Δημήτριος Καραμπερόπουλος, Γεώργιος Ανδρούτσος
Εργαστήριο Ιστορίας της Ιατρικής, Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών

Περίληψη

Μελετήσαμε την Αγγλική μετάφραση της εργασίας του WilliamHarvey, Exercitatioanatomicademotucordiset sanguinis inanimalibus, (1628), με σκοπό να διαπιστώσουμε αναφορές του στον Γαληνό και Αριστοτέλη. Εντοπίστηκαν 29 και 24 αναφορές αντίστοιχα. Οι γνώσεις τους  για τη λειτουργία της καρδιάς και του αίματος, που είχαν μεταφρασθεί κατά τον 16ο αιώνα στα λατινικά,  αποτέλεσαν τη βάση των ερευνών του Harvey για την τεκμηρίωση με τα σχετικά πειράματά του της κυκλοφορίας του αίματος. Παράλληλα διαπιστώνεται ο θαυμασμός του Harvey για τον Αριστοτέλη, όπως γράφει στο Ημερολόγιό του : «in my opinion here mains the great founder of what we know about living creatures» και τον Γαληνό, τον οποίο μάλιστα αποκαλούσε «πατέρα των ιατρών». Μάλιστα  έγραφε ότι συνέχιζε τις έρευνες των δύο αυτών αρχαίων συγγραφέων : «I want to believe until my dying day that my work continues that of Aristotle and Galen». Οι διαπιστώσεις μας αυτές θα πρέπει να είναι γνωστές ιδιαίτερα στους σημερινούς ΄Ελληνες ιατρούς, όταν αναφέρονται στην κυκλοφορία του αίματος του WilliamHarvey.

Λέξεις ευρετηρίου: Αριστοτέλης, Γαληνός, WilliamHarvey, κυκλοφορία του αίματος

William Harvey's references to Aristotle and Galen on his work De motu cordis  (1628).

Demetrios Karaberopoulos, George Androutsos

Department of History of Medicine, Medical School, National and Kapodistrian University of Athens, Athens, Greece

Abstract

We have studied the English translation of William Harvey's work Exercitatio anatomica de motu cordis et sanguinis in animalibus, (1628), with the purpose to find references to Galen and Aristotle. We found out 29 and 24 references respectively. Their knowledge of heart and blood function, translated from Greek to Latin in 16th century, formed the basis of Harvey's research for the experimental establishment of blood circulation. It is also ascertained in Harvey's Diary his admiration for Aristotle «in my opinion he remains the great founder of what we know about living creatures» and for Galen, whom he named «father of physicians». Particularly he wrote that he continues their research, «I want to believe until my dying day that my work continues that of Aristotle and Galen». These findings should be known especially to the Greek physicians, when they are mentioned on William Harvey's theory of blood circulation.

Key words:  Aristotle, Galen, William Harvey, blood circulation

Μια σημαντική ιατρική φυσιογνωμία του 17ου αιώνος είναι ο ΄Αγγλος WilliamHarvey (1578-1657). Σε ηλικία δεκαπέντε ετών το 1593 ο Harvey σπούδασε για επτά χρόνια στο «Gonvelle και CaiusCollege» του Cambridge, του οποίου ο δεύτερος εκ των ιδρυτών του ο JohnCaius είχε σπουδάσει στην Πάδοβα και ήταν φίλος του Vesalius. Στις ιατρικές σπουδές του Κολεγίου διδάσκονταν κείμενα από τον Αριστοτέλη, Ιπποκράτη, Γαληνό και Διοσκουρίδη.  Όπως είναι γνωστό τα έργα των αρχαίων Ελλήνων και ιδιαίτερα του Ιπποκράτους, Γαληνού και Αριστοτέλους  μεταφράστηκαν στα λατινικά και αποτέλεσαν την βάση για την περαιτέρω ανάπτυξη της ανατομίας και φυσιολογίας στα Πανεπιστήμια της Ιταλίας και των άλλων ευρωπαϊκών χωρών. 

