Η σωτήρια, όπως χαρακτηρίσθηκε, προφυλακτική αυτή μέθοδος του εμβολιασμού κατά της θανατηφόρου ευλογιάς, έγινε γρήγορα αποδεκτή από τους ΄Ελληνες ιατρούς, οι οποίοι την εισήγαγαν στον ελληνικό χώρο. Και είναι πολύ σημαντικό το γεγονός ότι, ήδη από το 1800, άρχισε να εφαρμόζεται στην Κωνσταντινούπολη καθώς και στις άλλες περιοχές . Ιδιαίτερα, στα Ιόνια Νησιά, το 1802, δημοσιεύεται ο «Κανονισμός του Ιονίου Ιατρικού Κολλεγίου» , του πρώτου Ελληνικού Ιατρικού Συλλόγου , όπου στο άρθρο 22 γίνεται αναφορά στις ιατρικές του φροντίδες, στις οποίες περιλαμβάνεται και ο «δαμαλισμός», όρος ο οποίος, από όσο γνωρίζουμε, θα χρησιμοποιήθηκε τότε, για πρώτη φορά, και έκτοτε καθιερώθηκε στην ελληνική ιατρική ορολογία . Ένα άλλο, επί πλέον, στοιχείο, που συνηγορεί γαι την υποδοχή της νέας μεθόδου του δαμαλισμού στον ελληνικό χώρο, είναι τα σχετικά δημοσιεύματα, στα ελληνικά, που κυκλοφόρησαν με σκοπό να γίνει κατανοητή η νέα μέθοδος προφύλαξης από την ευλογιά και να διαδοθεί στον ελληνικό πληθυσμό. Από την έρευνα, που έχουμε διενεργήσει, διαπιστώθηκε ότι, επτά χρόνια μετά τη ανακοίνωση των πορισμάτων του Ed. Jenner, δημοσιεύονται, στα ελληνικά, τέσσερα κείμενα, τα οποία τονίζουν την αποτελεσματική αντιμετώπιση της ευλογιάς με τον προταθέντα εμβολιασμό του δαμαλισμού.

  Τα τέσσερα πρώτα ελληνικά έντυπα κείμενα για το δαμαλισμό

  Α). Λίγα χρόνια μετά την πρώτη δημοσίευση του Jenner, εκδίδεται, το 1805 στη Βιέννη, από το ελληνικό τυπογραφείο του Γεωργίου Βεντότη το βιβλίο με τίτλο «Διδασκαλία παραινετική περί της χρήσεως της δαμαλίδος... και η κατ΄αυτήν διατριβή του εξοχωτάτου ιατροφιλοσόφου κυρίου Λουδοβίκου Καρένου» . Στις πρώτες δεκαέξι σελίδες καταχωρίζεται ένα προτρεπτικό κείμενο με σκοπό να πείσει τους Ελληνες αναγνώστες να αποδεχθούν «το σωστικόν τούτο εύρημα», το εμβόλιο κατά της ευλογιάς και να εμβολιάσουν τα παιδιά τους. Ο συγγραφέας του κειμένου αναφέρει ότι η ευλογιά ήταν άγνωστος στους αρχαίους Ελληνες και Ρωμαίους και ότι εμφανίσθηκε τον ενδέκατον αιώνα . Για την προστασία σημειώνει ότι «είχε φανή προ πολλών χρόνων η μέθοδος φυλιάσματος», δηλ. του εμβολιασμού με το υγρό από την φλύκταινα της φυσικής ευλογιάς, του λεγομένου ευλογιασμού. Με την μέθοδο αυτή «ύφεσιν προξενούσαν των συμπτωμάτων και καταπραϋνουσαν την φλεγμονήν, όχι όμως τελείαν ασφάλειαν προξενούσαν».

  Μνημονεύει τις πειραματικές προσπάθειες του Jenner να αποδείξει την αλήθεια των παρατηρήσεων, τις οποίες είχε κάνει ως γιατρός των χωρικών, σύμφωνα με τις οποίες όσοι είχαν προσβληθεί από την νόσο ευλογιά των αγελάδων, δεν παρουσίαζαν τη νόσο ευλογιά. Ετσι ανακαλύφθηκε το «εκ δαμάλεως τοιούτον θαυμαστόν αλεξιφάρμακον». Σημειώνει ότι ο όρος «βατζίνα» επροέρχεται από την φράγκικη λέξη «βάκκα» που σημαίνει «δάμαλις», γι' αυτό και ονομάσανε τον εμβολιασμό «δαμαλίς». Τονίζει ότι ο εμβολιασμός με τη «δαμαλίδα» είναι ασφαλής, ακίνδυνος και ότι προφυλάσει από την ευλογιά παρατηρώντας προφητικά (σελ. 7) πως αν εφαρμοσθεί ο εμβολιασμός αυτός «εις πάντα τα βρέφη, το κακόν αυτό πάθος της ευλογιάς ημπορεί να εκλίπη και δι' όλου από τον κόσμον». Κάτι που συνέβει μετά από δύο, περίπου, αιώνες!

