπιστημίου Αθηνών Αναστάσιος Γεωργιάδης Λευκίας, σύμφωνα με τα οποία το 25% των γεννηθέντων βρεφών αποθνήσκει κατά το πρώτο έτος, ενώ μέχρι το πέμπτο έτος το 50% των παιδιών.

Οι ελληνικές κοινότητες στην κατεύθυνση της νοσηλευτικής τους πολιτικής ιδρύουν νοσοκομεία, όπως στις πόλεις: Κωνσταντινούπολη, Θεσσαλονίκη, Σέρρες, Αγιον Ορος, Ανδριανούπολη, Ραιδεστό Θράκης, Φιλιππούπολη, Χίο, Μυτιλήνη, Σμύρνη, Κυδωνίες Μ. Ασίας, Προύσα, Ιωάννινα, Κέρκυρα, Βενετία, Τεργέστη, Βουκουρέστι, Νίζνη Ουκρανίας.

Κατά το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα τυπώνονται τα πρώτα βιβλία με ιατρικά θέματα, ενώ ο ρυθμός έκδοσής τους αυξάνεται κατά τις δύο προεπαναστατικές δεκαετίες. Αυτά αναφέρονται σε θέματα παθολογίας, ιατρικών νουθεσιών, φαρμακολογίας, φυσιολογίας, ανατομίας και ιστορίας της ιατρικής. Τα περισσότερα ιατρικά βιβλία είναι μετάφραση αντιστοίχων βιβλίων αξιολόγων συγγραφέων της Ευρώπης και είχαν μεταφρασθεί σε πολλές ευρωπαϊκες γλώσσες και είχαν πολλές επανεκδόσεις.

Την ανάγκη ενημέρωσης, σχετικά με τα νέα της ιατρικής επιστήμης κάλυπτε, κυρίως, μια και δεν υπήρχε ειδικό ιατρικό περιοδικό, το προεπανασττικό εγκυκλοπαιδικό περιοδικό Ερμής ο Λόγιος, (1811-1821), το οποίο αφιερώνει το 10% των σελίδων του σε ιατρικά θέματα, δημοσιεύοντας εργασίες και βιβλιογραφίες από σύγχρονα ευρωπαϊκά βιβλία και περιοδικά.

Σημειώνουμε τα έντυπα βιβλία ιατρικής της περιόδου του Νεοελληνικού Διαφωτισμού: Αντ. Στρατηγός, Διδασκαλία θεωρικοπρακτική περί των πυρετών, Βενετία 1745. Ιωαν. Αδάμης, Σύντομος ερμηνεία περί ενεργείας μερικών ιατρικών, ΄Αλλη 1756. Θωμάς Μανδακάσης, ΄Ομοια των ελλειπόντων ομοίων ιάματα, Λειψία 1757. Δημ. Καρακάσσης, Περί της φλεβοτομίας, ΄Αλλη 1760. Γ. Βεντότης, Αυνανισμού επιτομή, Βενετία 1777. Γ. Βεντότης, Νουθεσίαι εις τον λαόν, Βενετία 1780. Χρ. Σουγδουρής, Βιβλίον ιατρικόν περί ποδαλγίας, Νίζνη 1781. Κωνστ. Μιχαήλ, Εγχειρίδιον του εν ιατροίς σοφωτάτου Τισσότου, Βιέννη 1785. Κωνστ. Μιχαήλ, Διαιτητική, Βιέννη 1794. Ιωαν. Νικολίδης, Ερμηνεία περί του πώς πρέπει να θεραπεύεται το γαλλικόν πάθος, Βιέννη 1794. Κήρ. Χαιρέτης, Εγχειρίδιον της των ζώων οικονομίας, Βενετία 1798. Γ. Χρυσοβελόνης, Ομιλία φυσιολογική, Βιέννη 1802. Διδασκαλία παραινετική περί της χρήσεως της δαμαλίδος, Βιέννη 1805. Αναστ. Γεωργιάδης, Ιατροφιλοσοφική ανθρωπολογία, Βιέννη 1810. Αναστ. Γεωργιάδης, Αντιπανάκεια, Βιέννη 1810. Κωνστ. Δάρβαρις, Εγχειρίδιον περί συντηρήσεως υγιείας στομάχου, Ιάσιο 1814. Γ.Κ. Τυπάλδος, Διατριβή περί των εν γένει χολερικών πυρετών, Παρίσι 1815. Γ. Κ. Τυπάλδος, Περί του καθαρισμού του αέρος δια του αλικού οξέος, Παρίσι 1815. Π. Ηπήτης, Λοιμολογία, Βιέννη 1816. Αδ. Κοραής, Ιπποκράτους, Το περί αέρων, υδάτων και τόπων, Παρίσι 1816. Σέργιος Ιωάννου, Πραγματείας Ιατρικής, Κωνσταντινούπολις 1818. Διον. Πύρρος, Φαρμακοποιϊα γενική, Κωνσταντινούπολις 1818. Γερ. Καρούσος, Νουθεσίαι προς τους εγκατοίκους της εξοχής περί των φαρμακίων, Κορφοί (Κέρκυρα) 1818. Σπυρ. Βλαντής, Υγιεινατάριον, Βενετία 1820.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

1. Αριστοτ. Ευτυχιάδης, Εισαγωγή εις την ελληνικήν θεραπευτικήν από του 1453 μέχρι των μέσων του 19ου αιώνος, Αθήνα 1985.

2. Δημ. Καραμπερόπουλος, Η μεταφορά της επιστημονικής ιατρικής γνώσης μέσω των ελληνικών εντύπων κατά την εποχή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού (1745-1821). Διδακτορική διατριβή, Αθήνα 1996.

3. Γιάννης Καράς, Οι θετικές επιστήμες στον ελληνικό χώρο (15ος-19ος αιώνας), Αθήνα 1991.

4. Γιάννης Καράς, Οι επιστήμες στην Τουρκοκρατία. Χειρόγραφα καί έντυπα. Τόμ. Γ΄, Οι επιστήμες της ζωής, Αθήνα, 1994.

5. Αριστοτ. Σταυρόπουλος, Τα νοσοκομεία και η νοσηλευτική πολιτική της ελληνικής εθνότητας στην Κωνσταντινούπολη (1453-1838), Αθήνα 1984.