Ο Harvey στο Κολλέγιο του Cambridge θα είχε την πρώτη του ευκαιρία να έρθει σε επαφή με τον Αριστοτέλη και τον Γαληνό, που συνεχίστηκε αργότερα κατά τις σπουδές του στην Πάδοβα, στην οποία  πήγε το 1599 και έλαβε το δίπλωμα στις 25 Απριλίου 1602 . Η Ανατομική Σχολή της Πάδοβας ήταν η διασημότερη τότε στην Ευρώπη και Καθηγητής του Harvey στην Ανατομία ήταν ο FabriciusHieronymusabAquapendente (1533?-1619), ο οποίος εκτός των άλλων  ανακάλυψε τις βαλβίδες των φλεβών το 1574. Ο Harvey διδάχτηκε από τον σημαντικό Αριστοτελικό Καθηγητή της εποχής CesareCremonini (1550-1631)  στην Πάδοβα την Αριστοτελική φιλοσοφία και τη μέθοδο της Αριστοτελικής σκέψης και επί πλέον την αγάπη του για τον Αριστοτέλη . Προσθέτουμε ότι ΄Ελληνες μαθητές του Cremonini ήταν ο Θεόφιλος Κορυδαλέας (1574-1646) και ο Ιωάννης Κωττούνιος (1572-1657).

Το 1628 ο Harvey τύπωσε στην Φρανκφούρτη, που ήταν κέντρο εκδόσεως ιατρικών βιβλίων, τη μελέτη του, στην οποία καταγράφει τα συμπεράσματα των ερευνών του για την κυκλοφορία του αίματος και η οποία προκάλεσε τότε αρκετές αντιδράσεις. Ιδιαίτερα αντίθετoς με τις απόψεις του Harvey ήταν ο Γάλλος καθηγητής της Ανατομίας στο Παρίσι JeanRiolan ο νεώτερος (1561-1636). Ο τίτλος της σημαντικής αυτής εργασίας για την κυκλοφορία του αίματος είναι   Exercitatioanatomicademotucordisetsanguinisinanimalibus , Frankfurt 1628. Μεταφράστηκε στα Αγγλικά από την Gweneth Whitteridge, «An anatomical disputation concerning the movement of the heart and blood in living creatures» έκδοση του εκδοτικού οίκου Blackwell Scientific Publication, Οxford 1976.

Μελετήσαμε την εργασία του Harvey στην Αγγλική της μετάφραση την οποία και παραπέμπουμε, με σκοπό να εντοπιστούν αναφορές του Harvey στον Αριστοτέλη και τον Γαληνό. Η έρευνα του κειμένου της σημαντικής αυτής εργασίας περί της κυκλοφορίας του αίματος του Harvey έδειξε ότι καταχωρίζονται συνολικά 29 αναφορές στον Γαληνό και άλλες 24 αντίστοιχα στον Αριστοτέλη.

Αριστοτέλης και Γαληνός στο Ημερολόγιο του Harvey

Όμως πριν προχωρήσουμε στην διεξοδική αναφορά του Harvey στον Αριστοτέλη και Γαληνό ενδιαφέρον έχει να διαπιστώσουμε ποιο ήταν το υπόβαθρο γνώσεως του Harvey για τα  έργα τους και ποια ήταν η γνώμη του για αυτούς. Για τον σκοπό αυτό μελετήθηκε, εκτός από την εργασία του 1628, και το προσωπικό του ημερολόγιο των ετών 1647-1654 για να εντοπιστούν ορισμένες χαρακτηριστικές παρατηρήσεις του για τους αρχαίους αυτούς συγγραφείς. 