  Αναφέρει ακόμη πως ο Jenner δημοσίευσε τα συμπεράσματά του το 1798 με αποτέλεσμα να εγερθούν πολλές συζητήσεις για την αποτελεσματικότητά του δαμαλισμού «εις όλας τας επαρχίας και πόλεις της Ευρώπης». Μάλιστα, συμπληρώνει ότι παρόμοιες παρατηρήσεις γίνανε από δύο γιατρούς και στην Κωνσταντινούπολη με σκοπό να μην υπάρξει αμφιβολία για τη σημαντική προστασία που προσφέρει κατά της ευλογιάι και να αρχίσει ο εμβολιασμός των παιδιών, ακόμη και στα περίχωρα της Κωνσταντινουπόλεως (σελ. 8-9). Ωστόσο, με έμφαση τονίζει πως οι γονείς δεν επιτρέπεται «δι΄ακηδίαν ή δια δυσπιστίαν,και πρόληψιν και πλάνην» να χάσουν τα παιδιά τους από την νόσο ευλογιά, τώρα που υπάρχει το σωτήριο φάρμακο, ο εμβολιασμός με τον δαμαλισμό.

  Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου καταχωρίζεται, μεταφρασμένη από τα γαλλικά, η «Διατριβή υπέρ της δαμαλίδος», του ιατρού της Βιέννης Λουδοβίκου Καρένου , ο οποίος πρωτοστατούσε στη διάδοση και εφαρμογή του εμβολιασμού με τό δαμαλισμό και ο οποίος είχε μεταφράσει το 1799, στα λατινικά, τη μελέτη του Jenner. Το κείμενο το έγραψε διότι του το ζήτησε ο Φαναριώτης άρχοντας Δημήτριος Μουρούζης , και είναι απάντηση στις «επι ταις διασπειρομέναις αμφιβολίαις παρά τινων εν Κωνσταντινουπόλει περί της σωτηριώδους ταύτης πράξεως» του δαμαλισμού.

  Ο Λουδοβίκος Καρένος, για να διασκεδάσει τις αμφιβολίες που είχαν εκφρασθεί, τονίζει πως καμμία ιατρική εφεύρεσις δεν έγινε αποδεκτή σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα και δεν διαδόθηκε τόσο πλατιά όσον ο δαμαλισμός. Απαριθμεί (σελ. 19-25) όλες τις χώρες της Ευρώπης, στις οποίες γρήγορα διαδόθηκε και είχε αρχίσει, μe νόμο να εφαρμόζετai στα παιδιά. Μάλιστα, αναφέρει ότι στη Ρωσσία το 1800 η αυτοκράτειρα «ωνόμασε Βακσινόφ το πρώτον υποτεθέν παιδίον εις αυτήν την πράξιν » του εμβολιασμού και. ότι ο δαμαλισμός μεταφέρθηκε και στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Επίσης, απαριθμεί εφευρέσεις της ιατρικής, οι οποίες δέν είχαν τη διάδοση του δαμαλισμού. Συγκεκριμένα, μνημονεύει τα «θυμιάματα του Γκιτόν Μορβω ή του Σμίτ, γινόμενα εις τα νοσοκομεία, φυλακάς και άλλους τόπους» για να καθαρίζεται από τα «μιάσματα» ο μολυσμένος αέρας αυτών των χώρων, «το δια τα εγκυμονούσας επινοηθέν εργαλείον», δηλαδή ο εμβρυουλκός, ο οποίος «λύτρωσε πολλά παιδία», «η σύριγξ», δηλ. ο καθητήρας, ο οποίος «ανακούφισε πολλούς πάσχοντας από την δυσκολίαν της ουρήσεως», «το τρυπάνι» του κρανίου, που «εθεράπευσε μιά πληθύν ανθρώπων, εγγύς όντων να πεθάνουν από συντρίμματα της κεφαλής», «ο πρίων έκοψε πολλούς βραχίονας και πόδας» με γάγγραινα και έτσι έσωσε τη ζωή των ανθρώπων, «το χρίσμα του ελαίου» στο σώμα μπορεί να προφυλάσει τον άνθρωπο από την πανώλη, «ο γαλβανισμός να έκαμε καλόν εις το ανθρώπινον γένος» . Τονίζει πως όλες αυτές οι εφευρέσεις δεν διαδόθηκαν τόσο γρήγορα και ούτε είχαν τόση αποτελεσματικότητα, όπως ο δαμαλισμός.

