Από το 16ο αιώνα ακόμη στον σκλαβωμένο Ελληνισμό αρχίζουν να αναπτύσσονται πνευματικές δυνάμεις, οι οποίες προσπαθούν να ανασυγκροτήσουν το καταρρακωμένο ελληνικό γόητρο. Η προσπάθεια αυτή συνεχίζεται εντονότερα και στον επόμενο 17ο αιώνα. Όμως από τα μέσα ιδιαίτερα του 18ου αιώνα αρχίζει μια έντονη πνευματική δραστηριότητα, χαρακτηριστικό της οποίας είναι η ανάπτυξη γενικότερα της παιδείας και η έκδοση πολλών εντύπων βιβλίων. Στην αναγεννητική αυτή προσπάθεια του Ελληνισμού, η οποία οδήγησε τελικά στην Επανάσταση του 1821, συμμετέχουν και γιατροί. Στα λίγα λεπτά που σύμφωνα με το πρόγραμμα διαθέτουμε, θα δοθεί επιλεκτικά ένα δείγμα από τη συμμετοχή τους στην αναγεννητική προσπάθεια του Ελληνισμού.

Στη διαφωτιστική αυτή κατεύθυνση οι ΄Ελληνες ιατροί μεταφράζουν στα ελληνικά έγκυρα ευρωπαϊκά ιατρικά βιβλία για τη διαφώτιση του λαού και σε θέματα υγείας, όπως ενδεικτικά παρουσιάζουμε δύο μόνο περιπτώσεις από τις πολλές: τη μετάφραση της Ανατομικής του Βαλβέρδε και του John Allen.

Συγκεντρωμένα τα ιατρικά χειρόγραφα της εποχής της τουρκοκρατίας βρίσκονται στο αξιόλογο έργο του Γιάννη Καρά, Οι Επιστήμες στην Τουρκοκρατία. Χειρόγραφα και έντυπα. Οι Επιστήμες της ζωής., όπου διαπιστώνεται η σημαντική συγγραφική παραγωγή των ιατρικών χειρογράφων κατά την εποχή της οθωμανικής κυριαρχίας.

Ξεχωριστά μνημονεύεται η περίπτωση του εξ Ιωαννίνων ιατρού Σταύρου Μουλαϊμη, ο οποίος αμέσως μετά τη λήψη του πτυχίου από την Πάδοβα το 1727 εξέδωσε το βιβλίο του, «Αντιδοτάριον» με σκοπό να βοηθηθούν ιδιαίτερα όσοι κατοικούν σε αγροτικές περιοχές και να χρησιμοποιούν τα σχετικά αντίδοτα σε δήγματα φιδιών, σκορπιών κ.ά. , που αποτελούσε σοβαρό πρόβλημα στις αγροτικές περιοχές. Το βιβλίο αυτό θεωρείται ως το πρώτο στα ελληνικά έντυπο βιβλίο.

Από τα μέσα ιδιαίτερα του 18ου αιώνα παρατηρείται μια σημαντική ανάπτυξη εκδόσεως έντυπων ελληνικών βιβλίων και αντίστοιχα των ιατρικών βιβλίων, όπως επίσης και βιβλίων θετικών επιστημών, που περιέχουν ιατρικές γνώσεις, και που πολλαπλασιάζονται σημαντικά κατά τις δύο προεπαναστατικές δεκαετίες. Η αύξηση αυτή είναι ένα στοιχείο της γενικότερης πνευματικής κινήσεως κατά την εποχή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, της Νεοελληνικής Αναγέννησης.

Οι Ελληνες ιατροί που σπουδάζουν στα ευρωπαϊκά Πανεπιστήμια συμβάλλουν στη μεταφορά από την Ευρώπη της σύγχρονης ιατρικής γνώσης με τις γνώσεις τους που απέκτησαν. Και παράλληλα συμβάλλουν στην έκδοση πολλών μορφωτικών βιβλίων, καθώς επίσης και ιατρικών βιβλίων στα οποία καταγράφουν τη σύγχρονη ιατρική γνώση την οποία διαδίδουν στον ελληνικό χώρο.

Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του ιατροφιλόσοφου Θωμά Μανδακάση, ο οποίος στα 1757 εξέδωσε την διατριβή του και στα ελληνικά, ενώ παράλληλα επιμελήθηκε την έκδοση πολλών άλλων βιβλίων, όπως του Νικοφόρου Θεοτόκη, «Στοιχεία Φυσικής», τη Λογική και τα Μαθηματικά του Ευγενίου του Βουλγάρεως, του Καισαρίου Δαπόντε, «Καθρέπτης γυναικών», του Νικολάου Βελλερά, Συλλογή διαφόρων ποιημάτων», του Αναστασίου Γορδίου, «Πονημάτιον περί ορθογραφίας», κ.ά.

Ο ιατρός εκ Καστοριάς Κωνσταντίνος Μιχαήλ, στη Βιέννη το 1794, μεταφράζει και εκδίδει δύο βιβλία το «Εγχειρίδιον του εν ιατροίς σοφωτάτου Τισσότου» καθώς επίσης και την «Διαιτητική», το 1794, η οποία επανεκδόθηκε άλλες δύο φορές, 1809 και 1816, στοιχείο της απήχησης στο λαό. Χαρακτηριστικά σημειώνει ότι εξέδωσε το βιβλίο :«Βλέπωντας ουν, ότι υστερούμεθα τοιούτου βιβλίου εις την καθ' ημάς διάλεκτον και την ωφέλειαν προαισθανόμενος, ήτις θέλει προξενήσει τούτο μου το επιχείρημα εις το αγαπητόν μοι Γένος».

Παρόμοια στη Βιέννη την ίδια χρονιά το 1794 ο ιατρός εκ Πίνδου Ιωάννης Νικολίδης εκδίσει το πολυσέλιδο βιβλίο, Ερμηνεία περί της Μαλαφράντζας της σύφιλης. Ιδιαίτερα σημειώνει ότι έγραψε αυτό το βιβλίο «προς κοινήν ωφέλειαν του Γένους των Ρωμαίων, και δια να επιτύχω σωστά τον σκοπόν μου, το έγραψα ρωμαίϊκα, δια να το καταλαμβάνη κάθε απλός Ρωμαίος και να λάβη όφελος από αυτό». (σελ. 47).

Σύμφωνα με τη διαφωτιστική του τακτική ο Νικολίδης τονίζει ότι για την καταπολέμηση των προλήψεων και δεισιδαιμονιών «δεν ημπορεί ποτέ να είναι άλλος κανένας καλλίτερος, και σιγουρότερος και ευκολώτερος τρόπος, πάρεξ να εύγουν εις το φως παρόμοια βιβλία περί της μαλαφράντζας και περί της θεραπείας της», (σελ. 29).

Την ίδια εποχή στα τέλη του 18ου αιώνα στην επαναστατική κίνηση του Ρήγα Βελεστινλή συμμετέχουν και γιατροί, όπως ο Δημήτριος Νικολίδης και ο Ιωάννης Εμμανουήλ οι οποίοι μαρτύρησαν στον Πύργο Νεμπόϊζα του Βελιγραδίου μαζί με τον Ρήγα καθώς επίσης και ο ιατροφιλόσοφος Γεώργιος Σακελλάριος, ο οποίος σώθηκε από τη σύλληψη και θανάτωση διότι ήταν προστατευόμενος του καθηγητού του Πήτερ Φρανγκ, γιατρού της αυτοκράτειρας.
Ο Σακελάριος μετέφρασε στα ελληνικά ιατρικά βιβλία, τα οποία έμειναν ανέκδοτα και απόκεινται στη Βιβλιοθήκη της γενέτειράς του, τη Κοζάνη. Παράλληλα στην πνευματική αναγέννηση συμμετείχε εκδίδοντας επί πλέον τα βιβλία , Ποιήματα, και «Αρχαιολογία συνοπτική των Ελλήνων» και τον πρώτο τόμο «Νέος Ανάχαρσις», τον τέταρτο τόμο μετέφρασε ο Ρήγα, όπου αναδεικνύεται η λαμπρότητα και το μεγαλείο των αρχαίων προγόνων.