Στο ημερολόγιο του στις 5 Σεπτεμβρίου 1647 έγραφε χαρακτηριστικά ότι ο ίδιος συνέχισε τις επιστημονικές εργασίες των δύο αυτών μεγάλων πνευμάτων της αρχαίας Ελλάδος: «Θέλω να πιστεύω μέχρι την ημέρα του θανάτου μου ότι η εργασία μου συνεχίζει εκείνη του Αριστοτέλη και Γαληνού». Και συμπλήρωνε πως η εργασία των μεταγενεστέρων στηρίζεται στους προηγούμενους. Επί πλέον τόνιζε πως δεν τον εμπόδισαν τα λάθη τους να έχει μεγάλο σεβασμό σε αυτούς, προσθέτοντας ότι ο Αριστοτέλης είναι ο μεγαλύτερος ερευνητής: «Τα λάθη τους δεν με εμπόδισαν να έχω μεγάλο σεβασμό σ' αυτούς τους μεγάλους άνδρες. Μια ανακάλυψη πάντοτε έχει τις βάσεις της στην εργασία των προηγούμενων ακόμη και αν η εργασία τους ήταν εσφαλμένη. Μερικές φορές διαψεύδω τον Αριστοτέλη αλλά κατά τη γνώμη μου παραμένει για τους ζωντανούς οργανισμούς ο μεγαλύτερος ερευνητής από όσους γνωρίζουμε».

Σε μια άλλη καταγραφή του Ημερολογίου του ο Harvey παρατηρεί ότι θεωρεί τον εαυτό του μαθητή του Αριστοτέλους, και καθήκον του μαθητού είναι να βελτιώνει τις εργασίες του δασκάλου του. Χαρακτηριστικά σημειώνει : «Σχεδόν δύο χιλιετίες μετά τον Αριστοτέλη θεωρώ τον εαυτό μου με πλήρη σεβασμό μαθητή του  και μονάχα τροποποίησα την εργασία του με σκοπό να την βελτιώσω». Την ίδια ημέρα σημειώνει ακόμη ότι πολλές φορές κατηγορήθηκε πως με τις εργασίες του έδειχνε αγένεια στους αρχαίους, ενώ ο ίδιος τονίζει πως τους θαύμαζε περισσότερο με το να τους αμφισβητεί και να σημειώνει τα λάθη τους: «Πολύ συχνά κατηγορήθηκα για αγένεια προς τους Αρχαίους. Και επί πλέον ο βαθύς σεβασμός που με εμπνέουν είναι απολύτως ειλικρινής. ΄Οσο περισσότερο αμφισβητούσα τις απόψεις τους και παρουσίαζα τα λάθη τους, τόσο περισσότερο αυξάνονταν ο θαυμασμός μου γι' αυτούς».

Ο Harvey ακόμη βρίσκει την ευκαιρία και σε μια άλλη καταγραφή στο Ημερολόγιό του τονίζει ότι το μάθημα που οι αρχαίοι ΄Ελληνες έδωσαν είναι πως πρέπει να αμφισβητούμε και να έχουμε νέες ιδέες. Επισημαίνει πως ο δήθεν υπέρμετρος σεβασμός στους αρχαίους, όπως εκφράζεται από μερικούς σύγχρονούς του, δείχνει πως δεν τους σεβόμαστε, δεν τους τιμούμε. Κι αυτό διότι δεν ακολουθούμε τις βασικές αρχές της έρευνάς τους, τη μελέτη και αμφισβήτηση των δεδομένων, που έχει ως επακόλουθο τη σύνθεση μιας νέας πρότασης: «Ο υπέρμετρος σεβασμός στους Αρχαίους μου φαίνεται ότι είναι ασέβεια. Ποιο είναι το μάθημα που έχουμε μάθει από τους Αρχαίους; Τι μας έχουν διδάξει αν όχι ότι πρέπει να τολμούμε να έχουμε νέες ιδέες;».