  Ο συγγραφέας της «Διατριβής περί της χρήσεως δαμαλίδος» για να πείσει τους αναγνώστες, με το πιό πειστικό και παραστατικό τρόπο, χρησιμοποίησε ένα στατιστικό πίνακα, όπου εκεί κατά έτος αναγράφονται οι θάνατοι στή Βιέννη, από ευλογιά. Ο πίνακας αυτός δείχνει πως μετά το 1800, που εφαρμόσθηκε ο δαμαλισμός, ο αριθμός των θανάτων των παιδιών από ευλογιά πέφτει κατακόρυφα. Ο πίνακας αυτός θα πρέπει να θεωρείται ως ο πρώτος ιατρικός στατιστικός πίνακας της εποχής του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, που δημοσιεύθηκε σε έντυπο ελληνικό βιβλίο (βλ. τον πίνακα παραπλεύρως). Ακόμη, αναφέρει τα στατιστικά δεδομένα της «Γενεριάνας Συντροφίας» της Αγγλίας, της επιστημονικής, δηλαδή, εταιρείας του δαμαλισμού, σύμφωνα με τα οποία η θνησιμότης από τη φυσική ευλογιά ήταν «έν άτομον εις τα έξ», δηλ. 16,6% και στον εμβολιασμό με υγρό από τη ευλογιά, τον ευλογιασμό, ήταν 1%, ενώ στον δαμαλισμό ήταν μηδενική, σημειώνοντας χαρακτηριστικά ότι «είναι εισέτι απαραδειγμάτιστον πώς εν άτομον απέθανεν από την δαμαλίδα». Το βιβλίο καταλήγει με ένα «πίνακα παριστών την ωφέλειαν του δια της δαμαλίτιδος φυλιάσματος» , (σελ. 34-40) δηλ. τον εμβολιασμό του δαμαλισμού, με τον οποίο θα είναι δυνατον, όπως προφητικά τονίζει, να εξαλείψει την ευλογιά «την φρικτήν μάστιγα, ήτις εξηρέμου ποτε τον κόσμον». Παραθέτει, τέλος, (σελ. 41-44) και τις πρακτικές οδηγίες περί «του εγκεντρίζειν», δηλ. με ποιό τρόπο θα πρέπει να διενεργείται ο εμβολιασμός του δαμαλισμού.

  Β). Κατά το 1810 δημοσιεύθηκε από την «Κεντρική Επιτροπή δαμαλισμού των Ιονίων Νήσων» κείμενο με τίτλο «Οδηγίαι σχετικαί με την ακολουθητέαν μέθοδον κατά τον δια δαμαλίδος εμβολιασμόν» . Αποτελείται από τριάντα άρθρα , τα οποία κατανέμονται στα επι μέρους κεφάλαια: «Εμβολιασμός δια προσφάτου χυμού δαμαλίδος», «Εμβολίασμα δι΄αποξηρανθέντος δαμαλικού χυμού», «Οδηγία σχετική με τον καθορισμόν κανονικού, νόθου, ή εκφυλισμένου χαρακτήρος της δαμαλικής ευλογίας»,«Χαρακτήρες του κανονικού δαμαλισμού», «Χαρακτήρες του λόθου δαμαλισμού», «Χαρακτήρες του εκφυλισμένου δαμαλισμού», «Η παρέκκλισις αυτή δεικνύει εκφυλισμένο δαμαλισμόν», «Θεραπεία της δαμαλικής ευλογίας».

  Γ). Στο σημαντικό προεπαναστατικό περιοδικό Ερμής ο Λόγιος , που δημοσίευε και ιατρικά θέματα, καταχωρίζεται ένα κείμενο με τίτλο «Διάλεξις επί της αγελαδινής ευλογίας» του εκ Κεφαλληνίας καταγομένου ιατρού Αγγέλου Μελισσηνού. Στην αρχή, αναφέρεται στην προέλευση της ευλογιάς και υπογραμμίζει ότι η θνησιμότητα της νόσου ήταν 10%, «απέθνησκον ένας των δέκα εις όλους τους νεογενείς παίδας» . Μνημονεύει τις προσπάθειες που είχαν καταβληθεί, αρχικά στην Ελλάδα και ιδιαίτερα στη Θεσσαλία, για την προφύλαξη με τον εμβολιασμό της φυσικής ευλογιάς, τον αποκληθέντα ευλογιασμό, που έκτοτε διαδόθηκε στην Ευρώπη. Σημειώνει ότι μετά τον εμβολιασμό με υγρό από φλύκταινες της ευλογιάς, ο οργανισμός παρουσίαζε στη συνέχεια μόλυνση κατά την οποία «τα συμπτώματα ήσαν πολλά ελαφρά, επεκρατούσαν ολίγον καιρόν, και τα κακά αποτελέσματά της ως επί το πλείστον ολιγόστευον», όμως «δεν τον ελευθέρωνεν από τον κίνδυνον, αλλά κάποτε και από τον θάνατον, οπόταν αυτή ήταν επιδημική». Ενδιαφέρον έχει στο σημείο αυτό να τονισθεί ότι ο Αγγελος Μελισσηνός δεν μνημονεύει τους ΄Ελληνες ιατρούς, τον συμπατριώτη του Ιάκωβο Πυλαρινό και τον Εμμανουήλ Τιμόνη , οι οποίοι πρώτοι είχαν δημοσιεύσει τις παρατηρήσεις κατά το 1713 και 1715 και είχαν συστήσει τον εμβολιασμό του ευλογιασμού, για την προφύλαξη από την ευλογιά. Πάντως, στην Ιστορία της Ιατρικής, που μετέφρασε το 1798, από τα αγγλικά στα γαλλικά, ο Αδαμάντιος Κοραής , μνημονεύονται, ως εισηγητές του ευλογιασμού, οι δύο ΄Ελληνες ιατροί.