Ενδιαφέρουσα είναι η περίπτωση του νέου ιατρού Μανουήλ Σαρής Τενέδιου, ο οποίος αν και απεβίωσε σε ηλικία 24 ετών το 1802 από νοσοκομειακή λοίμωξη, είχε διαφωτιστικό έργο με το βιβλίο «Διατριβή εις Θουκυδίδην», με τα επιγράμματα και τη μελέτη του «Περί ζυμώσεως» στα 1799, στην οποία εκτός των άλλων μεταφέρει την καινούργια γνώση του οξυγόνου, που πριν λίγα χρόνια από τον Λαβουαζιέ αποδείχθηκε ως απαραίτητο στοιχείο της αναπνοής.

Ο ιατρός Χαιρέτης Κήρυκος, συμφοιτητής στην Πάδοβα του Ιωάννη Καποδίστρια, στο αφιερωματικό κείμενο του βιβλίου του, Εγχειρίδιον της των ζώων οικονομίας, 1798, τονίζει πως θα ήθελε να ενημερώσει όλους τους Ελληνες νέους να πάνε να σπουδάσουν στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια και την καινούργια γνώση: «να ήτον δυνατόν ως εν μια ριπή οφθαλμού να περιέλθω όλην μου την πατρίδα, την πάλαι μεν πολυθρύλλητον, νυν δε πολυθρήνητον Ελλάδα, και να κηρύξω εις όλους τους ομογενείς μου νέους να μη χανωσιν εις μάτην το άνθος της ηλικίας των προσμένοντες να γυμνασθώσιν υπό αγυμνάστων.αλλά να τρέξωσι μετά μεγάλης σπουδής όπου είναι αι Μούσαι, αι Ακαδημίαι, οι αριστοι κατά πάσας τας επιστήμας των διδασκάλων».

Προσθέτουμε στη διαφωτιστική συνεισφορά του ιατρού Χαιρέτη ότι επιμελήθηκε την έκδοση πολλών βιβλίων όπως «Ιστορία του θανάτου του Βασιλέως της Γαλλίας ΙΣΤ΄», «Διήγησις Αλεξάνδρου Μακεδόνος», «Θεοδώρου Γαζή Γραμματικής εισαγωγής», «Θησαυρός Δαμασκηνού», «Βοσπορομαχία του Μόμαρς» και διάφορα άλλα λειτουργικά βιβλία.

Και ο άλλος συμφοιτητής του Καποδίστρια και Χαιρέτη στην Ιατρική Σχολή της Πάδοβας Κων. Βαρδαλάχος ακολουθεί το διδακτικό στάδιο και συγγράφει παιδαγωγικά βιβλία για την μόρφωση της νεολαίας, ενώ παράλληλα εκδίδει το βιβλίο του «Φυσική πειραματική» στο οποίο περιέχονται και πολλά ιατρικά θέματα.

Ο ιατρός Ζήσης Κάβρας ο εξ Αμπελακίων κατά την παραμονή του στην Ευρώπη συνέβαλε στην διαφωτιστική κίνηση με την μετάφραση και έκδοση το 1800 του βιβλίου «Στοιχεία της αριθμητικής και της Αλγέβρας» και το 1810 με το βιβλίο «Φυσική δημώδης εις παύσιν της δεισιδαιμονίας», για το οποίο έχουμε δημοσιεύσει ιδιαίτερη μελέτη.

Ο Αναστάσιος Γεωργιάδης, ο μετέπειτα καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών εξέδωσε το 1810 τα βιβλία «Αντιπανάκεια» και «Ιατροφιλοσοφική ανθρωπολογία», όπου στον πρόλογο επισημαίνει τη σημαντική κληρονομιά της γλώσσας από τους προγόνους: «το μόνον όπερ εκ τοσούτων προγονικών αγαθών διεσώσαμεν και εφ ώ δυνάμεθα οπωσούν προς τα λοιπά πεπαιδευμένα έθνη να καυχηθώμεν, είναι η προπατορική ημών γλώσσα» Μάλιστα διερωτάται πως αν και αυτήν την κληρονομιά την χάσουμε σε τι θα καυχόμαστε; «ημείς οι του σοφωτάτου και γενναιοτάτου έθνους του κόσμου απόγονοι, εξ ού όλαι αι επιστήμαι και τέχναι ή επήγασαν ή την αρχήν εν άλλοις λαβούσαι παρ' αυτώ ηύξησαν και ετελειοποιήθησαν;».