Τις διάφορες απόψεις περί γενέσεως του Αριστοτέλους και Γαληνού, ο Harvey σημειώνει στο Ημερολόγιό του ότι  τις συγκέντρωσε και πως είχε γράψει μια εισαγωγή στο έργο του  περί γενέσεως στην οποία ήθελε να εκφράζει τον μεγάλο του θαυμασμό που έτρεφε σ' αυτούς τους μεγάλους αρχαίους συγγραφείς:  «Προσπάθησα να συγκεντρώσω τις διάφορες θεωρίες περί γενέσεως  δείχνοντας τα  καλά και τα λάθη στις εργασίες του Αριστοτέλους και του Γαληνού». Και συνεχίζει:   «Είχα γράψει (για το Degeneratione) μια μεγάλη εισαγωγή  αφιερωμένη στον Αριστοτέλη και τον Γαληνό διότι ήθελα να εκφράσω με τις πιο δυνατές λέξεις τον τεράστιο  θαυμασμό μου για αυτούς τους μεγάλους άνδρες».

Προσθέτουμε ακόμη ότι ο Harvey στο Ημερολόγιό του αναλύει την ελληνική λέξη «ενθουσιασμός» αναγράφοντάς την «enthusiasmos» και τονίζοντας ότι «κανένα μεγάλο και ωραίο δεν μπορεί να γίνει χωρίς αυτόν» και ότι οι Αθηναίοι αθλητές συνήθιζαν να λένε πως στον ενθουσιασμό τους ο θεός ήταν μαζί τους. Προσθέτει ακόμη ότι ρίζα της λέξεως  «ενθουσιασμός» είναι ή λέξη «theos» που σημαίνει  «god», θεός. Επί πλέον διαπιστώσαμε ότι στο Κεφ. 6 ο Harvey αναγράφει στα ελληνικά τη φράση «επί το πολύ».

Κατά Κεφάλαιο αναφορές του Harvey στον Αριστοτέλη και Γαληνό

Στη συνέχεια θα καταγραφεί κατά Κεφάλαιο της εργασίας του Harvey η αναφορά του στον Αριστοτέλη και Γαληνό. Συγκεκριμένα στο με τίτλο «Εισαγωγικό Κεφάλαιο στο οποίο παρουσιάζονται οι απόψεις που έχουν γραφεί μέχρι τώρα  και με κανένα τρόπο δεν είναι αληθινές για την κίνηση και τη χρήση της καρδιάς και των αρτηριών» ο Harvey δώδεκα φορές κάνει αναφορά στον Γαληνό και στα πειράματά του. Μνημονεύει δύο φορές το έργο του Γαληνού Ει κατά φύσιν εν αρτηρίαις αίμα περιέχεται και το σχετικό πείραμά του, που περιγράφεται σ' αυτό το έργο. Επίσης μνημονεύει και το  έργο του Γαληνού, Περί πεπονθότων τόπων.

Στο Κεφ. 1 που φέρει τον τίτλο «Οι αιτίες οι οποίες κίνησαν τον συγγραφέα να γράψει» μνημονεύει μία φορά τον Αριστοτέλη σχετικά με την κίνηση της καρδιάς, που ομοιάζει με την άμπωτη και παλίρροια  του Ευρίπου της Χαλκίδας.

Στο Κεφ. 2 με τίτλο «Περί του τρόπου κινήσεως της καρδιάς όπως φαίνεται κατά τις ανατομές ζωντανών ζώων» μία φορά επίσης  αναφέρει  τον Αριστοτέλη,  ο οποίος αποκαλεί νεύρα τα τενώδη μόρια της καρδιάς στο  Περί ζώων μορίων .

Στο Κεφ. 3 με τίτλο «Σχετικά με την κίνηση των αρτηριών κατά την ανατομή ζώντων οργανισμών» μνημονεύει τον Αριστοτέλη παραθέτοντας σχετικά χωρία από το Περί ζώων Ιστορίαι ,  και το Περί αναπνοής για την σύγχρονη κίνηση των αρτηριών με την κίνηση της καρδιάς.Επίσης γράφει ότι πρέπει να παρατηρήσουμε μαζί με τον Γαληνό ότι οι αρτηρίες ονομάζονται φλέβες από τους αρχαίους φιλοσόφους .