  Ο Αγγελος Μελισσηνός, στη συνέχεια, περιγράφει τις εκδηλώσεις της ευλογιάς στην αγελάδα, προσθέτοντας πως στην Αγγλία είχαν παρατηρήσει ότι «όλοι εκείνοι, οι οποίοι άρμεγαν το γάλα από τους μαστούς των δαμάλεων και εκυριεύοντο από την αγελαδινήν ευλογίαν, ήσαν ελεύθεροι από την ανθρωπίνην εις όλην αυτών την ζωήν». Προσθέτει, ακόμη, πως αυτή η παρατήρηση δεν είχε αξιοποιηθεί, αλλά «ήτον διαφυλαγμένον του κυρίου Γένερ να ερευνήση ένα τοιούτον φαινόμενον». Αναφέρει τα πειράματα του Jenner, με τα οποία απέδειξε ότι άνθρωποι που εμβολιάζοντο με το υγρό από φλύκταινες αγελάδων με ευλογιά, καθίσταντο άνοσοι έναντι της ανθρωπίνης ευλογιάς και σημειώνει ότι «αυτή η ανακάλυψις εδημοσιεύθη από τον ίδιον Γένερ δια του τύπου και με μεγάλην αδημονίαν εδεξιώθη από τας πρώτας Ιατρικάς Ακαδημίας της Ευρώπης», αναφερόμενος στη δημοσιευθείσα εργασία του 1798 «An inquiry...».

  Ο Μελισσηνός, ακόμη, παρατηρεί ότι, μετά τη δημοσίευση της εργασίας του Jenner, σε όλες τις χώρες της Ευρώπης άρχισαν να πειραματίζονται και να εφαρμόζουν το δαμαλισμό. Ωστόσο, σημειώνει ότι καταγράφει την προσωπική του εμπειρία από την Ιταλία, «όπου ο ίδιος εγώ είδα αυτοψεί διάφορα πειράματα, και συνομίλησα με τους πρώτους πρακτικούς ταύτης της τέχνης, οι οποίοι ήσαν διωρισμένοι από την Διοίκησιν να ερευνήσωσι τούτο το ωφελιμώτατον φαινόμενον». Μάλιστα, δίνει την πληροφορία ότι η καινούργια γνώση του δαμαλισμού ήρθε στην Ιταλία το 1800 και την ενστερνίσθηκαν διάσημοι καθηγητές ιατροί, όπως, μεταξύ των άλλων, ο Antonio Scarpa στην Παβία, ο Domenico Cotugno στην Νεάπολη, ο Ζωγράφος στην Πάντοβα. Ακόμη, τονίζει ότι όλοι αυτοί που αποδέχθηκαν τη νέα γνώση του δαμαλισμού διενήργησαν και οι ίδιοι σχετικά πειράματα για να βεβαιωθούν όσον αφορά την αποτελεσματικότητα του δαμαλισμού. Προσθέτει, επίσης, ότι σύμφωνα με «ακριβείς λογαριασμούς», κατά το 1805, δηλ. πέντε χρόνια μετά την εφαρμογή του δαμαλισμού στην Ιταλία, είχαν εμβολιασθεί τέσσερα εκατομμύρια άτομα. Αναφέρει τον τρόπον του εμβολιασμού με το υγρό της φλύκταινας από αγελάδα καθώς και τις διάφορες εκδηλώσεις που παρατηρούνται μετά τον εμβολιασμό.