Επί πλέον ο Αναστάσιος Γεωργιάδης εξέδωσε το 1812 και το βιβλίο σχετικά με τη ελληνική γλώσσα με τίτλο «Πραγματεία περί της των ελληνικών στοιχείων εκφωνήσεως».

Η πολυπράγμων φυσιογνωμία του Διονυσίου Πύρρου του Θετταλού συμβάλλει με το πολυσχιδές έργο του στη διαφωτιστιστική προσπάθεια του ελληνισμού. Εκδίδει την Φαρμακοποιϊα Γενική, στην Κωνσταντινούπολη το 1818, και στο αφιερωτικό κείμενο παίρνει εικόνα από τη ελληνική μυθολογία του Ηρακλή και την αποκοπή των κεφαλών της Λερναίας Υδρας και με την βοήθεια του φίλου του Ιολάου που κατέκαιε με πυρωμένο σίδερο, παρόμοια τονίζει «επιπάσσων και προσαρμόζων τα παιωνικά φάρμακα εις τους ππασχοντας, δια της σμικράς ταύτης Φαρμακοποιίας ελπίζω να φανώ χρήσιμος εις όλους τους Χριστιανούς αδελφούς μας».
Επί πλέον διευκρινίζει ότι μεταφέρει την γνώση του καθηγητού του στην Παυία, η οποία θα καταστεί «ωφέλιμος και αναγκαία εις το ημέτερον Γένος». Συνέχισε τη διαφωτιστική του δράση και αργότερα με πολλά έργα, χρημάτισε μάλιστα και πρώτος πρόεδρος της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών στο νεοϊδρυθέν ελληνικό κράτος.

Ο ιατρός Σέργιος Ιωάννου εκδίδει την Ιστορία της Ιατρικής στην Κωνσταντινούπολη το 1818 και στον πρόλογο χαρακτηριστικά τονίζει τη δόξα των προγόνων: «Εις την Επίτομον ταύτην της Ιατρικής Ιστορίαν θεωρείς τας αρχάς και προόδους της ωραίας του Ασκληπιού Τέχνης, η οποία παρά τοις παλαιοίς εδοξάζετο ως θείον του ουρανού δώρον.. Εις αυτήν βλέπεις με χαράν τα λαμπρά ονόματα των Προγόνων σου».

Μάλιστα παραθέτει και μια υποσημείωση στο κείμενο, όταν κάνει μνεία των γερμανικών Πανεπιστημίων: «Φιλογενέστατε Ελλην, ακούεις τα βάρβαρα ταύτα και τραχύχωνα ονόματα των Αρκτώων κλιμάτων! Φεύ! Εκεί εξωρίσθησαν προ πολλού αι Μούσαι του Ελικώνος, εκεί μετετέθησαν τα Λύκεια, αι Ακαδημίαι και αι Στοαί της Ελλάδος, εκεί ξενιτεύονται την σήμερον και οι δυστυχείς των Ελλήνων απόγονοι, ζητούντες τα λείψανα της των προγόνων μαθήσεως», (σελ. 306).

Στην αναγεννητική προσπάθεια του Ελληνισμού για το φωτισμό και την ελευθερία σημαντικό ρόλο κατέχει και το προεπαναστατικό περιοδικό «Ερμής ο Λόγιος, το οποίο εκδόθηκε στην Βιέννη από 1811-1821. Σ' αυτό συγγράφουν και ιατροί. Μάλιστα το 10% των σελίδων του πολύτομου αυτού περιοδικού περιέχει ιατρικά θέματα, τα οποία όπως έχουμε τεκμηριώσει είναι γνώσεις της συγχρόνου εποχής και με την αντίστοιχη βιβλιογραφική τεκμηρίωση.