Στο Κεφ. 4 με τίτλο «Σχετικά με την κίνηση των ωτίων της καρδιάς κατά την ανατομή ζώντος ζώου», όταν γράφει πως παύει πρώτα η κίνηση της αριστερής κοιλίας μετά του αριστερού κόλπου, ύστερα της δεξιάς κοιλίας, σημειώνει ότι αυτό παρατηρήθηκε και από τον Γαληνό, ο οποίος κάνει την περιγραφή αυτή στο έργο του «Περί ανατομικών εγχειρήσεων» . Σ' αυτό το κεφάλαιο  ο Harvey τέσσερις φορές κάνει αναφορά στον Αριστοτέλη, ο οποίος παρατήρησε και περιέγραψε την πρώτη κίνηση της καρδιάς στο αυγό όρνιθας στο έργο του Περί ζώων Ιστορίαι . Επίσης ο Harvey αναφέρεται στα έργα του Αριστοτέλους   Περί ζώων κινήσεως ,  Περί ζώων γενέσεως , και επί πλέον σημειώνει ότι έχει παρατηρήσει να υπάρχει καρδιά σε όλα τα ζώα και όχι όπως υποστηρίζει ο Αριστοτέλης μόνο στα έναιμα, αναφερόμενος στο έργο του Αριστοτέλους Περί ζώων μορίων.

Στο Κεφ. 5 με τίτλο «Σχετικά με τη δράση και λειτουργία της κινήσεως της καρδιάς» ο Harvey τέσσερις φορές μνημονεύει τον Γαληνό παραθέτοντας και σχετικά χωρία από το έργο «Περί των καθ' Ιπποκράτην και Πλάτωνα δογμάτων, Βιβλίον ΄Εκτον» .

Στο Κεφ. 6  μνημονεύεται μία φορά μόνο ο Αριστοτέλης με την παράθεση κειμένου από το έργο «Περί πνεύματος»   σχετικά με την εμφάνιση του σφυγμού στο εκκολαπτόμενο έμβρυο ωού όρνιθος: "Thepulseappearsimmediatelyfromtheverybeginninginthefashioningoftheheartandthisistobediscoveredinthedissectionoflivingcreaturesandintheformationofthechickfromtheegg" «ο δε σφυγμός ευθύς εν τη αρχή ξυνισταμένης της καρδίας, καθάπερ εν τοις ωοίς γίνεται φανερόν». Μάλιστα το κείμενο αυτό του Αριστοτέλους, καθώς και ένα ακόμη του  Harvey από το ίδιο κεφάλαιο το παραθέτει και ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος ο εξ απορρήτων στη διδακτορική του διατριβή για την κυκλοφορία του αίματος. 

Στο 7 Κεφ. με τίτλο «Το αίμα από την δεξιά κοιλία διέρχεται από το παρέγχυμα των πνευμόνων στην πνευμονική φλέβα και στην αριστερή κοιλία της καρδιάς» ο Harvey μνημονεύει το όνομα του Γαληνού εννέα φορές και επί πλέον σε δύο σελίδες παραθέτει αποσπάσματα από το έργο του Γαληνού «Περί χρήσεως μορίων Βιβλίον 6, κεφ. 10» , αναγράφοντας τον τίτλο του βιβλίου καθώς και το σχετικό Βιβλίο με το Κεφάλαιο. Ενδιαφέρον έχει πως στο Κεφάλαιο αυτό ο Harvey αποκαλεί τον Γαληνό, «μεγάλο άνδρα» και «πατέρα όλων των ιατρών» .