  Τέλος, ο Αγγελος Μελισσηνός στο δημοσίευμά του εύχεται να βρεθεί «ομογενής πεφωτισμένος ιατρός», ο οποίος να μεταφέρει τη νέα γνώση του δαμαλισμού και να «συστήση εις το Γένος τα πειράματα των πλέον εξαιρέτων συγγραφέων», ώστε να καθιερωθεί ο δαμαλισμός, ο οποίος «ήθελε προξενήση ελάφρωσιν του πάθους» της ευλογιάς. Και καταλήγει την εργασίαν του με τη φράση ότι «η πράξις μόνη είναι ο διδάσκαλος παντός πράγματος».

  Δ). Ο ιατρός Σέργιος Ιωάννου στην Ιστορία της Ιατρικής, που δημοσίευσε το 1818 στην Κωνσταντινούπολη, αφιερώνει ένα κεφάλαιο με τίτλο «Εύρεσις της δαμαλίδος ή δαμαλισμού, κοινώς λεγομένης Βακκίνας» . Αρχίζει το κείμενό του με την παρατήρηση ότι «η φύσις έκρυπτε πρό αιώνων εις τους ακενώτους θησαυρούς της το αληθές του πάθους αντίδοτον, το οποίον έμελλε να αποκαλυφθή εις τους καθ' ημάς χρόνους κατά τρόπον παράδοξον». Μνημονεύει την εμπειρία των απλών ανθρώπων της επαρχίας «Glocester» της Αγγλίας, ότι οι «όσοι χωρικοί των αμελγόντων τας δαμάλεις, εμολύνοντο υπό της ύλης των φλυκταίνων και διεδέχοντο δια της αφής τα αυτά εξανθήματα των δαμάλεων, αυτοί δεν ήσαν δεκτικοί του πάθους των φλογιών», δηλ. ήταν άνοσοι έναντι της ευλογιάς. Και τονίζει με έμφαση πως «εις την έρευναν των φυσικών πραγμάτων δεν πρέπει να παραβλέπωμεν και τας των απλών ανθρώπων παρατηρήσεις». Ετσι, σημειώνει ότι ο ιατρός Jenner, ό οποίος ήταν ιατρός στην επαρχία αυτή «διωρισμένος υπό της Διοικήσεως» για να εμβολιάζει κατά της ευλογιάς σύμφωνα με την επικρατούσα μέθοδο του ευλογιασμού, αξιοποίησε την παρατήρηση αυτή των χωρικών.

  Μνημονεύει τα πειράματα του Jenner, τα οποία δημοσίευσε «δια του τύπου κατά το 1798» και τα οποία «τρείς των επισήμων Άγγλων ιατρών φιλοτιμηθέντες να εξακριβώσωσι την αλήθειαν, επανέλαβον έκαστος ιδιαιτέρως τα πειράματα του Ιεννέρου», διαπίστωσαν και επεκύρωσαν, ως προφυλακτικόν μέσον κατά της ευλογιάς το «φύλλιασμα της δαμαλίδος » δηλ. εμβολιασμό του δαμαλισμού. Διαδόηκε στις υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης της οποίας «οι βασιλείς και ηγεμόνες εσύστησαν δια θεσπίσματος βασιλικού την πράξιν της νέας μεθόδου». Και ο Σέργιος Ιωάννου καταλήγει με την παρατήρηση, «πόσοι άραγε θησαυροί μένουσι κεκτυμμένοι εις το μέγα ταμείον της φύσεως, τους οποίους οι αιώνες μεέλλουσι να ανακαλύψωσι».

  Συμπέρασμα. Με την εργασία διαπιστώνεται ότι η καινούργια επιστημονική γνώση του δαμαλισμού, που παρουσιάσθηκε από τον Jenner το 1798, πολύ γρήγορα γίνεται γνωστή, ήδη από το 1800, στον ελληνικό χώρο. Επί πλέον, για την διάδοση του δαμαλισμού, ως το το πιό ασφαλές μέσο για την προστασία από την ευλογιά, δημοσιεύονται τέσσερα κείμενα, το πρώτο το 1805, στο οποίο, μάλιστα, καταχωρίζεται και ο πρώτος ιατρικός στατιστικός πίνακας, για να δειχθεί αντικειμενικά η μείωση των θανάτων των παιδιών από την ευλογιά μετά την εφαρμογή του δαμαλισμού. Τέλος από την έρευνα διαπιστώνεται ότι ο όρος δαμαλισμός εισάγεται στη ελληνική ιατρική ορολογία το 1802.

  Ο τίτλος της μελέτης του Ed. Jenner, 1798, όπου δημοσιεύει τα εντυπωσιακά αποτελέσματα των πειραματικών του εργασιών για το εμβόλιο του δαμαλισμού.

  Ο τίτλος του βιβλίου «Διδασκαλία παραινετική...1805», του πρώτου ελληνικού εντύπου για το δαμαλισμό.