Μια άλλη εκδήλωση της αναγεννητικής προσπάθειας των Ελλήνων ιατρών στα κείμενά τους προσπαθούν να πλάσσουν τους καινούργιους ελληνικού ιατρικούς όρους, να καταρτίσουν την ελληνική ιατρική ορολογία και όπως έχουμε δείξει οι απαρχές της σύγχρονης ελληνικής ιατρικής ορολογίας επισημαίνονται στην περίοδο αυτή της νεοελληνικής αναγέννησης κατά την προεπαναστατική εποχή.
Μάλιστα καταβάλλουν προσπάθεια να αποφύγουν τις ξένες λέξεις όπως χαρακτηριστικά τονίζει ο Αναστάσιος Γεωργιάδης στο βιβλίο του Ιατροφιλοσοφική ανθρωπολογία, 1810, (σελ. η΄κ. εξ.), ο οποίος επί πλέον επισημαίνει ότι από την αρχαία ελληνική γλώσσα θα είναι δυνατόν να ληφθούν όλα τα στοιχεία για το πλάσιμο της καινούργιας ιατρικής ορολογίας.

Συγχρόνως προσπαθούν να αναπτύξουν την σύνδεσή τους με το ιστορικό παρελθόν, με την αρχαία ελληνική ιατρική. Οι συγγραφείς των ιατρικών κειμένων, που ήταν κάτοχοι της σύγχρονης επιστημονικής ιατρικής γνώσης με τις σπουδές τους στα ευρωπαϊκά Πανεπιστήμια, χρησιμοποιούσαν τα αρχαία ιατρικά κείμενα και ιδιαίτερα του πατέρα της Ιατρικής του Ιπποκράτους, Γαληνού, Διοσκορίδου, Αρεταίου κ.ά., στοιχείο που δείχνει ότι κατείχαν την αρχαία ιατρική κληρονομιά.

Στον Πίνακα βλέπουμε τα 26 έργα της Ιπποκρατικής Συλλογής , που καταγράφηκαν στα ιατρικά κείμενα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού με 153 συνολικό αριθμό αναφορών εκ των οποίων οι 104 ήταν και με αποσπάσματα από τα έργα του Ιπποκράτους, ενώ 49 ήταν αναφορές με απλή παραπομπή σ' αυτά.

Τα ενδεικτικά παραδείγματα, που παρουσιάστηκαν, θα μπορούσαμε να πρσθέσουμε ακόμη του Κοραή, του Σεργίου Ιωάννου με την Ιστορία της Ιατρικής, του Μανασσή Ηλιάδη, του Ιωάννη Δονά, Του Δημητρίου Πούλου, του Περδικάρη, του Ψαλίδα, του Βηλαρά και τόσων άλλων, τεκμηριώνετασι η συμμετοχή των ιατρών στην διαφωτιστική προετοιμασία της ελληνικής επανάστασης του 1821.

Ο Κοραής Αδαμάντιος, ο οποίος σπούδασε ιατρική, με τα ελληνικά βιβλία του και γενικότερα με τα κείμενα, τις επιστολές του συνέβαλε σημαντική στην αφύπνιση των συνειδήσεων για την απελευθέρωση από τα δεσμά της δουλείας. Το 1816 εξέδωσε στο Παρίσι το έργο του Ιπποκράτους «Περί αέρων, υδάτων, τόπων», στο οποίο πρόσθεσε μία εισαγωγή εκ 55 σελίδων με τίτλο «Προς τους σπουδάζοντας την Ιατρικήν ομογενείς νέους» ένα κείμενο σημαντικό για τους νέους ιατρούς.

Μανασής Ηλιάδης, «Χημική φιλοσοφία» του Φουρκροά το 1802, ιατροφιλόσοφος Ιωάννης Δονάς, με την «Επιστολή απολογητική», 1802, Δημήτριος Πούλος, με τον «Λόγο εισαγωγικό εις τα Πρακτικά της Λινναϊκής Εταιρειας», 1806.

Αθανάσιος Ψαλίδας, Ιωάννης Βηλαράς, Μιχαήλ Περδικάρης,

ο εξ Ιωαννίνων ιατροφιλόσοφος Μιχαήλ Χρησταρής, «Στοιχεία της αριθμητικής και Αλγέβρας», 1804 και «Στοιχειώδες σύγγραμμα περί ηθικής και ευδαιμονίας», 1816.