Στο Κεφ. 8 με τίτλο «Σχετικά με την κυκλική κίνηση του αίματος» από δύο φορές αναφέρεται στον Γαληνό ο οποίος είχε γράψει ότι οι αρχαίοι συγγραφείς αποκαλούσαν φλέβες αδιακρίτως και τις φλέβες και τις αρτηρίες. Επίσης δύο φορές μνημονεύει και τον Αριστοτέλη, ο οποίος επισημαίνει την  κυκλική κίνηση του ύδατος που εξατμίζεται από τη ζέστη του ηλίου και πέφτει ως βροχή  και πάλι επαναλαμβάνεται η κυκλική αυτή διαδικασία. Σε αυτό το κεφάλαιο ο Harvey κάνει αναφορά στον «μικρόκοσμο», όπως θεωρείται ο άνθρωπος, στον οποίο το πρώτο στοιχείο της ζωής είναι η καρδιά, σε αντιστοιχία με τον  ήλιο, που είναι η καρδιά του κόσμου, αντίληψη ερχόμενη από τον Αριστοτέλη. Προσθέτουμε ότι από το Κεφάλαιο αυτό του Harvey ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος παραθέτει μια εκτενή παράγραφο στην διατριβή του .

Μία φορά γίνεται μνεία στον Γαληνό στο Κεφ. 9 «Σχετικά με την απόδειξη της πρώτης πρότασης για την κυκλοφορία του αίματος», όταν ο Harvey γράφει πως και ο Γαληνός έχει αποδείξει ότι σε μισή ώρα όλο το αίμα του οργανισμού εξέρχεται από το σώμα όταν κοπεί ακόμη και μια μικρή αρτηρία.

Στη συνέχεια τέσσερις αναφορές στο Αριστοτέλη καταχωρίζονται στο Κεφ. 15 με παραπομπές στα έργα του «Περί αναπνοής» και «Περί ζώων μορίων» από τα Βιβλία δύο και τρία, τα οποία μνημονεύονται. Επίσης και στο Κεφ. 16 δύο φορές μνημονεύεται ο Αριστοτέλης και το έργο του «Περί ζώων μορίων» στο οποίο γράφει ότι στα έμβρυα η καρδιά πρώτη από τα άλλα όργανα δημιουργείται και κτυπά: «εν γαρ τοις εμβρύοις ευθέως η καρδία φαίνεται κινουμένη των μορίων καθαπερεί ζώον, ως αρχή της φύσεως τοις εναίμοις ούσα».

Ο Harvey  στο Κεφ. 17 εννέα φορές κάνει αναφορά στον Αριστοτέλη και στα έργα του «Περί ζώων μορίων» , «καρδία μεν ουν άπασιν υπάρχει τοις εναίμοις», και για τα εντός της κοιλότητας της καρδίας «έχει δε και νεύρων (τενόντων) πλήθος η καρδία». Επίσης μνημονεύεται το έργο του Αριστοτέλους  «Περί αναπνοής». Ο Harvey ακόμη αναφέρει και τον Γαληνό, όταν  κάνει μνεία περί των ειδών των ινών του καρδιακού μυός, σημειώνοντας πως «όλοι οι ανατόμοι μαζί με τον Γαληνό έχουν παρατηρήσει ότι  το σώμα της καρδιάς είναι κατασκευασμένο από ποικίλες μυικές ίνες, δηλαδή  ευθείες, εγκάρσιες και λοξές», και θα αναφέρεται στο έργο του Γαληνού Περί χρείας των εν ανθρώπου σώματι μορίων , Λόγος Ζ, κεφ. η΄. Μάλιστα στο τελευταίο αυτό κεφάλαιο μνημονεύει και το έργο του Ιπποκράτους «Περί καρδίης» , στο οποίο υποστηρίζεται πως η καρδιά είναι ένας μυς που αυτοσυστέλλεται. Το ίδιο χωρίο παραθέτει και ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος στη διατριβή του.

Προσθέτουμε ότι μερικές φορές ο Harvey στο κείμενό του χρησιμοποιεί επί πλέον τον γενικό όρο «οι Αρχαίοι», χωρίς να ονοματίζει κάποιον συγκεκριμένο συγγραφέα, που συνήθως εννοεί τον Αριστοτέλη και Γαληνό.  