  Ο τίτλος του προεπαναστατικού περιοδικού Ερμής ο Λόγιος, του 1812 όπου δημοσιεύηκε το σχετικό κείμενο του ιατρού Αγγέλου Μελισσηνού.

  Πίνακας με την πληροφόρηση της μείωση των θανάτων των παιδιών από ευλογιά, στη Βιέννη, μετά την εφαρμογή του δαμαλισμού.

--------------------------------------------------------------------------------

Ο πλήρης τίτλος της εργασίας του Edward Jenner μέ τα συμπεράσματα των πειραμάτων του σχετικά με την αποτελεσματικότητα του δαμαλισμού έναντι της ευλογιάς είναι: An Inquiry into the causes and effects of the Variolae Vaccinae, A disease discovered in some of the western countries of England particularly Gloucestershire and known by the name of The Cow Pox. London 1798.

Σχετικά την διάδοση του δαμαλισμού στον ελληνικό χώρο, βλ. Δημητρίου Καραμπερόπουλου, «Υποδοχή του δαμαλισμού στον ελληνικό χώρο μετά την εφαρμογή του από τον Edward Jenner (1798)», 37ο Πανελλήνιο Παιδιατρικό Συνέδριο, Βιβλίο Περιλήψεων, Θεσσαλονίκη, 28-30 Μαϊου 1999, σελ. 84, αρ. 158.

Το άρθρο 22 αναφέρει πως το Ιατρικό Κολλέγιο «Ασχολείται επομένως περί των φροντίδων των ασκητέων κατά την φυσικήν αγωγήνδηλαδή κατά τους κανόνας των κυήσεων, των γεννήσεων, των λοχειών, του δαμαλισμού και εν γένει εις πάν ό,τι τείνει να κάμη υγειά και εύρωστα τα παιδια». Ο «Κανονισμός του Ιονίου Ιατρικού Κολλεγιου» δημοσιεύεται στη μελέτη του Γεωργίου Κεφαλλονίτου, Ιστορία του Αστικού Νοσοκομείου Κερκύρας, Κέρκυρα 1940, σελ. 43 κ. εξ.

Βλ. Σπ. Ν. Αρδαβάνη-Λυμπεράτου, Επτανήσιοι ιατροί διακριθέντες εις την πολιτικήν και τα Γράμματα, Κέρκυρα 1938, σελ. 34.

Βλ. Στέφ. Κουμανούδη, Συναγωγή νέων λέξεων, Αθήνα 1900, επανέκδοση 1980, σελ. 261, όπου αποδίδεται σε μεταγενέστερα κειμένα.

Ο πλήρης τίτλος του βιβλίου είναι: «Διδασκαλία παραινετική περί της χρήσεως της δαμαλίδος, παρά τινος φιλευσεβούς και φιλανθρώπου ανδρός και η κατ΄αυτήν Διατριβή του εξοχωτάτου Ιατροφιλοσόφου Κυρίου Λουδοβίκου Καρένου. Τύποις εκδίδεται προς κοινήν ωφέλειαν ίνα διανέμηται δωρεάν τοις εφιεμένοις. Εν Βιέννη της Αουστρίας. Εν τη Ελληνική Τυπογραφία Γεωργίου Βεντότη, 1805». Δέν είναι γνωστό ποιός είναι ο συγγραφέας του βιβλίου, αν και ο ιατρός Σοφοκλής Κ. Οικονόμος, Περί Μάρκου του Κυπρίου..., Αθήνησιν 1843, σελ. 20, γράφει ότι «...λόγιος ομογενής μή ιατρός μετέφρασεν εις απλήν φράσιν την περί δαμαλίδος διατριβήν του Καρένου, γράψας και τινας οδηγίας περί της χρήσεως ταύτης».

Βλ. σελ. 14. Την ίδια πεποίθηση πως ήταν άγνωστος η ευλογιά στους αρχαίους Έλληνες εκφράζει και ο ιατρός Αναστάσιος Γεωργιάδης, Ιατροφιλοσοφική ανθρωπολογία, Βιέννη 1810, σελ. 118.

Ο ιατρός Luigi Careno, (1766-1810), μετέφρασε στα λατινικά τη μελέτη του Jenner την επομένη χρονιά μετά την δημοσίευσή της με αποτέλσμα η μέθοδος του δαμαλισμού να δiαδοθεί στις ευρωπαϊκές γλώσσες. Βλ. British Museum, General Cataloue og Pronted Books, Λονδίνο 1967, τόμ. 4, λήμμα, Luigi Careno. Μάλιστα, δημοσίευσε και μιά μελέτη με τίτλο «Sur la Vaccine, Βιέννη 1801», την οποία μνημονεύει στην Βιβλιογραφία του ο Αναστάσιος Γεωργιάδης (Λευκίας), Αντιπανάκεια, Βιέννη 1810, σελ. 544.