΄Εχει ενδιαφέρον να τονισθεί ότι κατά τη μελέτη και διερεύνηση της εργασίας αυτής περί της κυκλοφορίας του αίματος διαπιστώσαμε  πως  ο Harvey ενώ τόσες πολλές φορές μνημονεύει  τον Γαληνό και Αριστοτέλη, λίγες φορές αναφέρεται στους σύγχρονούς του συγγραφείς: πέντε φορές μνημονεύει τον δάσκαλό του HieronimusFabriciusabAquapendente, τέσσερις  τον RealdusColumbus τρεις στον JeanRiolan, δύο φορές στον AndreasLaurentius  και από μία φορά άλλους οκτώ συγγραφείς, CasparBauhin, LeonardusBotallus, HieronimusFracastorius, GasparHoffman, JacobusHolleriu, SanctoriusSanctorius, JacobusSylvius, AndreasVesalius.

Καταλήγοντας μπορούμε να πούμε ότι από τη μελέτη του κειμένου της εργασίας του WilliamHarvey για την κυκλοφορία του αίματος  διαπιστώνεται συνοπτικά ότι οι γνώσεις του Γαληνού και Αριστοτέλους για τη λειτουργία της καρδιάς και του αίματος, που τα κείμενά τους είχαν μεταφρασθεί κατά τον 16ο αιώνα στα λατινικά,  αποτέλεσαν τη βάση των ερευνών του Harvey για την τεκμηρίωση με τα σχετικά πειράματά του της κυκλοφορίας του αίματος. Παράλληλα διαπιστώνεται ο θαυμασμός του Harvey για τον Αριστοτέλη όπως γράφει στο Ημερολόγιό του  και τον Γαληνό, τον οποίο μάλιστα αποκαλούσε «πατέρα των ιατρών». Πολλές φορές στο Ημερολόγιό του ο Harvey είχε διατυπώσει τον θαυμασμό του για τους δύο αυτούς αρχαίους ερευνητές των οποίων τις εργασίες αυτός συνέχισε. Την διαπίστωση αυτή θα πρέπει να την γνωρίζουν ιδιαίτερα οι σημερινοί ΄Ελληνες ιατροί όταν αναφέρονται στην κυκλοφορία του αίματος του WilliamHarvey. Να μην χρησιμοποιούν απλά και μόνο τα κείμενα, που γράφονται από άλλους, αλλά να ενσκήπτουν στις πηγές, στα πρωτότυπα κείμενα, ώστε να είναι δυνατόν ιδίοις όμμασι να κρίνουν τα όσα έχουν γραφεί, να κάνουν τις σχετικές παρατηρήσεις και να βγάζουν τα δικά τους συμπεράσματα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Βλ.  Jean Hamburger, The Diary of William Harvey, μετάφραση στα Αγγλικά από  Barbara Wright, Rutgers University Press, New Brunswick, New Jersey, 1992, σελ. 6. Επίσης Gweneth Whitterdge, William Harvey and the Circulation of the Blood, Macdonald .London and American Elsevier Inc. New York, 1971, Κεφάλαιο Πρώτο: «Medical Studies.Cambridge and Padua», σελ. 4.

2. Jean Hamburger, The Diary of William Harvey, .όπ. π., σελ. 19, επιστολή 28 Απριλίου 1647.

3. Βλ. Νίκος Ψημμένος, Η Ελληνική Φιλοσοφία από το 1453 ως το 1821, τόμ. α΄, εκδόσεις ΄΄Γνώση΄΄, Αθήνα 1988, σελ. 183.

4. Gweneth Whitterdge, William Harvey and the Circulation of the Blood,.όπ. π.,  Κεφάλαιο Πρώτο: «Medical Studies.Cambridge and Padua», σελ. 3  και εξής.