Το ενδιαφέρον του Δημητρίου Μουρούζη (1768-1812) για το δαμαλισμό εκδηλώνεται στο πλαίσιο των ενασχολήσεων του με τη νοσοκομειακή πολιτική, ιδιαίτερα, του Σουλτάνου Σελίμ Γ΄, ο οποίος με φιρμάνι, αρχές του 1805, τον διόρισε «ισόβιο διευθυντή και επιστάτη των νοσοκομείων και υπέυθυνο για την αναδιοργάνωσή τους και την ίδρυση ιατρικών σχολών». Βλ. σχετικά στη μελέτη του Αριστ. Σταυρόπουλου, Τα νοσοκομεία και η νοσηλευτική πολιτική της ελληνικής εθνότητας στην Κωνσταντινούπολη (1453-1838), Αθήνα 1984, σελ.148 κ. εξ και στο Παράρτημα, σελ. 524-527 μεταφρασμένο το φιρμάνι διορισμού του Δημητρίου Μουρούζη.

Σχετικά με την απολύμανση των χώρων από τους μολυσματικούς παράγοντες των επιδημικών ασθενειών, τα «μιάσματα», ο Γάλλος χημικός L. B. Guyton-Morveau, (1737-1816), είχε συστήσει τη χρήση των ατμών που παράγονται από την αντίδραση κοινού άλατος, υπερμαγγανικού καλίου και θειϊκού οξέος. Μάλιστα, η «εφεύρεσις» αυτή, για προστασία από την μεγάλη πληγή της πανώλους, είχε μεγάλη απήχηση και πολλές επιστημονικές Εταιρείας της Ευρώπης είχαν κάνει μέλος τους τον Guyton-Morveau. Σχετικά βλ. Δημ. Κραμπερόπουλου, Ενα αβιβλιογραφητο κείμενο του 1815 για την προστασία παό την πανώλη, Αθήνα 1994, όπου για τα «θυμιάματα» καταχωρίζονται αρκετές πληροφορίες της εποχής.

Η επάλειψη του σώματος με ελαιόλαδο είχε προταθεί ως ένας τρόπος προστασίας από την πανώλη. Μάλιστα, στο προεπαναστατικό περιοδικό Ερμής ο Λόγιος, 1820, σελ. 180-181, αναδημοσιεύονται σχετικές ειδήσεις από τα περιοδικά Gazette de Sante, 1819 και Revue encyclopedie της εποχής.

Ο όρος «γαλβανισμός», στό κείμενο εδώ του 1805, σελ. 26, για τον δαμαλισμό, που μάλλον για πρώτη φορά χρησιμοποιείται σε έντυπο ελληνικό βιβλίο, αναφέρεται στα πειραματικά δεδομένα της ηλεκρτροφυσιολογίας από τον Luigi Galvali , (1737-1798), από τον οποίο έλαβε και την ονομασία. Βλ. F. Garisson, An Introduction to the History of Medicine, επανέκδοση τςη 4ης εκδ. 1961, σελ. 327.

Η λέξη «φύλιασμα» σημαίνει εγκεντρισμός, κέντρισμα, εμβολιασμός.

Δημοσιεύεται υπό Γεωργίου Κεφαλλονίτου, Ιστορία του Αστικού Νοσοκομείου Κερκύρας, Κέρκυρα 1940, σελ. 68-76.

Ο πλήρης τίτλος είναι «Διάλεξις επί της αγελαδινής ευλογίας παρά Αγγέλου Μελισσηνού, στεφανωθέντος εις την Ιατρικήν και Χειρουργικήν τέχνην», Ερμής ο Λόγιος, 1812, σελ. 196-205. Ας σημειωθεί ότι ο ιατρός Μελισσηνός είχε στα Ιταλικά εκδόσει μια μελέτη, σχετικά με την επίδραση του φλοιού της κιγχόνης (κίνας-κίνας) στους περιοδικούς πυρετούς, συχνό νοσολογικό πρόβλημα της εποχής του, και το βιβλίο του αυτό το είχε στείλει με αφιέρωση στον ¨Ανθιμο Γαζή, ο οποίος το παρουσίασε στον Ερμή το Λόγιο, 1812, σελ. 195-1966. Βλ. σχετικά Δημ. Καραμπερόπουλου, «Ανθιμος Γαζής και ΄Αγγελος Μελισσηνός», περιοδ. Θεσσαλικό Ημερολόγιο, Λάρισα 1997, τόμ. 32, σελ. 167-171.

Ο όρος «αγελαδινή ευλογιά», αντί του δαμαλισμού, χρησιμοποιήθηκε και σε μιά διακήρυξη του Γενικού Διοικητού Κερκύρας, το 1808, όπου αναφέρεται το «κέντρωμα της γελαδευλογιάς». Βλ. Ι. Λασκαράτου και Σπ. Μαρκέτου, «Νεώτερα στοιχεία ια την εφαρμογήν του εμβολιασμού κατά της ευλογιάς εις τα Επτάνησα», Meteria Medica Greca, τόμ. 9, Φεβρ. 1981, σελ. 106. Επίσης, σε προκήρυξη της Διοικήσεως Παξών, του 1808, αναφέρεται ως «κέντρωμα από βατσίνα». Πρβλ. Ι. Λασκαράτου, Πρόληψη της αρρώστιας και κοινωνική πρόνοια στα Επτάνησα επί Αγγλοκρατίας (1815, 1864), διατριβή επί υφηγεσία, Αθήνα 1984, σελ. 25.

Σχετικά με τη θνησιμότητα της ευλογιάς αναφέρεται ποσοστό 14%, «ένα έβδομον από τους μολυσμένους αποθνήσκει», στο βιβλίο του εκ Λωζάννης διασήμου ιατρού S. A. Tissot, (1728-1797), που μετέφρασε στα ελληνικά ο Γ. Βεντότης, Νουθεσίαι εις τον λαόν, Βενετία 1780, τόμ. Α΄, σελ. 141. Επίσης, ποσοστό θνησιμότητος 10-30% αναφέρει ο ιατρός Αν. Γεωργιάδης, Αντιπανάκεια, Βιέννη 1810, παραθέτοντας μάλιστα, και σύγχρονη βιβλιογραφία.

Για τους πρωτεργάτες του εμβολιασμού Ιάκωβο Πυλαρινό (1659-1718) και Εμμανουήλ Τιμόνη (>μέσα 17ου αι.->1730) ενδεικτικά βλ. Σπ. Μαρκέτου, Εικονογραφημένη Ιστορία της Ιατρικής, Αθήνα 1996, Γ΄εκδ., σελ. 243-245, Κ. Ν. Αλιβιζάτου και Γ.Κ. Πουραροπούλου, «Το περί "ευλογιασμού" έργον του ΄Ελληνος ιατρού του ΙΗ΄αιώνος Ιακώβου Πυλαρινού», Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, τόμ. 27, Αθήνα 1952, σελ. 287-307, όπου μάλιστα, καταχωρίζεται η εργασία του Πυλαρινού στα λατινικά «Nova et Tuta Variolas Excitandi per Transplantationem methodus» και μεταφρασμένη στα ελληνικά «Νέα και ασφαλής μέθοδος της ευλογιάς δια μεταμφυτεύσεως..., Βενετία 1715».

Βλ. Ad. Coray, Esquisse d' un Histoire de la Medicine... Παρίσι 1798, σελ. 361 κ. εξ.

Ο Antonio Scarpa (1747-1832), μαθητής του Morgagni, ήταν ονομαστός ανατόμος, χειρουργός και το πιό εντυπωσιακό του έργο ήταν το Tabulae Neyrologiae (Pavia 1794), όπου δίδεται η πρώτη περιγραφή των νεύρων της καρδιάς, μάλιστα, το όνομά του φέρει το μηριαίο τρίγωνο του Σκάρπα. Βλ. F. Garisson, An Introduction...σελ. 336-337.

Ο Domenico Cotugno, (1736-1822), εκτός των άλλων ήταν πρωτοπόρος στην προφύλαξη της φυματιώσεως και ανεκάλυψε το εγκεφαλονωτιαίο υγρό. Βλ. Arturo Castiglioni, Ιστορία της Ιατρικής, ελληνική εκδοση, Αθήνα 1961, τόμ. 2, σελ. 586.

Πρόκειται για τον Πέτρο Ζωγράφο, (1756-1815), ο οποίος «δίδαξε Μαιυετική στην Πάδοβα από το 1785 κι απόχτησε φήμη για την επιστημονική του ικανότητα και τα ανθρωπιστικλα του αισθήματα». Βλ. Αριστ. Στεργέλλη, Τα δημοσιεύματα των Ελλήνων σπουδαστών του Πανεπιστημίου της Πάδοβας τον 17ο και 18ο αι., διδακτορική διατριβή, Αθήνα 1970, σελ. 218. Για ιατρικά δημοσιεύματα του Πέτρου Ζωγράφου βλ. Θωμά Παπαδοπούλου, Ελληνική Βιβλιογραφία, (166-1800), τόμ. 2, Πραγματείαι της Ακαδημίας Αθηνών, αρ. 48, Αθήνα 1986, αρ. 772, 781, 1141.

Βλ. Σεργίου Ιωάννου, Πραγματείας Ιατρικής, τόμος πρώτος περιέχων επίτομον ιστορίαν της Ιατρικής Τέχνης, Εν Κωνσταντινουπόλει, 1818, σελ. 316-320.