5. Το έργο αυτό του Harvey,  έκδοση του 1736, μνημονεύεται σε άρθρο σχετικά με την κυκλοφορία του αίματος στον Ερμή το Λόγιο του 1820, σελ. 541.

6. Jean Hamburger, The Diary of William Harvey., όπ. π., «5 Σεπτεμβρίου 1647», σελ. 95.

7. Στις 28 Δεκεμβρίου 1647, όπ. π., σελ. 135.

8. Στις 15 Απριλίου 1647, όπ. π., σελ. 14.

9. Στις  28 Δεκεμβρίου 1647, όπ. π., σελ.  137 και σελ. 134.

10.  ΄Οπ. π.., σελ. 134.

11. Περί ζώων μορίων, Βιβλίον Γ΄, 12, 666b 16.

12. Περί ζώων Ιστορίαι  Γ΄, 19, 521α 6-7.

13. Περίαναπνοής20.

14. «We must observe with Galen that the arteries were called veins by the ancient Philosophers».

15. «Περί ανατομικών εγχειρήσεων», Βιβλίον ΄Εβδομον, κεφ. 13, (C. G. Kuehn,  τόμ. ΙΙ, σελ. 641).  

16. Περί ζώων Ιστορίαι, 6, 3,  561α 12.

17.Περί ζώων κινήσεως, 703b15.

18. Περί ζώων γενέσεως, 741b20-25.

19. Περί ζώων μορίων 665b10,   «καρδία μεν ουν άπασιν υπάρχει τοις εναίμοις».

20.  «Περί των καθ' Ιπποκράτην και Πλάτωνα δογμάτων, Βιβλίον ΄Εκτον», (C. G. Kuehn,  τόμ. V, Λόγος Ζ).

21.  «Περί πνεύματος», 483a 14.

22. Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος ο εξ Απορρήτων, Αναπνευστικόν όργανον της κυκλοφορίας του αίματος ήτοι περί κινήσεως και χρείας των πνευμόνων, (1664), επιμέλεια-ευρετήριο εισαγωγή: Δημήτριος Καραμπερόπουλος, μετάφραση από τα λατινικά: Στάθης Παπαπολυχρονίου, Βιβλιοθήκη Ιστορίας της Ιατρικής, αρ. 4, εκδόσεις Αθ. Σταμούλη, Αθήνα 2010, σελ. 112.

23.  «Περί χρήσεως μορίων Βιβλίον 6, κεφ. 10». (Kuehn, τόμ. ΙΙΙ, σελ. 454-457 και 460-461).

24. William Harvey, An anatomical disputation concerning the movement of the heart and blood in living creatures,  αγγλική μετάφραση, όπ. π., σελ. 70.

25. Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος ο εξ Απορρήτων, Αναπνευστικόν όργανον της κυκλοφορίας,., όπ. π., σελ. 132.

26. Περί ζώων μορίων Βιβλίον ΙΙΙ 666a 20-23.

27. Περί ζώων μορίων Βιβλίο ΙΙΙ. (665b 10), (666b 14).

28. Περί χρείας των εν ανθρώπου σώματι μορίων, Λόγος Ζ, κεφ. η΄, (Kuehn, τόμ. ΙΙΙ, σελ. 437-438).

29.Το σχετικό χωρίο είναι «η καρδίη μυς εστι κάρτα ισχυρός, ου τω νεύρω, αλλά πιλήματι σαρκός». Em. Littre, Oeuvres completes d'Hippocrate, τόμ. ΙΧ, , σελ. 82, «Περί καρδίης» 4.  Γ. Πουρναρόπουλος, Ιπποκράτης ΄Απαντα τα έργα, Αθήνα 1968, τόμ. Ε΄, σελ. 494. Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, Αναπνευστικόν όργανον της κυκλοφορίας του αίματος.., όπ. π., σελ. 56.

30.  Βλ. Jean Hamburger, The Diary of William Harvey, translated by Barbara Wright, Rutgers University Press, New Brunswich, New Jersey, 1992.